Anna Zambrzycka-Steczkowska (1931-1993) / ETNOGRAFIA POLSKA 1993 t.37 z.1
Dublin Core
Tytuł
Anna Zambrzycka-Steczkowska (1931-1993) / ETNOGRAFIA POLSKA 1993 t.37 z.1
Opis
ETNOGRAFIA POLSKA 1993 t.37 z.1, s.181-186
Twórca
Szromba-Rysowa, Zofia
Wydawca
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN
Data
1993
Relacja
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:1530
Format
application/pdf
application/pdf
Język
pol.
Identyfikator
oai:cyfrowaetnografia.pl:1416
PDF Text
Text
N
E
К
R
O
L
O
G
I
„Etnografia Polska", t. XXXVII: 1993, z. 1
PL ISSN 0071-1861
Anna Zambrzyeka-Steczkowska
(1931-1993)
W dniu 4 maja 1993 r. zmarła w Krakowie prof, dr hab. Anna Zambrzy
eka-Steczkowska. Odeszła od nas niespodziewanie, w pełni sił twórczych.
Etnologia, której poświęciła całe swoje życie, była Jej największą pasją,
pasją, którą potrafiła natchnąć wielu, i która zaowocowała bogatym i nie
zwykle interesującym dorobkiem naukowym.
Urodziła się 22 lipca 1931 r. w Wilnie, w rodzinie o tradycjach zesłańców
syberyjskich, z których pochodziła Jej matka, z domu Starczewska, a którzy
do I wojny światowej mieszkali w Tomsku. Okres ostatniej wojny spędziła
we Lwowie. Po jej zakończeniu osiedliła się wraz z rodzicami we wsi Zagorzyce, w powiecie miechowskim, a następnie w Szczecinie, gdzie w 1949 r.
zdała maturę. W 1950 r. rozpoczęła w Krakowie studia wyższe w b. Studium
Historii Kultury Materialnej Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwer
sytetu Jagiellońskiego, uzyskując w 1955 r. stopień magistra z zakresu etno
grafii, na podstawie pracy pt. „Rzemiosło wiejskie na Podhalu", napisanej
pod kierunkiem prof. Kazimierza Moszyńskiego. Jeszcze jako studentka,
182
NEKROLOGI
w 1954 г., została zatrudniona w Zakładzie Etnografii Instytutu Historii
Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, gdzie powstały
Jej pierwsze wnikliwe prace naukowe, w tym również praca doktorska
pt. „Uwarunkowania pozycji społecznej rzemieślnika wiejskiego (na przy
kładzie wybranych wsi kotliny nowotarskiej)". Na podstawie tej pracy,
której promotorem był prof. Mieczysław Gładysz, a recenzentami - profeso
rowie: Kazimiera Zawistowiez-Adamska i Władysław Kwaśniewicz, Rada
Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniu
23 czerwca 1972 r. nadała Jej stopień doktora nauk humanistycznych.
Po blisko dwudziestoletniej pracy w Polskiej Akademii Nauk 1 grudnia
1972 r. dr A. Zambrzycka została zatrudniona w Katedrze Etnografii Sło
wian UJ, z którą współpracowała już wcześniej konsultując prace magi
sterskie i prowadząc instruktaż terenowych praktyk studenckich. W dniu
26 czerwca 1981 r. uzyskała w Uniwersytecie Jagiellońskim stopień doktora
habilitowanego nauk humanistycznych na podstawie pracy pt. „Zwyczajowe
formy współżycia społecznego (Studium wsi Owsiszcze na Śląsku Opol
skim)", której recenzentami byli profesorowie: Józef Burszta, Mieczysław
Gładysz i Bronisława Kopczyńska-Jaworska. Pracę tę wyróżniono nagrodą
I I I stopnia Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki. We
wrześniu 1981 r. Profesor Zambrzycka została powołana na stanowisko
kierownika Katedry Etnografii Słowian UJ i funkcję tę pełniła do 1987 г.,
rezygnując z niej na własną prośbę z powodu złego stanu zdrowia. W dniu
1 czerwca 1991 г., na podstawie całości dorobku naukowego i dydaktycz
nego została powołana przez Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego na sta
nowisko profesora nadzwyczajnego, a 3 listopada 1992 r. otrzymała z rąk
Prezydenta RP tytuł profesora nauk humanistycznych. W dniu 14 kwietnia
1993 r. Katedra Etnologii UJ wystąpiła z wnioskiem o nadanie Profesor
Zambrzyckiej Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski.
Karierę naukową Profesor Zambrzyckiej kształtowały wybitne osobisto
ści polskiej etnologii, począwszy od prof. Kazimierza Moszyńskiego poprzez
innych przedstawicieli tzw. krakowskiej szkoły etnograficznej, jak profe
sorowie: Mieczysław Gładysz, Jadwiga Klimaszewska, Anna Kutrzeba-Pojnarowa oraz uczona wielkiej miary prof. Kazimiera Zawistowicz-Adamska z Łodzi. Dogłębne prace badawcze, konsekwentnie realizowane
zamierzenia i wzorowy warsztat naukowy zaowocowały wypracowaniem
własnego stylu pracy i podejścia do podejmowanej problematyki. Zawsze
przywiązywała dużą wagę do poprawności metodologicznej badań tereno
wych, które prowadziła w różnych regionach kraju, w tym również na
niełatwym i wymagającym od badaczy dużej wiedzy i odpowiedzialności
Śląsku Opolskim. Jeden z elementów wnikliwego podchodzenia do podej
mowanych zagadnień stanowi wykorzystywanie we własnych badaniach
taksonomicznej metody typologizacji zjawisk kulturowych. Prowadząc do
głębne badania terenowe, najczęściej na podstawie opracowanych przez
siebie kwestionariuszy i ankiet, umiała zjednywać sobie mieszkańców, a na-
NEKROLOGI
183
wiązane z nimi kontakty przeradzały się nieraz w długoletnie i szczere
przyjaźnie. Umiała bowiem okazać wdzięczność swym informatorom za
wspólnie podejmowany trud i ukazać wartość ich tradycji kulturowych.
Początkowo podstawowym nurtem zainteresowań było rzemiosło wiej
skie, które rozpatrywała m.in. z punktu widzenia jego miejsca w strukturze
społecznej i gospodarczej wsi, pozycji rzemieślnika i jego oceny przez miesz
kańców wsi na tle systemu wartości właściwego danemu układowi kulturo
wemu. Tym rozważaniom poświęciła dwie książki: Rzemiosło we wsi roboť
niczo-rolniczej. Na przykładzie wsi Owsiszcze w powiecie raciborskim (Opole
1971) oraz Rzemieślnik w społeczności rolników (Wrocław 1974; wyróżniona
w konkursie im. W. Rzymowskiego) oraz liczne artykuły w jęz. polskim
i obcym, a także referaty na konferencjach w kraju i za granicą.
Drugim, również ważnym nurtem zainteresowań naukowych stały się
zwyczajowe formy współżycia społecznego. W pracy swej, opartej również na
własnych materiałach terenowych zebranych na Śląsku Opolskim, prze
prowadziła wnikliwą analizę stosunków międzyludzkich i określiła rodzaje
kręgów społecznych, w których realizowane były wzajemne kontakty pomię
dzy mieszkańcami. Zwróciła m.in. uwagę na rolę sąsiedztwa, poczucie po
krewieństwa między mieszkańcami wsi i jego społeczno-kulturowe kon
sekwencje, współdziałanie gospodarcze i rozpowszechnioną w rolnictwie
tradycyjną formę odrobku. Swoje rozważania, oparte nie tylko na wnikli
wych badaniach empirycznych, lecz także na materiałach archiwalnych
i bogatej literaturze przedmiotu, przedstawiła w dwóch monografiach:
Odrobki jako forma współdziałania gospodarczego na wsi (Opole 1967),
Zwyczajowe formy współżycia społecznego. Studium wsi Owsiszcze na Śląsku
Opolskim (Kraków 1980) oraz kilku artykułach, z których: Próba za
stosowania jednej z metod taksonomicznych w typologii zjawisk etnograficz
nych (Prace Etnograficzne UJ, z. 7:1974) został wyróżniony I I nagrodą na
Konkursie Asystentów UJ.
Dalsze zainteresowania Profesor Zambrzycka skierowała na ważki pro
blem kultury symbolicznej, związany z pojęciem daru. Swą koncepcję trak
towania daru jako kategorii kultury, niewątpliwie pionierską w etnologii
polskiej, rozwinęła w artykułach i wypowiedziach, jak пр.: Społeczna i kul
turowa funkcja daru (Prace Etnograficzne UJ, z. 10:1977), O możliwości
analizy wymiany darów (Prace Etnograficzne UJ, z. 18:1983), Pojęcie daru
jako kategorii kultury (Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etno
graficznego w Łodzi, Seria Etnograficzna, nr 28:1988/1991), Obrzędowa
wymiana darów w kulturze ludowej (wspólnie z M . Maj, „Etnografia Polska",
t. 28:1985, z. 1). Problematyką tą potrafiła zainteresować etnologów
w Polsce i w innych ośrodkach uniwersyteckich (Belgrad, Bratysława, Lund,
Praga, Zagrzeb), czego efektem była wydana pod redakcją naukową
Profesor Zambrzyckiej praca zbiorowa: Kulturowa funkcja daru (Prace Etno
graficzne UJ, z. 25:1988), jak też liczne referaty wygłaszane na między
narodowych konferencjach w kraju i za granicą.
184
NEKROLOGI
W tym ogólnym przeglądzie nie można pominąć prac z dziedziny me
todologii i historii etnologii. Jedną z ostatnich opracowanych przez prof.
Zambrzycka publikacji zbiorowych była wydana w jęz. angielskim praca:
In Search of Paradigm (Kraków 1992), w której poza Wstępem {W po
szukiwaniu paradygmatu) znajduje się Jej artykuł: Czas wspólnoty: dar z oka
zji narodzin dziecka w tradycji ludowej. Wspólnie z prof. Leszkiem Dzięglem
zredagowała zbiorową pracę pt. Problemy metodologiczne etnografii (Wro
cław 1989).
Profesor Zambrzycka wniosła też duży wkład w dziedzinę informacji
naukowej. Brała bowiem udział w przygotowaniu do druku bibliografii
kultury ludowej Karpat i Śląska, a w 1985 r. wydała Przegląd bibliografii
etnograficznych. Jest równie autorką haseł: „rzemiosło wiejskie" oraz
„współpraca gospodarcza", opracowywanych do tworzonego „tezaurusa"
polskiej kultury ludowej. Niezwykle cenna i pionierska w skali etnologii
polskiej była realizacja projektu polskiej Sekqi Badania Kultury Ludowej
w Karpatach, powołania w 1983 r. w Katedrze Etnografii Słowian UJ banku
danych o źródłach archiwalnych, odnoszących się do kultury ludowej Kar
pat (zob. E. Duszeńko-Król, K. Heller: „Prokeš" - baza danych o źródłach
archiwalnych dotyczących kultury ludowej Karpat Polskich, „Etnografia Pol
ska", t. 32:1988, z. 2, s. 95-119). Fundusze na ten cel pochodziły począt
kowo z Komitetu Nauk Etnologicznych PAN i Uniwersytetu Jagielloń
skiego, następnie projekt „Prokes" został zatwierdzony przez Ministerstwo
Edukacji Narodowej wraz z funduszami na jego realizację w 1991 г., co
świadczy o docenieniu wagi tego przedsięwzięcia.
Na uwagę zasługuje także nawiązana w 1988 r. współpraca z prof. Olgą
Goldberg z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, mająca na celu przy
gotowanie wspólnego opracowania na temat świadomości żydowskich tradyqji kulturowych u mieszkańców Wieliczki koło Krakowa. Do tego wydaw
nictwa Profesor Zambrzycka przygotowała dwa artykuły: Mit początku oraz
Ci, o których przekazano wspomnienia.
Praca dydaktyczna w Uniwersytecie Jagiellońskim stanowiła ważny roz
dział życia Profesor Zambrzyckiej. Pracę tę traktowała z dużą odpowiedzial
nością i oddaniem. Niewątpliwie była ona Jej wielką pasją. Wymaga
jąca, ale i wyrozumiała, oczekiwała od studentów zaangażowania umysło
wego w pracę, inwencji, krytycyzmu i poprawności metodologicznej. Starała
się, aby kierowane przez Nią prace magisterskie były dobrze udokumen
towane, w miarę możności odkrywcze i interesujące, a z czasem inspirujące
nawet do dalszych badań. Była promotorem ponad 30 prac magisterskich,
recenzentem 6 prac doktorskich, 2 habilitacyjnych oraz promotorem 1 pracy
doktorskiej.
Całym sercem oddana młodzieży Profesor Zambrzycka poświęcała jej
zawsze wiele czasu i troski, w tym również jako kierownik Katedry Etno
grafii Słowian UJ w trudnym czasie stanu wojennego, starając się o powrót
internowanych studentów na studia i pomagając im w znalezieniu pracy.
NEKROLOGI
185
Zawsze wykazywała niezależność intelektualną, podejmując w tym czasie
wiele odważnych inicjatyw i zlecając m.in. wykłady osobom nie znajdującym
gdzie indziej zatrudnienia.
Podkreślenia wymaga fakt, iż w okresie pełnienia przez siebie funkcji
kierownika Katedry, obok zajęć dydaktycznych i wielu prac administracyj
nych, podejmowała wiele cennych inicjatyw, organizując różnego rodzaju
konferencje naukowe, współpracę z zagranicznymi ośrodkami uniwersyte
ckimi (jak np. w Belgradzie, Bratysławie, Kolonii, Lund, Paryżu, Pradze
i Zagrzebiu) oraz redagując liczne wydawnictwa naukowe.
Warsztat badawczy, który z takim uznaniem podkreślali recenzenci Jej
prac, stale doskonaliła i poszerzała. W 1972 r. prof. Za wistowi cz-Adamska,
oceniając Jej pracę doktorską napisała: „rzadko się zdarza recenzować pracę
tak rzetelną i opracowaną z takim nakładem pracy i z takim poczuciem
odpowiedzialności". Ta odpowiedzialność za słowo, sumienność, skrupulat
na dokumentacja, wewnętrzna dyscyplina i kompetencja cechuje cały Jej
dorobek naukowy, sygnowany również nazwiskiem: Zambrzycka-Kunachowicz. Obejmuje on 70 pozycji, w tym 5 publikacji zwartych, 8 prac zbioro
wych pod Jej redakcją, 32 rozprawy i artykuły oraz 25 recenzji i not
recenzyjnych, nie licząc kilku pozycji oddanych ostatnio do druku.
Swoją postawę wnikliwego, konsekwentnego i odpowiedzialnego za sło
wo badacza akcentowała nie tylko w publikacjach, ale także w wystąpieniach
na konferencjach w kraju i za granicą oraz licznych zebraniach naukowych.
Brała bowiem czynny udział w pracach takich organizacji naukowych, jak:
Komitet Nauk Etnologicznych PAN (w latach 1982-1987 jako członek
Prezydium), Komisja do Badania Kultury Ludowej w Karpatach i na Bał
kanach przy w/w Komitecie, Komisja Etnograficzna przy Komitecie Słowianoznawstwa PAN, Komisja Słowianoznawstwa oraz Komisja Etnograficzna
Oddziału Krakowskiego PAN. Jako przewodnicząca, od 1991 г., tej ostatniej
Komisji (od 1984 r. zastępca przewodniczącego) wykazała wiele inicjatyw
i zainaugurowała interesujący cykl odczytów dotyczących etnologii miasta
Krakowa. Zapraszała z referatami nie tylko znanych w Krakowie naukow
ców, przedstawicieli pokrewnych dyscyplin naukowych, ale także umożli
wiała wystąpienia młodym, początkującym etnologom, zachęcając ich w ten
sposób do dalszej pracy. Profesor Zambrzycka zdążyła jeszcze przygotować
do druku pierwszy tom wydawnictwa pt. Przestrzenie kulturowe Krakowa
z napisanym przez siebie „Wstępem".
Była członkiem licznych stowarzyszeń, takich jak: Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Podhalańskie Towarzy
stwo Przyjaciół Nauk i inne, a także wchodziła w skład Redakcji Naukowej
czasopisma „Etnografia Polska" i „Ethnologia Slavica".
Bogaty dorobek naukowy, interesujące i nowatorskie stawianie wielu
problemów zapewniły Profesor Zambrzyckiej trwałą pozycję w etnologii
polskiej, a także międzynarodowej. Zrobiła dla naszej dyscypliny bardzo
wiele, ale chciała i mogłaby zrobić więcej. Miała bowiem jeszcze tyle planów
186
NEKROLOGI
naukowych i pomysłów badawczych. I chyba dlatego robiła wrażenie osoby
śpieszącej się, tak jakby zdawała sobie sprawę, że może nie zdążyć. Pra
cując bez wytchnienia zawsze jednak znajdowała czas dla innych, dla
przyjaciół, studentów, kolegów. Znalazła go też, aby na trzy miesiące
przed śmiercią odwiedzić w Warszawie niezwykle cenioną przez siebie
i lubianą prof. Annę Kutrzeba-Pojnarową. Jedną z godnych podkreślenia
cech prof. Zambrzyckiej była umiejętność słuchania rozmówcy. Umiała
też cieszyć się szczerze sukcesami naukowymi innych. Te rzadkie dary
oraz poczucie humoru, życzliwość, rzetelność i sumienność zyskiwały Jej
wielu oddanych przyjaciół. Niezliczone ich grono, wraz z uczniami i ko
legami - etnologami oraz przedstawicielami innych dyscyplin naukowych,
żegnało Ją w dniu 11 maja 1993 r. na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Nad grobem przemawiali: z ramienia Uniwersytetu Jagiellońskiego, pro
jektor prof. Bolesław Ginter, dziekan Wydziału Historycznego - prof.
Maciej Salomon i kierownik Katedry Etnologii - prof. Leszek Dzięgiel.
Pisząca te słowa, zabierając głos w imieniu Pracowni Etnologii PAN w Kra
kowie, podkreśliła długoletnie związki zmarłej z ówczesnym Zakładem
Etnografii Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, w którym po
wstawały Jej pierwsze, zawsze dogłębne i odkrywcze prace.
Śmierć osoby tak oddanej swojej dyscyplinie naukowej, a przy tym
pełnej życzliwości dla kolegów i uczniów, jest niepowetowaną stratą dla nas
wszystkich. Straciliśmy wybitnego badacza, doskonałego wykładowcę i orga
nizatora oraz inicjatora wielu ważkich przedsięwzięć naukowych, a przede
wszystkim wypróbowanego i serdecznego przyjaciela.
Zofia Szromba-Rysowa
* We wspomnieniu wykorzystano: Ocenę Rady Wydziału Filozoficzno-Historycznego U J
działalności dydaktyczno-wychowawczej prof. A. Zambrzyckiej-Steczkowskiej; oceny profeso
rów: W. Kwaśniewicza i M . Paradowskiej dotyczące dorobku naukowego wyż. wym. oraz
recenzję pracy doktorskiej napisaną przez prof. К. Zawistowicz-Adamską. W tym miejscu
pragnę podziękować Panu prof dr. hab. Janowi Steczkowskiemu za informacje i udostępnione
mi materiały. Autorem fotografii prof A. Zambrzyckiej-Steczkowskiej jest Jerzy Rys.
E
К
R
O
L
O
G
I
„Etnografia Polska", t. XXXVII: 1993, z. 1
PL ISSN 0071-1861
Anna Zambrzyeka-Steczkowska
(1931-1993)
W dniu 4 maja 1993 r. zmarła w Krakowie prof, dr hab. Anna Zambrzy
eka-Steczkowska. Odeszła od nas niespodziewanie, w pełni sił twórczych.
Etnologia, której poświęciła całe swoje życie, była Jej największą pasją,
pasją, którą potrafiła natchnąć wielu, i która zaowocowała bogatym i nie
zwykle interesującym dorobkiem naukowym.
Urodziła się 22 lipca 1931 r. w Wilnie, w rodzinie o tradycjach zesłańców
syberyjskich, z których pochodziła Jej matka, z domu Starczewska, a którzy
do I wojny światowej mieszkali w Tomsku. Okres ostatniej wojny spędziła
we Lwowie. Po jej zakończeniu osiedliła się wraz z rodzicami we wsi Zagorzyce, w powiecie miechowskim, a następnie w Szczecinie, gdzie w 1949 r.
zdała maturę. W 1950 r. rozpoczęła w Krakowie studia wyższe w b. Studium
Historii Kultury Materialnej Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwer
sytetu Jagiellońskiego, uzyskując w 1955 r. stopień magistra z zakresu etno
grafii, na podstawie pracy pt. „Rzemiosło wiejskie na Podhalu", napisanej
pod kierunkiem prof. Kazimierza Moszyńskiego. Jeszcze jako studentka,
182
NEKROLOGI
w 1954 г., została zatrudniona w Zakładzie Etnografii Instytutu Historii
Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, gdzie powstały
Jej pierwsze wnikliwe prace naukowe, w tym również praca doktorska
pt. „Uwarunkowania pozycji społecznej rzemieślnika wiejskiego (na przy
kładzie wybranych wsi kotliny nowotarskiej)". Na podstawie tej pracy,
której promotorem był prof. Mieczysław Gładysz, a recenzentami - profeso
rowie: Kazimiera Zawistowiez-Adamska i Władysław Kwaśniewicz, Rada
Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniu
23 czerwca 1972 r. nadała Jej stopień doktora nauk humanistycznych.
Po blisko dwudziestoletniej pracy w Polskiej Akademii Nauk 1 grudnia
1972 r. dr A. Zambrzycka została zatrudniona w Katedrze Etnografii Sło
wian UJ, z którą współpracowała już wcześniej konsultując prace magi
sterskie i prowadząc instruktaż terenowych praktyk studenckich. W dniu
26 czerwca 1981 r. uzyskała w Uniwersytecie Jagiellońskim stopień doktora
habilitowanego nauk humanistycznych na podstawie pracy pt. „Zwyczajowe
formy współżycia społecznego (Studium wsi Owsiszcze na Śląsku Opol
skim)", której recenzentami byli profesorowie: Józef Burszta, Mieczysław
Gładysz i Bronisława Kopczyńska-Jaworska. Pracę tę wyróżniono nagrodą
I I I stopnia Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki. We
wrześniu 1981 r. Profesor Zambrzycka została powołana na stanowisko
kierownika Katedry Etnografii Słowian UJ i funkcję tę pełniła do 1987 г.,
rezygnując z niej na własną prośbę z powodu złego stanu zdrowia. W dniu
1 czerwca 1991 г., na podstawie całości dorobku naukowego i dydaktycz
nego została powołana przez Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego na sta
nowisko profesora nadzwyczajnego, a 3 listopada 1992 r. otrzymała z rąk
Prezydenta RP tytuł profesora nauk humanistycznych. W dniu 14 kwietnia
1993 r. Katedra Etnologii UJ wystąpiła z wnioskiem o nadanie Profesor
Zambrzyckiej Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski.
Karierę naukową Profesor Zambrzyckiej kształtowały wybitne osobisto
ści polskiej etnologii, począwszy od prof. Kazimierza Moszyńskiego poprzez
innych przedstawicieli tzw. krakowskiej szkoły etnograficznej, jak profe
sorowie: Mieczysław Gładysz, Jadwiga Klimaszewska, Anna Kutrzeba-Pojnarowa oraz uczona wielkiej miary prof. Kazimiera Zawistowicz-Adamska z Łodzi. Dogłębne prace badawcze, konsekwentnie realizowane
zamierzenia i wzorowy warsztat naukowy zaowocowały wypracowaniem
własnego stylu pracy i podejścia do podejmowanej problematyki. Zawsze
przywiązywała dużą wagę do poprawności metodologicznej badań tereno
wych, które prowadziła w różnych regionach kraju, w tym również na
niełatwym i wymagającym od badaczy dużej wiedzy i odpowiedzialności
Śląsku Opolskim. Jeden z elementów wnikliwego podchodzenia do podej
mowanych zagadnień stanowi wykorzystywanie we własnych badaniach
taksonomicznej metody typologizacji zjawisk kulturowych. Prowadząc do
głębne badania terenowe, najczęściej na podstawie opracowanych przez
siebie kwestionariuszy i ankiet, umiała zjednywać sobie mieszkańców, a na-
NEKROLOGI
183
wiązane z nimi kontakty przeradzały się nieraz w długoletnie i szczere
przyjaźnie. Umiała bowiem okazać wdzięczność swym informatorom za
wspólnie podejmowany trud i ukazać wartość ich tradycji kulturowych.
Początkowo podstawowym nurtem zainteresowań było rzemiosło wiej
skie, które rozpatrywała m.in. z punktu widzenia jego miejsca w strukturze
społecznej i gospodarczej wsi, pozycji rzemieślnika i jego oceny przez miesz
kańców wsi na tle systemu wartości właściwego danemu układowi kulturo
wemu. Tym rozważaniom poświęciła dwie książki: Rzemiosło we wsi roboť
niczo-rolniczej. Na przykładzie wsi Owsiszcze w powiecie raciborskim (Opole
1971) oraz Rzemieślnik w społeczności rolników (Wrocław 1974; wyróżniona
w konkursie im. W. Rzymowskiego) oraz liczne artykuły w jęz. polskim
i obcym, a także referaty na konferencjach w kraju i za granicą.
Drugim, również ważnym nurtem zainteresowań naukowych stały się
zwyczajowe formy współżycia społecznego. W pracy swej, opartej również na
własnych materiałach terenowych zebranych na Śląsku Opolskim, prze
prowadziła wnikliwą analizę stosunków międzyludzkich i określiła rodzaje
kręgów społecznych, w których realizowane były wzajemne kontakty pomię
dzy mieszkańcami. Zwróciła m.in. uwagę na rolę sąsiedztwa, poczucie po
krewieństwa między mieszkańcami wsi i jego społeczno-kulturowe kon
sekwencje, współdziałanie gospodarcze i rozpowszechnioną w rolnictwie
tradycyjną formę odrobku. Swoje rozważania, oparte nie tylko na wnikli
wych badaniach empirycznych, lecz także na materiałach archiwalnych
i bogatej literaturze przedmiotu, przedstawiła w dwóch monografiach:
Odrobki jako forma współdziałania gospodarczego na wsi (Opole 1967),
Zwyczajowe formy współżycia społecznego. Studium wsi Owsiszcze na Śląsku
Opolskim (Kraków 1980) oraz kilku artykułach, z których: Próba za
stosowania jednej z metod taksonomicznych w typologii zjawisk etnograficz
nych (Prace Etnograficzne UJ, z. 7:1974) został wyróżniony I I nagrodą na
Konkursie Asystentów UJ.
Dalsze zainteresowania Profesor Zambrzycka skierowała na ważki pro
blem kultury symbolicznej, związany z pojęciem daru. Swą koncepcję trak
towania daru jako kategorii kultury, niewątpliwie pionierską w etnologii
polskiej, rozwinęła w artykułach i wypowiedziach, jak пр.: Społeczna i kul
turowa funkcja daru (Prace Etnograficzne UJ, z. 10:1977), O możliwości
analizy wymiany darów (Prace Etnograficzne UJ, z. 18:1983), Pojęcie daru
jako kategorii kultury (Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etno
graficznego w Łodzi, Seria Etnograficzna, nr 28:1988/1991), Obrzędowa
wymiana darów w kulturze ludowej (wspólnie z M . Maj, „Etnografia Polska",
t. 28:1985, z. 1). Problematyką tą potrafiła zainteresować etnologów
w Polsce i w innych ośrodkach uniwersyteckich (Belgrad, Bratysława, Lund,
Praga, Zagrzeb), czego efektem była wydana pod redakcją naukową
Profesor Zambrzyckiej praca zbiorowa: Kulturowa funkcja daru (Prace Etno
graficzne UJ, z. 25:1988), jak też liczne referaty wygłaszane na między
narodowych konferencjach w kraju i za granicą.
184
NEKROLOGI
W tym ogólnym przeglądzie nie można pominąć prac z dziedziny me
todologii i historii etnologii. Jedną z ostatnich opracowanych przez prof.
Zambrzycka publikacji zbiorowych była wydana w jęz. angielskim praca:
In Search of Paradigm (Kraków 1992), w której poza Wstępem {W po
szukiwaniu paradygmatu) znajduje się Jej artykuł: Czas wspólnoty: dar z oka
zji narodzin dziecka w tradycji ludowej. Wspólnie z prof. Leszkiem Dzięglem
zredagowała zbiorową pracę pt. Problemy metodologiczne etnografii (Wro
cław 1989).
Profesor Zambrzycka wniosła też duży wkład w dziedzinę informacji
naukowej. Brała bowiem udział w przygotowaniu do druku bibliografii
kultury ludowej Karpat i Śląska, a w 1985 r. wydała Przegląd bibliografii
etnograficznych. Jest równie autorką haseł: „rzemiosło wiejskie" oraz
„współpraca gospodarcza", opracowywanych do tworzonego „tezaurusa"
polskiej kultury ludowej. Niezwykle cenna i pionierska w skali etnologii
polskiej była realizacja projektu polskiej Sekqi Badania Kultury Ludowej
w Karpatach, powołania w 1983 r. w Katedrze Etnografii Słowian UJ banku
danych o źródłach archiwalnych, odnoszących się do kultury ludowej Kar
pat (zob. E. Duszeńko-Król, K. Heller: „Prokeš" - baza danych o źródłach
archiwalnych dotyczących kultury ludowej Karpat Polskich, „Etnografia Pol
ska", t. 32:1988, z. 2, s. 95-119). Fundusze na ten cel pochodziły począt
kowo z Komitetu Nauk Etnologicznych PAN i Uniwersytetu Jagielloń
skiego, następnie projekt „Prokes" został zatwierdzony przez Ministerstwo
Edukacji Narodowej wraz z funduszami na jego realizację w 1991 г., co
świadczy o docenieniu wagi tego przedsięwzięcia.
Na uwagę zasługuje także nawiązana w 1988 r. współpraca z prof. Olgą
Goldberg z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, mająca na celu przy
gotowanie wspólnego opracowania na temat świadomości żydowskich tradyqji kulturowych u mieszkańców Wieliczki koło Krakowa. Do tego wydaw
nictwa Profesor Zambrzycka przygotowała dwa artykuły: Mit początku oraz
Ci, o których przekazano wspomnienia.
Praca dydaktyczna w Uniwersytecie Jagiellońskim stanowiła ważny roz
dział życia Profesor Zambrzyckiej. Pracę tę traktowała z dużą odpowiedzial
nością i oddaniem. Niewątpliwie była ona Jej wielką pasją. Wymaga
jąca, ale i wyrozumiała, oczekiwała od studentów zaangażowania umysło
wego w pracę, inwencji, krytycyzmu i poprawności metodologicznej. Starała
się, aby kierowane przez Nią prace magisterskie były dobrze udokumen
towane, w miarę możności odkrywcze i interesujące, a z czasem inspirujące
nawet do dalszych badań. Była promotorem ponad 30 prac magisterskich,
recenzentem 6 prac doktorskich, 2 habilitacyjnych oraz promotorem 1 pracy
doktorskiej.
Całym sercem oddana młodzieży Profesor Zambrzycka poświęcała jej
zawsze wiele czasu i troski, w tym również jako kierownik Katedry Etno
grafii Słowian UJ w trudnym czasie stanu wojennego, starając się o powrót
internowanych studentów na studia i pomagając im w znalezieniu pracy.
NEKROLOGI
185
Zawsze wykazywała niezależność intelektualną, podejmując w tym czasie
wiele odważnych inicjatyw i zlecając m.in. wykłady osobom nie znajdującym
gdzie indziej zatrudnienia.
Podkreślenia wymaga fakt, iż w okresie pełnienia przez siebie funkcji
kierownika Katedry, obok zajęć dydaktycznych i wielu prac administracyj
nych, podejmowała wiele cennych inicjatyw, organizując różnego rodzaju
konferencje naukowe, współpracę z zagranicznymi ośrodkami uniwersyte
ckimi (jak np. w Belgradzie, Bratysławie, Kolonii, Lund, Paryżu, Pradze
i Zagrzebiu) oraz redagując liczne wydawnictwa naukowe.
Warsztat badawczy, który z takim uznaniem podkreślali recenzenci Jej
prac, stale doskonaliła i poszerzała. W 1972 r. prof. Za wistowi cz-Adamska,
oceniając Jej pracę doktorską napisała: „rzadko się zdarza recenzować pracę
tak rzetelną i opracowaną z takim nakładem pracy i z takim poczuciem
odpowiedzialności". Ta odpowiedzialność za słowo, sumienność, skrupulat
na dokumentacja, wewnętrzna dyscyplina i kompetencja cechuje cały Jej
dorobek naukowy, sygnowany również nazwiskiem: Zambrzycka-Kunachowicz. Obejmuje on 70 pozycji, w tym 5 publikacji zwartych, 8 prac zbioro
wych pod Jej redakcją, 32 rozprawy i artykuły oraz 25 recenzji i not
recenzyjnych, nie licząc kilku pozycji oddanych ostatnio do druku.
Swoją postawę wnikliwego, konsekwentnego i odpowiedzialnego za sło
wo badacza akcentowała nie tylko w publikacjach, ale także w wystąpieniach
na konferencjach w kraju i za granicą oraz licznych zebraniach naukowych.
Brała bowiem czynny udział w pracach takich organizacji naukowych, jak:
Komitet Nauk Etnologicznych PAN (w latach 1982-1987 jako członek
Prezydium), Komisja do Badania Kultury Ludowej w Karpatach i na Bał
kanach przy w/w Komitecie, Komisja Etnograficzna przy Komitecie Słowianoznawstwa PAN, Komisja Słowianoznawstwa oraz Komisja Etnograficzna
Oddziału Krakowskiego PAN. Jako przewodnicząca, od 1991 г., tej ostatniej
Komisji (od 1984 r. zastępca przewodniczącego) wykazała wiele inicjatyw
i zainaugurowała interesujący cykl odczytów dotyczących etnologii miasta
Krakowa. Zapraszała z referatami nie tylko znanych w Krakowie naukow
ców, przedstawicieli pokrewnych dyscyplin naukowych, ale także umożli
wiała wystąpienia młodym, początkującym etnologom, zachęcając ich w ten
sposób do dalszej pracy. Profesor Zambrzycka zdążyła jeszcze przygotować
do druku pierwszy tom wydawnictwa pt. Przestrzenie kulturowe Krakowa
z napisanym przez siebie „Wstępem".
Była członkiem licznych stowarzyszeń, takich jak: Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Podhalańskie Towarzy
stwo Przyjaciół Nauk i inne, a także wchodziła w skład Redakcji Naukowej
czasopisma „Etnografia Polska" i „Ethnologia Slavica".
Bogaty dorobek naukowy, interesujące i nowatorskie stawianie wielu
problemów zapewniły Profesor Zambrzyckiej trwałą pozycję w etnologii
polskiej, a także międzynarodowej. Zrobiła dla naszej dyscypliny bardzo
wiele, ale chciała i mogłaby zrobić więcej. Miała bowiem jeszcze tyle planów
186
NEKROLOGI
naukowych i pomysłów badawczych. I chyba dlatego robiła wrażenie osoby
śpieszącej się, tak jakby zdawała sobie sprawę, że może nie zdążyć. Pra
cując bez wytchnienia zawsze jednak znajdowała czas dla innych, dla
przyjaciół, studentów, kolegów. Znalazła go też, aby na trzy miesiące
przed śmiercią odwiedzić w Warszawie niezwykle cenioną przez siebie
i lubianą prof. Annę Kutrzeba-Pojnarową. Jedną z godnych podkreślenia
cech prof. Zambrzyckiej była umiejętność słuchania rozmówcy. Umiała
też cieszyć się szczerze sukcesami naukowymi innych. Te rzadkie dary
oraz poczucie humoru, życzliwość, rzetelność i sumienność zyskiwały Jej
wielu oddanych przyjaciół. Niezliczone ich grono, wraz z uczniami i ko
legami - etnologami oraz przedstawicielami innych dyscyplin naukowych,
żegnało Ją w dniu 11 maja 1993 r. na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Nad grobem przemawiali: z ramienia Uniwersytetu Jagiellońskiego, pro
jektor prof. Bolesław Ginter, dziekan Wydziału Historycznego - prof.
Maciej Salomon i kierownik Katedry Etnologii - prof. Leszek Dzięgiel.
Pisząca te słowa, zabierając głos w imieniu Pracowni Etnologii PAN w Kra
kowie, podkreśliła długoletnie związki zmarłej z ówczesnym Zakładem
Etnografii Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, w którym po
wstawały Jej pierwsze, zawsze dogłębne i odkrywcze prace.
Śmierć osoby tak oddanej swojej dyscyplinie naukowej, a przy tym
pełnej życzliwości dla kolegów i uczniów, jest niepowetowaną stratą dla nas
wszystkich. Straciliśmy wybitnego badacza, doskonałego wykładowcę i orga
nizatora oraz inicjatora wielu ważkich przedsięwzięć naukowych, a przede
wszystkim wypróbowanego i serdecznego przyjaciela.
Zofia Szromba-Rysowa
* We wspomnieniu wykorzystano: Ocenę Rady Wydziału Filozoficzno-Historycznego U J
działalności dydaktyczno-wychowawczej prof. A. Zambrzyckiej-Steczkowskiej; oceny profeso
rów: W. Kwaśniewicza i M . Paradowskiej dotyczące dorobku naukowego wyż. wym. oraz
recenzję pracy doktorskiej napisaną przez prof. К. Zawistowicz-Adamską. W tym miejscu
pragnę podziękować Panu prof dr. hab. Janowi Steczkowskiemu za informacje i udostępnione
mi materiały. Autorem fotografii prof A. Zambrzyckiej-Steczkowskiej jest Jerzy Rys.
Kolekcja
Cytat
Szromba-Rysowa, Zofia, “Anna Zambrzycka-Steczkowska (1931-1993) / ETNOGRAFIA POLSKA 1993 t.37 z.1,” Cyfrowa Etnografia, Dostęp 1 lipca 2022, https://cyfrowaetnografia.pl/items/show/5883.