Anna Zambrzycka-Steczkowska (1931-1993) / ETNOGRAFIA POLSKA 1993 t.37 z.1

Anna Zambrzycka-Steczkowska (1931-1993) / ETNOGRAFIA POLSKA 1993 t.37 z.1

ETNOGRAFIA POLSKA 1993 t.37 z.1, s.181-186

Szromba-Rysowa, Zofia

Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN

1993

oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:1530

application/pdf

application/pdf

pol.

oai:cyfrowaetnografia.pl:1416

N

E

К

R

O

L

O

G

I

„Etnografia Polska", t. XXXVII: 1993, z. 1
PL ISSN 0071-1861

Anna Zambrzyeka-Steczkowska
(1931-1993)

W dniu 4 maja 1993 r. zmarła w Krakowie prof, dr hab. Anna Zambrzy­
eka-Steczkowska. Odeszła od nas niespodziewanie, w pełni sił twórczych.
Etnologia, której poświęciła całe swoje życie, była Jej największą pasją,
pasją, którą potrafiła natchnąć wielu, i która zaowocowała bogatym i nie­
zwykle interesującym dorobkiem naukowym.
Urodziła się 22 lipca 1931 r. w Wilnie, w rodzinie o tradycjach zesłańców
syberyjskich, z których pochodziła Jej matka, z domu Starczewska, a którzy
do I wojny światowej mieszkali w Tomsku. Okres ostatniej wojny spędziła
we Lwowie. Po jej zakończeniu osiedliła się wraz z rodzicami we wsi Zagorzyce, w powiecie miechowskim, a następnie w Szczecinie, gdzie w 1949 r.
zdała maturę. W 1950 r. rozpoczęła w Krakowie studia wyższe w b. Studium
Historii Kultury Materialnej Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwer­
sytetu Jagiellońskiego, uzyskując w 1955 r. stopień magistra z zakresu etno­
grafii, na podstawie pracy pt. „Rzemiosło wiejskie na Podhalu", napisanej
pod kierunkiem prof. Kazimierza Moszyńskiego. Jeszcze jako studentka,

182

NEKROLOGI

w 1954 г., została zatrudniona w Zakładzie Etnografii Instytutu Historii
Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, gdzie powstały
Jej pierwsze wnikliwe prace naukowe, w tym również praca doktorska
pt. „Uwarunkowania pozycji społecznej rzemieślnika wiejskiego (na przy­
kładzie wybranych wsi kotliny nowotarskiej)". Na podstawie tej pracy,
której promotorem był prof. Mieczysław Gładysz, a recenzentami - profeso­
rowie: Kazimiera Zawistowiez-Adamska i Władysław Kwaśniewicz, Rada
Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniu
23 czerwca 1972 r. nadała Jej stopień doktora nauk humanistycznych.
Po blisko dwudziestoletniej pracy w Polskiej Akademii Nauk 1 grudnia
1972 r. dr A. Zambrzycka została zatrudniona w Katedrze Etnografii Sło­
wian UJ, z którą współpracowała już wcześniej konsultując prace magi­
sterskie i prowadząc instruktaż terenowych praktyk studenckich. W dniu
26 czerwca 1981 r. uzyskała w Uniwersytecie Jagiellońskim stopień doktora
habilitowanego nauk humanistycznych na podstawie pracy pt. „Zwyczajowe
formy współżycia społecznego (Studium wsi Owsiszcze na Śląsku Opol­
skim)", której recenzentami byli profesorowie: Józef Burszta, Mieczysław
Gładysz i Bronisława Kopczyńska-Jaworska. Pracę tę wyróżniono nagrodą
I I I stopnia Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki. We
wrześniu 1981 r. Profesor Zambrzycka została powołana na stanowisko
kierownika Katedry Etnografii Słowian UJ i funkcję tę pełniła do 1987 г.,
rezygnując z niej na własną prośbę z powodu złego stanu zdrowia. W dniu
1 czerwca 1991 г., na podstawie całości dorobku naukowego i dydaktycz­
nego została powołana przez Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego na sta­
nowisko profesora nadzwyczajnego, a 3 listopada 1992 r. otrzymała z rąk
Prezydenta RP tytuł profesora nauk humanistycznych. W dniu 14 kwietnia
1993 r. Katedra Etnologii UJ wystąpiła z wnioskiem o nadanie Profesor
Zambrzyckiej Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski.
Karierę naukową Profesor Zambrzyckiej kształtowały wybitne osobisto­
ści polskiej etnologii, począwszy od prof. Kazimierza Moszyńskiego poprzez
innych przedstawicieli tzw. krakowskiej szkoły etnograficznej, jak profe­
sorowie: Mieczysław Gładysz, Jadwiga Klimaszewska, Anna Kutrzeba-Pojnarowa oraz uczona wielkiej miary prof. Kazimiera Zawistowicz-Adamska z Łodzi. Dogłębne prace badawcze, konsekwentnie realizowane
zamierzenia i wzorowy warsztat naukowy zaowocowały wypracowaniem
własnego stylu pracy i podejścia do podejmowanej problematyki. Zawsze
przywiązywała dużą wagę do poprawności metodologicznej badań tereno­
wych, które prowadziła w różnych regionach kraju, w tym również na
niełatwym i wymagającym od badaczy dużej wiedzy i odpowiedzialności
Śląsku Opolskim. Jeden z elementów wnikliwego podchodzenia do podej­
mowanych zagadnień stanowi wykorzystywanie we własnych badaniach
taksonomicznej metody typologizacji zjawisk kulturowych. Prowadząc do­
głębne badania terenowe, najczęściej na podstawie opracowanych przez
siebie kwestionariuszy i ankiet, umiała zjednywać sobie mieszkańców, a na-

NEKROLOGI

183

wiązane z nimi kontakty przeradzały się nieraz w długoletnie i szczere
przyjaźnie. Umiała bowiem okazać wdzięczność swym informatorom za
wspólnie podejmowany trud i ukazać wartość ich tradycji kulturowych.
Początkowo podstawowym nurtem zainteresowań było rzemiosło wiej­
skie, które rozpatrywała m.in. z punktu widzenia jego miejsca w strukturze
społecznej i gospodarczej wsi, pozycji rzemieślnika i jego oceny przez miesz­
kańców wsi na tle systemu wartości właściwego danemu układowi kulturo­
wemu. Tym rozważaniom poświęciła dwie książki: Rzemiosło we wsi roboť
niczo-rolniczej. Na przykładzie wsi Owsiszcze w powiecie raciborskim (Opole
1971) oraz Rzemieślnik w społeczności rolników (Wrocław 1974; wyróżniona
w konkursie im. W. Rzymowskiego) oraz liczne artykuły w jęz. polskim
i obcym, a także referaty na konferencjach w kraju i za granicą.
Drugim, również ważnym nurtem zainteresowań naukowych stały się
zwyczajowe formy współżycia społecznego. W pracy swej, opartej również na
własnych materiałach terenowych zebranych na Śląsku Opolskim, prze­
prowadziła wnikliwą analizę stosunków międzyludzkich i określiła rodzaje
kręgów społecznych, w których realizowane były wzajemne kontakty pomię­
dzy mieszkańcami. Zwróciła m.in. uwagę na rolę sąsiedztwa, poczucie po­
krewieństwa między mieszkańcami wsi i jego społeczno-kulturowe kon­
sekwencje, współdziałanie gospodarcze i rozpowszechnioną w rolnictwie
tradycyjną formę odrobku. Swoje rozważania, oparte nie tylko na wnikli­
wych badaniach empirycznych, lecz także na materiałach archiwalnych
i bogatej literaturze przedmiotu, przedstawiła w dwóch monografiach:
Odrobki jako forma współdziałania gospodarczego na wsi (Opole 1967),
Zwyczajowe formy współżycia społecznego. Studium wsi Owsiszcze na Śląsku
Opolskim (Kraków 1980) oraz kilku artykułach, z których: Próba za­
stosowania jednej z metod taksonomicznych w typologii zjawisk etnograficz­
nych (Prace Etnograficzne UJ, z. 7:1974) został wyróżniony I I nagrodą na
Konkursie Asystentów UJ.
Dalsze zainteresowania Profesor Zambrzycka skierowała na ważki pro­
blem kultury symbolicznej, związany z pojęciem daru. Swą koncepcję trak­
towania daru jako kategorii kultury, niewątpliwie pionierską w etnologii
polskiej, rozwinęła w artykułach i wypowiedziach, jak пр.: Społeczna i kul­
turowa funkcja daru (Prace Etnograficzne UJ, z. 10:1977), O możliwości
analizy wymiany darów (Prace Etnograficzne UJ, z. 18:1983), Pojęcie daru
jako kategorii kultury (Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etno­
graficznego w Łodzi, Seria Etnograficzna, nr 28:1988/1991), Obrzędowa
wymiana darów w kulturze ludowej (wspólnie z M . Maj, „Etnografia Polska",
t. 28:1985, z. 1). Problematyką tą potrafiła zainteresować etnologów
w Polsce i w innych ośrodkach uniwersyteckich (Belgrad, Bratysława, Lund,
Praga, Zagrzeb), czego efektem była wydana pod redakcją naukową
Profesor Zambrzyckiej praca zbiorowa: Kulturowa funkcja daru (Prace Etno­
graficzne UJ, z. 25:1988), jak też liczne referaty wygłaszane na między­
narodowych konferencjach w kraju i za granicą.

184

NEKROLOGI

W tym ogólnym przeglądzie nie można pominąć prac z dziedziny me­
todologii i historii etnologii. Jedną z ostatnich opracowanych przez prof.
Zambrzycka publikacji zbiorowych była wydana w jęz. angielskim praca:
In Search of Paradigm (Kraków 1992), w której poza Wstępem {W po­
szukiwaniu paradygmatu) znajduje się Jej artykuł: Czas wspólnoty: dar z oka­
zji narodzin dziecka w tradycji ludowej. Wspólnie z prof. Leszkiem Dzięglem
zredagowała zbiorową pracę pt. Problemy metodologiczne etnografii (Wro­
cław 1989).
Profesor Zambrzycka wniosła też duży wkład w dziedzinę informacji
naukowej. Brała bowiem udział w przygotowaniu do druku bibliografii
kultury ludowej Karpat i Śląska, a w 1985 r. wydała Przegląd bibliografii
etnograficznych. Jest równie autorką haseł: „rzemiosło wiejskie" oraz
„współpraca gospodarcza", opracowywanych do tworzonego „tezaurusa"
polskiej kultury ludowej. Niezwykle cenna i pionierska w skali etnologii
polskiej była realizacja projektu polskiej Sekqi Badania Kultury Ludowej
w Karpatach, powołania w 1983 r. w Katedrze Etnografii Słowian UJ banku
danych o źródłach archiwalnych, odnoszących się do kultury ludowej Kar­
pat (zob. E. Duszeńko-Król, K. Heller: „Prokeš" - baza danych o źródłach
archiwalnych dotyczących kultury ludowej Karpat Polskich, „Etnografia Pol­
ska", t. 32:1988, z. 2, s. 95-119). Fundusze na ten cel pochodziły począt­
kowo z Komitetu Nauk Etnologicznych PAN i Uniwersytetu Jagielloń­
skiego, następnie projekt „Prokes" został zatwierdzony przez Ministerstwo
Edukacji Narodowej wraz z funduszami na jego realizację w 1991 г., co
świadczy o docenieniu wagi tego przedsięwzięcia.
Na uwagę zasługuje także nawiązana w 1988 r. współpraca z prof. Olgą
Goldberg z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, mająca na celu przy­
gotowanie wspólnego opracowania na temat świadomości żydowskich tradyqji kulturowych u mieszkańców Wieliczki koło Krakowa. Do tego wydaw­
nictwa Profesor Zambrzycka przygotowała dwa artykuły: Mit początku oraz
Ci, o których przekazano wspomnienia.
Praca dydaktyczna w Uniwersytecie Jagiellońskim stanowiła ważny roz­
dział życia Profesor Zambrzyckiej. Pracę tę traktowała z dużą odpowiedzial­
nością i oddaniem. Niewątpliwie była ona Jej wielką pasją. Wymaga­
jąca, ale i wyrozumiała, oczekiwała od studentów zaangażowania umysło­
wego w pracę, inwencji, krytycyzmu i poprawności metodologicznej. Starała
się, aby kierowane przez Nią prace magisterskie były dobrze udokumen­
towane, w miarę możności odkrywcze i interesujące, a z czasem inspirujące
nawet do dalszych badań. Była promotorem ponad 30 prac magisterskich,
recenzentem 6 prac doktorskich, 2 habilitacyjnych oraz promotorem 1 pracy
doktorskiej.
Całym sercem oddana młodzieży Profesor Zambrzycka poświęcała jej
zawsze wiele czasu i troski, w tym również jako kierownik Katedry Etno­
grafii Słowian UJ w trudnym czasie stanu wojennego, starając się o powrót
internowanych studentów na studia i pomagając im w znalezieniu pracy.

NEKROLOGI

185

Zawsze wykazywała niezależność intelektualną, podejmując w tym czasie
wiele odważnych inicjatyw i zlecając m.in. wykłady osobom nie znajdującym
gdzie indziej zatrudnienia.
Podkreślenia wymaga fakt, iż w okresie pełnienia przez siebie funkcji
kierownika Katedry, obok zajęć dydaktycznych i wielu prac administracyj­
nych, podejmowała wiele cennych inicjatyw, organizując różnego rodzaju
konferencje naukowe, współpracę z zagranicznymi ośrodkami uniwersyte­
ckimi (jak np. w Belgradzie, Bratysławie, Kolonii, Lund, Paryżu, Pradze
i Zagrzebiu) oraz redagując liczne wydawnictwa naukowe.
Warsztat badawczy, który z takim uznaniem podkreślali recenzenci Jej
prac, stale doskonaliła i poszerzała. W 1972 r. prof. Za wistowi cz-Adamska,
oceniając Jej pracę doktorską napisała: „rzadko się zdarza recenzować pracę
tak rzetelną i opracowaną z takim nakładem pracy i z takim poczuciem
odpowiedzialności". Ta odpowiedzialność za słowo, sumienność, skrupulat­
na dokumentacja, wewnętrzna dyscyplina i kompetencja cechuje cały Jej
dorobek naukowy, sygnowany również nazwiskiem: Zambrzycka-Kunachowicz. Obejmuje on 70 pozycji, w tym 5 publikacji zwartych, 8 prac zbioro­
wych pod Jej redakcją, 32 rozprawy i artykuły oraz 25 recenzji i not
recenzyjnych, nie licząc kilku pozycji oddanych ostatnio do druku.
Swoją postawę wnikliwego, konsekwentnego i odpowiedzialnego za sło­
wo badacza akcentowała nie tylko w publikacjach, ale także w wystąpieniach
na konferencjach w kraju i za granicą oraz licznych zebraniach naukowych.
Brała bowiem czynny udział w pracach takich organizacji naukowych, jak:
Komitet Nauk Etnologicznych PAN (w latach 1982-1987 jako członek
Prezydium), Komisja do Badania Kultury Ludowej w Karpatach i na Bał­
kanach przy w/w Komitecie, Komisja Etnograficzna przy Komitecie Słowianoznawstwa PAN, Komisja Słowianoznawstwa oraz Komisja Etnograficzna
Oddziału Krakowskiego PAN. Jako przewodnicząca, od 1991 г., tej ostatniej
Komisji (od 1984 r. zastępca przewodniczącego) wykazała wiele inicjatyw
i zainaugurowała interesujący cykl odczytów dotyczących etnologii miasta
Krakowa. Zapraszała z referatami nie tylko znanych w Krakowie naukow­
ców, przedstawicieli pokrewnych dyscyplin naukowych, ale także umożli­
wiała wystąpienia młodym, początkującym etnologom, zachęcając ich w ten
sposób do dalszej pracy. Profesor Zambrzycka zdążyła jeszcze przygotować
do druku pierwszy tom wydawnictwa pt. Przestrzenie kulturowe Krakowa
z napisanym przez siebie „Wstępem".
Była członkiem licznych stowarzyszeń, takich jak: Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Podhalańskie Towarzy­
stwo Przyjaciół Nauk i inne, a także wchodziła w skład Redakcji Naukowej
czasopisma „Etnografia Polska" i „Ethnologia Slavica".
Bogaty dorobek naukowy, interesujące i nowatorskie stawianie wielu
problemów zapewniły Profesor Zambrzyckiej trwałą pozycję w etnologii
polskiej, a także międzynarodowej. Zrobiła dla naszej dyscypliny bardzo
wiele, ale chciała i mogłaby zrobić więcej. Miała bowiem jeszcze tyle planów

186

NEKROLOGI

naukowych i pomysłów badawczych. I chyba dlatego robiła wrażenie osoby
śpieszącej się, tak jakby zdawała sobie sprawę, że może nie zdążyć. Pra­
cując bez wytchnienia zawsze jednak znajdowała czas dla innych, dla
przyjaciół, studentów, kolegów. Znalazła go też, aby na trzy miesiące
przed śmiercią odwiedzić w Warszawie niezwykle cenioną przez siebie
i lubianą prof. Annę Kutrzeba-Pojnarową. Jedną z godnych podkreślenia
cech prof. Zambrzyckiej była umiejętność słuchania rozmówcy. Umiała
też cieszyć się szczerze sukcesami naukowymi innych. Te rzadkie dary
oraz poczucie humoru, życzliwość, rzetelność i sumienność zyskiwały Jej
wielu oddanych przyjaciół. Niezliczone ich grono, wraz z uczniami i ko­
legami - etnologami oraz przedstawicielami innych dyscyplin naukowych,
żegnało Ją w dniu 11 maja 1993 r. na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Nad grobem przemawiali: z ramienia Uniwersytetu Jagiellońskiego, pro­
jektor prof. Bolesław Ginter, dziekan Wydziału Historycznego - prof.
Maciej Salomon i kierownik Katedry Etnologii - prof. Leszek Dzięgiel.
Pisząca te słowa, zabierając głos w imieniu Pracowni Etnologii PAN w Kra­
kowie, podkreśliła długoletnie związki zmarłej z ówczesnym Zakładem
Etnografii Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, w którym po­
wstawały Jej pierwsze, zawsze dogłębne i odkrywcze prace.
Śmierć osoby tak oddanej swojej dyscyplinie naukowej, a przy tym
pełnej życzliwości dla kolegów i uczniów, jest niepowetowaną stratą dla nas
wszystkich. Straciliśmy wybitnego badacza, doskonałego wykładowcę i orga­
nizatora oraz inicjatora wielu ważkich przedsięwzięć naukowych, a przede
wszystkim wypróbowanego i serdecznego przyjaciela.
Zofia Szromba-Rysowa

* We wspomnieniu wykorzystano: Ocenę Rady Wydziału Filozoficzno-Historycznego U J
działalności dydaktyczno-wychowawczej prof. A. Zambrzyckiej-Steczkowskiej; oceny profeso­
rów: W. Kwaśniewicza i M . Paradowskiej dotyczące dorobku naukowego wyż. wym. oraz
recenzję pracy doktorskiej napisaną przez prof. К. Zawistowicz-Adamską. W tym miejscu
pragnę podziękować Panu prof dr. hab. Janowi Steczkowskiemu za informacje i udostępnione
mi materiały. Autorem fotografii prof A. Zambrzyckiej-Steczkowskiej jest Jerzy Rys.