Z zagadnień kieleckiej snycerki/ Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1960 t.14 z.4
Dublin Core
Tytuł
Z zagadnień kieleckiej snycerki/ Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1960 t.14 z.4
Temat
Kieleckie - snycerstwo
Opis
Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1960 t.14 z.4, s.195-205
Twórca
Mulkiewicz, Olga
Wydawca
Instytut Sztuki PAN
Data
1960
Relacja
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:3760
Format
application/pdf
Język
pol.
Identyfikator
oai:cyfrowaetnografia.pl:3530
PDF Text
Text
Olga
Mulkiewicz
Z
Z A G A D N I E Ń
K I E L E C K I E J
W dziedzinie ludowej sztuki plastycznej rzeźba
w drzewie wysuwa się na jedno z czołowych miejsc —
dzięki d u ż e j łatwości o b r ó b k i surowca, j a k r ó w n i e ż
obfitości m a t e r i a ł u . Ten. rozległy dział twórczoścf
ludowej m o ż n a podzielić ogólnie na d w i e grupy; r o l a
każdej z nich jest w kulturze ludowej odmienna,
ma inne nasilenie na terenie Polski i r ó ż n y zasięg
geograficzny. Pierwsza grupa — to rzeźba p e ł n a , f i
guralna; w p r z e w a ż a j ą c e j swej masie p o d p o r z ą d k o
wana celom k u l t o w y m , reprezentowana jest g ł ó w n i e
przez tak zwane popularnie „ ś w i ą t k i " , w mniejszej
zaś części w y r a ż a się w tematyce świeckiej. Rzeźba
p e ł n a o charakterze k u l t o w y m b y ł a w przeszłości
mniej więcej r ó w n o m i e r n i e rozpowszechniona na te
renie całego kraju, z w y j ą t k i e m jedynie okolic za
mieszkiwanych
przez
ludność
protestancką.
Pod
wpływem
warunków
historycznych (wojny,
akty
ucisku n a r o d o w o ś c i o w e g o l u b religijnego, k t ó r e w cza
sach z a b o r ó w objęły poszczególne połacie kraju) ilość
figuralnych rzeźb religijnych uległa znacznym zmia
nom. W z w i ą z k u z t y m mamy dziś — obok t e r e n ó w
stosunkowo bogatych w ś w i ą t k i (jak np. M a ł o p o l
ska) — tereny, gdzie zabytki tej dziedziny sztuki zo
stały j u ż silnie przetrzebione (Ziemie Zachodnie,
Wielkopolska, Podlasie, wschodnia Lubelszczyzna).
D r u g ą g r u p ę stanowi rzeźba o charakterze deko
racyjnym, w y s t ę p u j ą c a
na r ó ż n y c h
przedmiotach
drewnianych, najczęściej w postaci płaskorzeźby, w y
konywanej przy użyciu jednej l u b k i l k u technik sny
cerskich. Rzeźba dekoracyjna — w p r z e c i w i e ń s t w i e
do szeroko rozpowszechnionej n i e g d y ś figuralnej
rzeźby religijnej — w y s t ę p o w a ł a w n i e k t ó r y c h tylko
okolicach kraju, przy czym najsilniej u w a g ę badaczy
p r z y c i ą g a ł a bogata, wysoko za swe artystyczne w a
lory ceniona snycerka góralska. Szereg ilustrowanych
o p r a c o w a ń , k t ó r e poświęcono dotychczas zdobnictwu
w drzewie na terenie Podhala i Beskidu Zachodnie
go, może s u g e r o w a ć , że jedynie te obszary w Pol
sce posiadają r o z w i n i ę t ą s n y c e r k ę , w z g l ę d n i e że je
dynie t a m w formach jej przejawia się p e ł n a d o j
rzałość artystyczna. P o g l ą d taki nie b y ł b y jednak
uzasadniony. P r ó c z Karpat, gdzie istotnie zdobnictwo
w drzewie osiągnęło wysoki poziom, s ą i inne tere
ny, gdzie sztuka snycerska stanowi w ludowej t w ó r
czości artystycznej pozycję w a ż n ą i bynajmniej nie
zasługującą na pomijanie jej milczeniem.
P r z y k ł a d e m m o g ą b y ć rozległe obszary woje
w ó d z t w a kieleckiego c i ą g n ą c e s i ę po północnej stro
nie G ó r Ś w i ę t o k r z y s k i c h , od Wisły na Wschodzie po
okolice Opoczna, gdzie jeszcze w okresie m i ę d z y
w o j e n n y m w y s t ę p o w a ł a bardzo i n t e r e s u j ą c a r z e ź b a
dekoracyjna, wprawdzie w zakresie zdobnictwa nie
których
tylko
przedmiotów,
posiadająca
jednak
swoisty charakter i wysokie w a l o r y formalne.
S N Y C E R K I
Jednak, podczas gdy na obszarach górskich sny
cerska dekoracja
jest bardziej
rozpowszechniona
i obejmuje szeroki wachlarz w y r o b ó w drewnianych,
na terenie przez nas o m a w i a n y m ogranicza się ona
jedynie do bardzo w ą s k i e g o zespołu p r z e d m i o t ó w ,
s t a n o w i ą c y c h tradycyjne prezenty s k ł a d a n e d z i e w c z ę
tom przez chłopców.
Ofiarowanie
dziewczynie drobnego
przedmiotu
z w i ą z a n e g o z jej p r a c ą c o d z i e n n ą (jak np. przęślicy,
wrzeciona czy czółenka tkackiego) przez s t a r a j ą c e g o
się o jej w z g l ę d y c h ł o p c a m i a ł o s w ą s p e c j a l n ą w y
m o w ę , przyjęcie z a ś daru i u ż y w a n i e go świadczyło
o przychylności i wzajemności. Podarunek o tak do
n i o s ł y m znaczeniu powinien oczywiście w y r ó ż n i a ć się
s t a r a n n o ś c i ą wykonania i p i ę k n ą d e k o r a c j ą , co stwa
rzało s p r z y j a j ą c e w a r u n k i dla rozwoju zdobnictwa
snycerskiego. Chłopcy p r z y g o t o w u j ą c prezenty r y w a
lizowali ze sobą, aby w oczach swych w y b r a n y c h za
b ł y s n ą ć artystycznym talentem i z a k a s o w a ć swych
ewentualnych k o n k u r e n t ó w .
Jak w y n i k a z o p o w i a d a ń starych i n f o r m a t o r ó w ,
w północnej części w o j e w ó d z t w a kieleckiego „od wie
k ó w j u ż ta moda była, co panny od c h ł o p a k ó w do
s t a w a ł y wystrugane przęślice". W zasadzie k a ż d y
c h ł o p a k sam sobie d a w a ł r a d ę z w y k o n a n i e m prezen
tu. Zazwyczaj zajmowano się t y m podczas zimowych
wieczorów na tzw. „ p r z ą d k a c h " , kiedy d z i e w c z ę t a
przędły, chłopcy z a ś w ś r ó d ż a r t ó w i p r z e k o m a r z a ń
strugali dla nich p o d a r k i . . Z d a r z a ł o się czasem, że
chłopiec pozbawiony u z d o l n i e ń artystycznych nie po
trafił w y k o n a ć np. rzeźbionej przęślicy; w ó w c z a s za
m a w i a ł j ą w wielkiej tajemnicy u bardziej uzdolnio
nego kolegi, r e w a n ż u j ą c się m u później poczęstun
kiem w karczmie.
Uprawianie snycerki w czasie owych w s p ó l n y c h
z e b r a ń s t w a r z a ł o specyficzny k l i m a t s p r z y j a j ą c y b u j
nemu rozwojowi tej dziedziny sztuki dekoracyjnej,
z drugiej zaś strony u ł a t w i a ł o wzajemne przejmowa
nie w ą t k ó w i technik zdobniczych, co przyczyniło się
w rezultacie do powstania lokalnego stylu charakte
ryzującego l u d o w ą rzeźbę kielecką. R z e ź b i a r z e w y
k o n u j ą c y zdobione przęślice czy c z ó ł e n k a nie b y l i
o w y m i w p e w n y m sensie wyspecjalizowanymi a r t y
stami ludowymi, k t ó r y c h spotykamy dość często w ś r ó d
„ ś w i ą t k a r z y " u p r a w i a j ą c y c h rzeźbę f i g u r a l n ą do ce
l ó w kultowych. Snycerze kieleccy to amatorzy, k t ó r z y
w ciągu swej młodości zaledwie k i l k a razy c h w y t a l i
się artystycznej pracy r z e ź b i a r s k i e j , o g r a n i c z a j ą c się
do paru przęślic wykonanych w okresie „ k a w a l e r k i " .
Po ożenku kończyły się artystyczne zajęcia snycerskie,
gdyż — w e d ł u g miejscowej o p i n i i (Mąkosy Stare, pow.
Radom) — „ ż o n a t e m u to j u ż nie wypada, żeby dla
dziewcząt s t r u g a ł prezenty".
195
i?
II. 1. Fragm. przęślicy.
Jastrzębia,
pow. Radom. Wl. Muz. Świętokrzyskiego
w Kiel
cach. II. 2. Pola pióra przęślicy.
Wyk. J. Januszewski.
Jedlnia Kościelna,
pow. Ko
zienice. II. 3. Przysiadka
przęślicy.
Mąkosy Stare, pow. Kozienice.
Wl. Muz.
Święto
krzyskiego
w Kielcach.
II. 4. Fragm. pióra przęślicy.
Pow. Końskie.
Wl.
Zakładu
Etnografii
Słowian
U. J. w Krakowie.
II. 5. Fragm. wzoru na przęślicy.
Jastrzębia.
II. 6. Pola pióra przęślicy.
Wyk. Kazimierz Wojtaszek. Smardzewice,
pow.
Opoczno.
Wl. Muz. w Tomaszowie
Maz. II. 7. Fragm. wzoru na przęślicy.
Wyk.
Władysław
Solarz. Odrowąż, pow. Końskie.
II. 8. Pola pióra przęślicy.
Jastrzębia.
Na tle gromady bezimiennych snycerzy, k t ó r y c h
dzieła udaje się czasem odnaleźć w okolicy Opoczna
czy Radomia, z a c h o w a ł y się w p a m i ę c i ludzkiej liczne
nazwiska wybitniejszych t w ó r c ó w , k t ó r z y zasłynęli
jako
utalentowani
wykonawcy
najpiękniejszych
przęślic. B y l i to p r z e w a ż n i e ludzie zawodowo obezna
n i z o b r ó b k ą drzewa, cieśle lub stolarze, którzy, w y
k o r z y s t u j ą c s w ą w i e d z ę technologiczną i biegłość
w p o s ł u g i w a n i u się n a r z ę d z i a m i , ł a t w i e j dystansowali
k o n k u r e n t ó w nie m a j ą c y c h w t y m zakresie n a l e ż y
tego przygotowania. T a k i m w ł a ś n i e cieślą i stolarzem
zarazem był A n t o n i W r ó b e l z Jedlni K o ś c i e l n e j ;
z d u ż y m z a m i ł o w a n i e m z a j m o w a ł się on s n y c e r k ą ,
tak że „potrafił i noc c a ł ą przesiedzieć, żeby s k o ń
czyć zaczętą r o b o t ę " . O p r ó c z przęślic, k t ó r y c h w y
k o n a ł k i l k a , ozdobił t a k ż e p r a s ę do wyciskania sera.
P r z ę ś l i c e roboty W r ó b l a odznaczają się d u ż ą staran
nością wykonania i bogactwem w z o r ó w o przewadze
m o t y w ó w geometrycznych. W M ą k o s a c h Starych jed
n y m z najlepszych r z e ź b i a r z y był za m ł o d u Józef
Mąkosa, k t ó r y w roku 1953 udzielił wielu ciekawych
informacji c z ł o n k o m p r a c u j ą c e j w terenie ekipy ba
dawczej.
Do c e l ó w r z e ź b i a r s k i c h u ż y w a n o najczęściej topoli,
osiki, brzozy, ś l i w y w z g l ę d n i e olchy. Podstawowe
n a r z ę d z i e pracy s t a n o w i ł nóż s k ł a d a n y , tzw. „cyga
nek", o dobrze wyostrzonym, szpiczasto z a k o ń c z o n y m
ostrzu, oraz c y r k i e l u ż y w a n y do ryzowania m o t y w ó w
kolistych i tzw. gwiazd cyrklowych. Obok tych na
rzędzi, p o s ł u g i w a n o się czasem w celach zdobniczych
'i
t o k a r k ą . Z n a j d o w a ł a ona zastosowanie przy dekora
c y j n y m k s z t a ł t o w a n i u formy pewnych p r z e d m i o t ó w ,
j a k np. krężli i piór do przęślic, k t ó r y c h fragmenty
były zdobione najczęściej sposobem snycerskim.
S p o ś r ó d technik snycerskich, na o m a w i a n y m obsza
rze stosowana bywa technika r y t u prostego, r y t u
cyrklowego, w i ó r o w a prosta, k l i n o w a oraz krystalicz
na. Ryt prosty — w postaci l i n i i wyskrobywanych
na powierzchni drzewa przy pomocy ostrego rylca —
stosowany był raczej pomocniczo, gdy chodziło o de
likatne ograniczenie pola zdobniczego lub też zróżni
cowanie powierzchni i wzbogacenie m o t y w u wykona
nego i n n ą t e c h n i k ą ( i l . na okładce). Typowy r y t
c y r k l o w y z n a j d o w a ł zastosowanie przy wyznaczaniu
m o t y w ó w kolistych i rozet, k t ó r e n a s t ę p n i e zwykle
wzbogacano przy pomocy innych technik snycerskich.
Na ogół rola obydwu wymienionych tu r o d z a j ó w r y t u
była raczej skromna.
O wiele bardziej rozpowszechniona b y ł a technika
w i ó r o w a prosta; przy pomocy najczęściej stosowa
nych p ł y t k i c h r o w k ó w o t r ó j k ą t n y m przekroju w y
konane są elementy i motywy złożone z prostych kre
sek w y p e ł n i a j ą c y c h lub obrzeżających pole zdobni
cze, kontury m o t y w ó w roślinnych i figuralnych, mo
nogramy itp. Ponadto technika w i ó r o w a
znajduje
szerokie
zastosowanie
w
wypadkach
ozdobnego
k s z t a ł t o w a n i a formy przedmiotu, z czym spotykamy
się np. w ś l i m a k o w a t y c h z a k o ń c z e n i a c h przysiadek
do przęślic itp. ( i l . 1). Stosunkowo szeroko u ż y w a n a
była technika klinowa, najczęściej stosowana w obra-
197
11. 9. Przęślica,
II. 10. Czółenka
Szczepan Skóra.
1927. Wyk. Piotr Łagowski.
Jedlnia
Kościelna,
pow.
Kozienice.
zdobione. Kol. Kruszewiec,
pow. Opoczno. 11. 11. Przęślica.
Wyk.
Łączna, pow.
Kielce.
mieniach pól zdobniczych, a także w motywach w y
pełniających te pola ( i l . 1). T e c h n i k ą k r y s t a l i c z n ą
p o s ł u g i w a n o się na o m a w i a n y m terenie stosunkowo
rzadko. Z n a j d o w a ł a ona
najczęściej
zastosowanie
w motywach w y p e ł n i a j ą c y c h c e n t r a l n ą część moty
w u zdobniczego, co przyczyniało się do osiągnięcia
ciekawych e f e k t ó w światłocieniowych ( i l . 3).
A m a t o r s k i m sposobem uprawiania snycerki n a l e ż y
prawdopodobnie t ł u m a c z y ć fakt, że w omawianej tu
r z e ź b i e nie spotykamy ś l a d ó w użycia półokrągłego
d ł u t k a ; s t ą d w y n i k a z u p e ł n y brak tzw. techniki w r ą b kowej, k t ó r a polega na żłobieniu łączących się ze sobą
nieckowatych w r ą b k ó w .
W dekoracji snycerskiej na omawianym terenie
w y s t ę p u j e w d e c y d u j ą c e j przewadze ornamentyka
geometryczna, a w ś r ó d s k ł a d a j ą c y c h się na n i ą ele
m e n t ó w przede wszystkim l i n i a prosta i ł a m a n a , j o
dełka, krzyżyk, względnie najprostsze figury geome
tryczne: trójkąt, prostokąt, romb czy wielobok (tabl.
I rys. 8—20); w y j ą t k o w o z d a r z a j ą się elementy w po
staci ł u k u (tabl. I rys. 1—2).
Z trójkątów względnie rombów układane bywają
m o t y w y o ś r o d k o w e , zbudowane na zasadzie r ó w n o
ramiennego k r z y ż a prostego lub ukośnego (tabl. I
rys. 21—27). Pola n i e k t ó r y c h e l e m e n t ó w , j a k t r ó j k ą
ta, rombu, p r o s t o k ą t a czy koła, w y p e ł n i a n o rytmicz
n y m i u k ł a d a m i złożonymi z l i n i i prostych czy k ą t ó w ,
rzadziej k r a t k i . W elementach o kształcie p r o s t o k ą t
n y m często p o d k r e ś l a n o podział wykonany przy po
mocy p r z e k ą t n i (tabl. I i l . 33—36). M o t y w y koliste
posiadają p o w i e r z c h n i ę w y p e ł n i o n ą b ą d ź szeregiem
kół w s p ó ł ś r o d k o w y c h (tabl. I i l . 41—42) z polami we
w n ę t r z n y m i rytmicznie kreskowanymi, b ą d ź moty
w a m i o ś r o d k o w y m i . Z d a r z a j ą się tu m o t y w y zbudo
wane na zasadzie k r z y ż a (tabl. I i l . 45—46), promie
niste (tabl. I i l . 47—49), w z g l ę d n i e — co spotyka się
najczęściej — sześciopłatowe rozety cyrklowe (tabl. I
i l . 50—52).
198
Z wymienionych w y ż e j m o t y w ó w i e l e m e n t ó w
komponowane s ą u k ł a d y , w ś r ó d k t ó r y c h najliczniejsze
to u k ł a d y pasowe. Najczęściej w y s t ę p u j e tu kompo
zycja o prostym u k ł a d z i e rytmicznym, polegającym
na powtarzaniu tego samego elementu l u b m o t y w u
(tabl. I I i l . 1—11), w z g l ę d n i e d w ó c h r ó ż n y c h elemen
t ó w czy m o t y w ó w ( r y t m typu a b a b, tabl. I I i l .
12—21). Bardziej skomplikowane u k ł a d y rytmiczne
w ornamentach pasowych spotyka się niezwykle
rzadko. W y m i e n i ć tu n a l e ż y d w u k r o t n i e w y s t ę p u j ą c y
r y t m złożony z czterech e l e m e n t ó w kolejno po sobie
n a s t ę p u j ą c y c h (abcd abcd, tabl. I I rys. 22—23).
Niekiedy z d a r z a j ą się p r z y k ł a d y kompozycji paso
wych, w k t ó r y c h r y t m m o ż e być na skutek p o m y ł k i
rzeźbiarzy w ogóle nie przestrzegany ( i l . 2 kolumna I I
od lewej). W n i e k t ó r y c h wypadkach z d a r z a j ą się
u k ł a d y pasowe d w u - lub więcej strefowe, tzn. złożo
ne z r ó w n o l e g l e biegnących węższych u k ł a d ó w paso
w y c h b ą d ź jednakowych (tabl. I I rys. 24—25), b ą d ź
różnych. W t y m ostatnim w y p a d k u u k ł a d poprzeczny
pasa b y w a najczęściej symetryczny, przy czym k o m
pozycja pasa ś r o d k o w e g o kontrastuje z u k ł a d a m i pa
sów p r z y k r a w ę ż n y c h (tabl. I I rys. 28—33). Do w y
j ą t k ó w n a l e ż ą d w u - lub więcej strefowe zespoły pa
s ó w o kompozycji asymetrycznej (tabl. I I rys. 35—36).
U k ł a d y ornamentalne typu o ś r o d k o w e g o w po
r ó w n a n i u z u k ł a d a m i pasowymi w y k a z u j ą daleko
mniejsze zróżnicowanie. Są to kompozycje z a m k n i ę t e
w kwadracie lub p r o s t o k ą c i e podzielonym najczęściej
p r z e k ą t n y m i (tabl. I I rys. 38—39), obwiedzione nie
kiedy motywem k r a w ę d z i o w y m (tabl. I I rys. 40—42):
raz jeden w y s t ą p i ł motyw rombu p r z e k r e ś l o n e g o na
k r z y ż (tabl. I I rys. 43).
M o t y w y niegeometryczne s t a n o w i ą w omawianej
tu ornamentyce z d e c y d o w a n ą mniejszość. Spotyka się
bądź schematycznie traktowany m o t y w rośliny w y
r a s t a j ą c e j z doniczki — j a k to widzimy na przęślicy
pochodzącej z Jedlni Kościelnej ( i l . 2) czy z bliżej
nieokreślonej
miejscowości
w
powiecie
Końskie
(il. 4), b ą d ź t e ż , co zdarza się rzadko i jest zdecydo
wanie nowszego pochodzenia, m o t y w swobodnie trak
towanej w i c i ( i l . 6) czy gałązki o formach zbliżonych
do botanicznych.
Sporadycznie z d a r z a j ą się motywy zwierzęce: k i l
ka p t a s z k ó w wplecionych, w roślinny ornament w i
ciowy ( i l . 6) w z g l ę d n i e sylwetka ptaka siedzącego na
gnieździe, w y r z e ź b i o n a na przysiadce przęślicy z Ja
strzębiej, pow. Radom ( i l . 5). Raz jeden w y r z e ź b i o n y
został m o t y l ( i l . 8 kolumna I I I od lewej); na tej sa
mej przęślicy w y s t ę p u j e r ó w n i e ż jedyny m o t y w ludz
k i — p r z e d s t a w i a j ą c y młodzieńca w cyklistówce ma
szerującego z z a w i n i ą t k i e m na plecach i podpiera
jącego s i ę l a s k ą ( i l . 8 kolumna 4 o d lewej).
O d r ę b n ą , aczkolwiek bardzo nieliczną g r u p ę sta
n o w i ą m o t y w y z a c z e r p n i ę t e z symboliki c h r z e ś c i j a ń
skiej. S ą to krzyżyki ustawione na p r o s t o k ą t n e j pod
stawie ( i l . 2 kolumna 4 od lewej), kielich, serce
i — spotkany raz jeden — motyw p r z e d s t a w i a j ą c y
s y l w e t k ę kościoła ( i l . 7).
Jak wspomniano na wstępie, zespół p r z e d m i o t ó w
zdobionych t e c h n i k ą s n y c e r s k ą jest niewielki, ograni
cza się on bowiem do czółenek tkackich, przęślic
oraz „rozpinki", czyli rozsuwanej deseczki u ż y w a n e j
przez tkaczki do r o z p o ś c i e r a n i a na krosnach utkanego
m a t e r i a ł u . Rozpinka ta ( i l . 9), p o c h o d z ą c a z Jedlni
Kościelnej (pow. Kozienice), s k ł a d a się z d w ó c h
części. Jedna z nich posiada p o ś r o d k u swej długości
w ą s k i e wycięcie, w k t ó r e wsuwa się odpowiednio
d o p a s o w a n ą część drugiej deseczki. Dzięki p o w y ż s z e
m u u r z ą d z e n i u długość „ r o z p i n k i " m o ż n a d o s t o s o w a ć
do szerokości tkaniny. Z e w n ę t r z n e z a k o ń c z e n i a obu
wspomnianych deseczek są ozdobnie profilowane,
g ó r n a zaś powierzchnia posiada d e k o r a c j ę w y k o n a n ą
p r z e w a ż n i e t e c h n i k ą k r y s t a l i c z n ą i klinową. Ornament
złożony wyłącznie z e l e m e n t ó w geometrycznych za-
II. 12. Fragm. przęślicy.
Etn. Słowian
U. J. w
Pow. Końskie.
Krakoivle.
Wl.
Zakładu
komponowany jest z d u ż y m wyczuciem formy. W y
d ł u ż e n i e części ś r o d k o w e j p o d k r e ś l a biegnący w z d ł u ż
k r a w ę d z i m o t y w zygzakowaty, środek zaś — u k ł a d
pasowy złożony z dwunastu r ó ż n y c h z a m k n i ę t y c h
w prostokątach motywów przeważnie ośrodkowych,
częściowo p o w t a r z a j ą c y c h się, ale n a s t ę p u j ą c y c h po
sobie bez określonego r y t m u . Z e w n ę t r z n e z a k o ń c z e n i e
opisywanego t u u k ł a d u pasowego s t a n o w i ą z a m k n i ę t e
w d u ż y m kwadracie motywy o ś r o d k o w e , k t ó r y c h ze
w n ę t r z n e o b r z e ż e n i e przechodzi w z d ł u ż k r a w ę d z i de
seczki i nie dosięgając jej k o ń c ó w zamyka pole zdob
nicze w y p e ł n i o n y m i trzema rytmicznie rozłożonymi
motywami p r o s t o k ą t n y m i , doskonale
uwypuklający
m i zwężający się w t y m miejscu kształt deseczki. Ze
w n ę t r z n e , r ó w n i e ż z w ę ż o n e i półkoliście
wycięte
końce deseczki p o s i a d a j ą ozdobę w postaci r ó w n o r a
miennego krzyżyka, s t a n o w i ą c e g o bardzo szczęśliwe
r o z w i ą z a n i e akcentu z a m y k a j ą c e g o całość ornamen
talnej kompozycji.
Podczas gdy zdobione „ r o z p i n k i " n a l e ż a ł y do w i e l
kiej rzadkości (w posiadanym materiale p o c h o d z ą c y m
z b a d a ń na znacznym obszarze w o j e w ó d z t w a kielec
kiego mamy zaledwie jeden tego rodzaju przykład),
rzeźbione c z ó ł e n k a tkackie z d a r z a j ą się częściej. Do
celów dekoracyjnych wykorzystywane s ą t u z w ę ż a
j ą c e się z a k o ń c z e n i a czółenek po obu stronach w y
żłobienia przeznaczonego do umieszczenia cewki. Jako
motywy dekoracyjne w y s t ę p u j ą tu zwykle motywy
półkoliste lub koliste z r ó ż n y m i p o d z i a ł a m i z e w n ę t r z
n y m i i w y p e ł n i e n i a m i w postaci jednoosiowego u k ł a d u
złożonego z czterech l i s t k ó w ( i l . 10 a, b). Czasem obok
m o t y w ó w kolistych spotyka się r ó w n i e ż krzyżyki
złożone z m a ł y c h t r ó j k ą c i k ó w .
Jak m o ż n a w n o s i ć z posiadanego m a t e r i a ł u , o k r e ś l o
ne wyżej pola zdobnicze r ó w n i e ż pod w z g l ę d e m w i e l
kości i możliwości dekoracyjnych nie b y ł y w jedna
kowy sposób wykorzystane. Z w y k l e elementy deko
racyjne k o n c e n t r u j ą się bardziej po jednej stronie
wyżłobienia, gdzie m i ę d z y u j ę t y m i w kole m o t y w a m i
zdobniczymi znajduje się r ó w n i e ż w y c i ę t a data w y
konania czółenka.
Najczęściej w ś r ó d zdobionych rzeźbą przedmio
t ó w spotyka się przęślice. W y s t ę p u j ą one, j a k w i d a ć
z załączonej mapy, na terenie p o w i a t ó w : Opoczno,
Przysucha, Radom, Kozienice, Iłża, Kielce oraz —
jak świadczy o t y m jeden okaz n i e o k r e ś l o n e g o po
chodzenia (przechowywany w Z a k ł a d z i e
Etnografii
Słowian U . J. w Krakowie) — p o w i a t u K o ń s k i e .
W y s t ę p u j ą c e n a t y m obszarze p r z ę ś l i c e zdobione
n a l e ż ą do typu przęślic k r ę ż o ł k o w y c h z p r z y s i a d k ą .
Przęślica taka s k ł a d a się z cienkiej poziomej deskiprzysiadki (dług. 60—75 cm, szer. 5,5—10 cm), w której
przy j e d n y m k o ń c u osadzona jest pionowa beleczka,
zwana „piórem", d ł u g . 55—80 cm, z nasadzonym od
góry ruchomym „ k r ę ż l e m " . W starszych przęślicach,
celem mocniejszego osadzenia pióra, o d n o ś n a część
przysiadki posiada wydatne zgrubienie, k t ó r e osiąga
się przez wystruganie deseczki z klocka odpowiedniej
grubości ( i l . 12) lub przez przymocowanie oddzielnej
podstawki, wys. ok. 6 c m (tabl. I I I rys. 8—12). Opisy
wana tu część przysiadki posiada często k s z t a ł t ozdob
i e
II. 13. Przęślica.
Jastrzębia,
pow. Radom. Wł. Muz.
Świętokrzyskiego
w Kielcach.
II. 14. Przęślica.
Mąkosy
Stare, pow. Kozienice.
Wł.
Muz.
Świętokrzyskiego
w Kielcach.
11. 15. Przęślica.
Pow.
Końskie.
Wł.
Zakład Etn. Słowian
U. J. w Krakowie.
II. 16. Pole przysiadki
przęślicy. Kakonin,
pow. Kielce. Wł. Muz. Etnograficznego
i
Archeologicznego
w Łodzi. U. 17. Boki i pola przysiadki
przęślicy.
Jedlnia
Kościelna,
pow.
Radom.
ny (tabl. I I I ) ; odnosi się to z a r ó w n o do samej obsad
k i , k t ó r a przyjmuje często k s z t a ł t stożka ściętego,
oktogonu lub schodkowanej p i r a m i d k i , j a k i do sa
mego zakończenia, k t ó r e b y w a profilowane (tabl. I I I
rys. 1—3, 8—12) w z g l ę d n i e p o d g i ę t e k u górze' (tabl.
I I I rys. 6—7). W w y d ł u ż o n y c h podstawkach p i ó r a
wyżłobione są niekiedy p r o s t o k ą t n e w g ł ę b i e n i a (tabl.
I I I rys. 1—i) przeznaczone na w o d ę , w k t ó r e j p r z ą d k a
zwilża palce w czasie pracy.
Deseczki przysiadek m a j ą najczęściej kształt pro
s t o k ą t n y lub lekko rozszerzający się w k i e r u n k u
p r z e c i w l e g ł y m do podstawy pióra. Samo z a k o ń c z e n i e
deseczki od tej strony r ó w n i e ż bywa ozdobnie pro
filowane. W y j ą t k o w o z d a r z a j ą się p r z y k ł a d y , gdzie
k r a w ę d ź przysiadki jest ozdobnie profilowana ( i l . 11).
Drążek, czyli „ p i ó r o " przęślicy, w starszych okazach
posiada p r z e k r ó j k w a d r a t o w y ( i l . 13) l u b ośmioboczny. Niekiedy jedynie dolna część p i ó r a jest k w a d r a
towa, g ó r n a zaś o ś m i o b o c z n a ( i l . 14). W nowszych
przęślicach z d a r z a j ą się p i ó r a ozdobnie toczone na
tokarni.
U z u p e ł n i e n i e m przęślicy jest n a k ł a d a n y na p i ó r o
„ k r ę ż e l " l u b „ k r ę ż o ł e k " w kształcie w y d ł u ż o n e g o
stożka, w y c h o d z ą c e g o z szerszej kolistej l u b ośmlobocznej podstawy.
Dekoracja snycerska w y s t ę p u j e
zasadniczo
na
wszystkich wymienionych wyżej częściach s k ł a d o
wych przęślicy, z t y m jednak że w sposobie roz
mieszczenia ornamentu m o ż n a w y r ó ż n i ć k i l k a n a j
bardziej charakterystycznych s c h e m a t ó w . Najczęściej
więc ozdobione jest pióro przysiadki oraz podstawa,
w k t ó r e j jest osadzone. Czasem ornamentyka sny
cerska obejmuje r ó w n i e ż część powierzchni przysiad
k i od strony p i ó r a l u b też przerzuca się na jej prze
ciwległy koniec. Rzadko natomiast zdarza się, aby
przysiadka b y ł a ornamentowana na całej swej po
wierzchni, j a k to w i d z i m y np. na wspomnianej j u ż
poprzednio przęślicy z powiatu K o ń s k i e ( i l . 15).
W przęślicach, w k t ó r y c h podstawa p i ó r a wykonana
jest w całości wraz z d e s k ą przysiadki, najbardziej
ozdobione b y w a j ą boczne strony obsadki do pióra.
W y p e ł n i a je b ą d ź ornament pasowy w poziomym
u k ł a d z i e strefowym ( i l . 12), b ą d ź s t a n o w i ą one pola
zdobnicze w y o d r ę b n i o n e pasowym ornamentem k r a
w ę d z i o w y m , w y p e ł n i o n e w ś r o d k u kompozycją deko
r a c y j n ą złożoną z rozet w r ó ż n y m u k ł a d z i e ( i l . 13,
17). W y p e ł n i e n i e obu przeciwległych ścian podstawy
utrzymane jest w zasadzie w j e d n a k o w y m charakte
rze, j a k k o l w i e k zasada identyczności obydwu kom
pozycji nie jest przestrzegana w sposób ścisły ( i l .
17). Niekiedy z d a r z a j ą się przęślice, w k t ó r y c h boki
podstawy p i ó r a w y p e ł n i a j ą u k ł a d y pasowe biegnące
w jednej połowie pionowo, w drugiej zaś poziomo.
W y s t a j ą c a poza p o d s t a w ę p i ó r a krótsza część przy
siadki, ozdobiona profilowanym z a k o ń c z e n i e m w po
staci rombu czy koła, posiada często na t y m z a k o ń
czeniu w y r z e ź b i o n y m o t y w rozety. Dłuższą część
przysiadki od strony pióra, a czasem też i przy końcu,
zdobi ornament z a m k n i ę t y w o b r ę b i e zakomponowa
nego pola zdobniczego. Z w y k l e pole to z a m k n i ę t e jest
dookoła w ą s k i m szlakiem k r a w ę d z i o w y m , w ś r o d k u
I I . 18. Pola pióra przęślicy.
Jastrzębia,
pow. Radom.
Wyk.
Jan
Zając.
zaś w y p e ł n i o n e z w a r t ą kompozycją złożoną z moty
w ó w geometrycznych w u k ł a d z i e pasowym l u b ośrod
k o w y m ( i l . 15, 17). Na wolnej powierzchni przysiad
k i , najczęściej w pobliżu kończącej s i ę dekoracji
ornamentalnej, wycinane b y w a j ą daty wykonania
przęślicy oraz inicjały ofiarodawcy l u b obdarowanej.
Przęślic, w k t ó r y c h cała powierzchnia przysiadki
b y ł a b y pokryta d e k o r a c j ą s n y c e r s k ą , spotyka s i ę nie
wiele. Najczęściej są to p o w t a r z a j ą c e się symetrycz
nie u k ł a d y złożone z rozet cyrklowych ( i l . 16), w now
szych zaś — dość chaotycznie rozrzucone m o t y w y
roślinne. Rzadziej natomiast spotykamy na przysiadce zwarcie zakomponowany ornament w y k o r z y s t u j ą
cy całość powierzchni zdobniczej. D o s k o n a ł y p r z y k ł a d
tego rodzaju stanowi przęślica z powiatu K o ń s k i e
(il. 15) o p i ę k n i e zaplanowanym wzorze geometrycz
n y m . Powierzchnia p i ó r a przęślicy dzieli się w spo
sób naturalny na pola zdobnicze, k t ó r y c h ilość odpo
wiada ilości boków. Może ich być — j a k w i e m y —
cztery lub osiem. Pojedyncze boki p i ó r a s ą w y p e ł n i o
ne najczęściej pasowym ornamentem geometrycznym,
w y j ą t k o w o r o ś l i n n y m — przy czym k a ż d y z b o k ó w
ozdobiony jest p r z e w a ż n i e inaczej ( i l . 18). Zestawy
sąsiadujących z sobą u k ł a d ó w robią czasem w r a ż e n i e
z u p e ł n i e przypadkowych, nie p o d p o r z ą d k o w a n y c h a n i
p r a w o m harmonii, a n i kontrastu. P r z y k ł a d e m tego
jest r o z w i n i ę t a na płaszczyźnie dekoracja ośmiobocznego p i ó r a na przęślicy z Zakościela, pow. Opoczno
(il. 20). P r z y k ł a d ó w takich m o ż n a by przytoczyć w i ę -
201
C™^
/////
)))))
/V\
A
£
'« # 1Ś H #
\\v//
A
23
\\\//
2^
25
1 1
1 |
26
Tabl. I . Motywy
snycerskie
występujące
na
przęślicach: 1 Zakościele
(Opoczno),
2 Kakonin
(Kielce),
3 Stare Stużno, 4 Gałki, 5 Wysokin, 6
Wincentynów,
7 Zakościele
(Opoczno),
8 Jedlnia
Kośc.
(Kozienice),
9 Kakonin
(Kielce), 10, 11, 12 Libiszów,
13, 14 Zakoś
ciele, 15 Gałki,
16, 17, 18, 19 Łokietka
(Opoczno),
20, 21 Libiszów
(Opoczno),
22 Jedlnia
Kośc.
(Kozie
nice), 23 Libiszów,
24 Wysokin,
25 Wysokin
(Opocz
no), 26, 27 Mąkosy
Nowe, 28 Jedlnia
Kośc.
(Kozie
nice), 29 Mąkosy Nowe, 30 Mąkosy Stare, 31 Mąkosy
Nowe, 32 Mąkosy
Stare (Kozienice),
33 Stużno
Stare
(Opoczno),
34 Mąkosy
Stare (Kozienice),
35
Jedlnia
Kośc, 36, 37 Jedlnia
Kośc. (Kozienice),
38
Libiszów
(Opoczno),
39 Kakonin
(Kielce),
40 Stużno
Stare
(Opoczno),
41 Kakonin
(Kielce),
42
Smardzewice,
43 Wrzelowiec
(Opoczno),
44 Mąkosy
Stare
(Kozie
nice), 45 Libiszów
(Opoczno),
46 Jedlnia
Kośc.
(Ko
zienice),
47, 48 Libiszów
(Opoczno),
49, 50
Kakonin
(Kielce),
51, 52 Wysokin
(Opoczno).
cej. Niekiedy pióro przęślicy podzielone jest poprzecz
n y m i r o w k a m i na k i l k a s e g m e n t ó w , co daje o k a z j ę
do zmiany dekoracji w o b r ę b i e poszczególnych od
c i n k ó w każdego boku ( i l . 21). Nie zawsze zresztą
kompozycja wzoru na poszczególnych ś c i a n k a c h p i ó r a
posiada u k ł a d pasowy; niejednokrotnie powierzchnia
ich w y p e ł n i o n a jest r ó ż n o r o d n y m i motywami, w y
s t ę p u j ą c y m i samodzielnie, nie p o w i ą z a n y m i ze sobą
w rytmiczne u k ł a d y ani w o b r ę b i e jednej ściany
przęślicy, ani w stosunku do ścian s ą s i e d n i c h ( i l . 8).
Stosunkowo rzadziej zdarza się, aby ornament u k ł a d a ł
się na piórze strefowo, tzn. aby obiegał dookoła
p i ó r a z m i e n i a j ą c się w o d s t ę p a c h m i ę d z y poszczegól
n y m i segmentami ( i l . 19).
Na k r ę ż l a c h ornament snycerski biegnie z r e g u ł y
dookoła zgrubienia podstawy. Jest to zazwyczaj w ą s k i ,
202
27
II. 19. Przęślica.
Świętokrzyskiego
przęślicy.
Wyk.
Opoczno.
Brzeziny, pow. Kielce. Wł.
w Kielcach.
II. 20. Pole
Antoni
Kmita.
Zakościele,
poziomo ułożony motyw pasowy, względnie (o ile
z a k o ń c z e n i e k r ę ż l a jest oktogonalne) s k ł a d a się z pio
nowo orientowanych u k ł a d ó w pasowych w y p e ł n i a j ą jących poszczególne ś c i a n y ośmioboku. Część ś r o d k o
wa i g ó r n a krężla, zakryta w czasie pracy p r z ę d z i
wem, jest oczywiście nie zdobiona. W y j ą t e k od tej
zasady stanowi krężel, k t ó r y w z d ł u ż całej swej w y
sokości posiada b i e g n ą c e w o d s t ę p a c h , poziomo ułożo
ne drobne wzory pasowe.
Przeprowadzenie analizy przedstawionego t u w szki
cowym zarysie zdobnictwa snycerskiego, w y s t ę p u j ą
cego w w o j e w ó d z t w i e kieleckim, na tle p o r ó w n a w
czym innych t e r e n ó w Polski — nasuwa znaczne t r u d
ności z powodu bardzo n i e r ó w n o m i e r n e g o opracowa
nia — w skali krajowej — tej dziedziny ludowej t w ó r
czości.
Muz.
pióra
pow.
^Oi C f
!
A V A ? (iV i V
1
OV 6V ŚV
t>V
liii
<<<Ą<-Ąr<«
0\0
6
W V 7 7 W W 7
7 O T W W W W
KEKKEKEK
.0,0,0,0,0,0,0,01
35
3<<
33
32
36
"Xi
37
<i3
71. 22.
Jedlnia
Tabl. U. Motywy snycerskie
występujące
na przęślicach:
1 Zakościele,
2 Bieliny,
4 Jedlnia
Kościelna
(Kozienice),
5 Wincentynów,
6 Bieliny,
7 Gałki, 8 Rusinów,
10 Jedlnia Kośc. (Kozienice),
11 Antoniów,
12 Radzice Duże, 13 Gałki (Opoczno),
nice), 15 Gałki, 16 Wincentynów,
17 Gałki, 18 Rusinów,
19 Libiszów,
20 Antoniów,
23 Antoniów,
24 Rusinów,
25 Antoniów,
26 Stużno Stare, 27 Oziębławice
(Opoczno),
ce), 29 Kakonin (Kielce), 30 Gałki, 31 Bieliny, 32 Zakościele,
33 Zakościele
(Opoczno),
nice), 35, 36 Zakościele
(Opoczno),
37 Jedlnia Kośc. (Kozienice),
38 Wincentynów
Kośc. (Kozienice).
41 Rusinów.
42. 43 Zakościele
(Opoczno).
W ś w i e t l e posiadanych m a t e r i a ł ó w n a j w y r a ź n i e j s z e
o d r ę b n o ś c i z a r y s o w u j ą się m i ę d z y i n t e r e s u j ą c ą
nas
s n y c e r k ą k i e l e c k ą a rzeźbą d e k o r a c y j n ą
obszarów
położonych na północ i z a c h ó d od Kielecczyzny. Przy
kłady, k t ó r e posiadamy z t e r e n ó w Mazowsza (np.
z Kurpiowszczyzny czy Łowickiego), ze s w ą m ł o d ą
p ł a s k o - w y p u k ł ą d e k o r a c j ą w y s t ę p u j ą c ą na pewnych
s p r z ę t a c h domowych i n a r z ę d z i a c h \ z a r ó w n o w swej
technice j a k i w o g ó l n y m charakterze ornamentyki
w niczym nie n a w i ą z u j ą do form znanych w Kielec
kiem.
Analogie z terenami zachodnimi {Mazury, Pomorze.
Dolny Śląsk) ograniczają się do faktu w y s t ę p o w a n i a
1
Ewa F r y ś , Jan Golis łowicki stolarz i
rzeźbiarz.
„Polska Sztuka Ludowa", 1959, n r 3; R. Reinfuss,
Pokonkursowe
wystawy sztuki ludowej w
Augustowie
i Kolnie, „Polska Sztuka Ludowa", 1951, n r 6, s. 189,
rys. 11, 12.
K . H . Clasen, Deutsche Volkskunst
Ostpreussen,
Weimar 1942, rys. 104, 105; G. Grundman, K . Hahm,
Deutsche
Volkskunst
Schlesien,
M ü n c h e n , rys. 122,
123; F. Adler, Deutsche Volkskunst
Pommern,
Mün
chen, rys. 119, 122; A . Perlick, Der
Schönwalder
Rocken-ständer,
Die Hohe Strasse, schlesische Jahr2
Pola
Kość,
pióra
pow.
przęśUcy.
Kozienice.
3 Wincentynów
(Opoczno).
9
Rusinów
(Opoczno),
14 Jedlnia
Kośc.
(Kozie
21 Rusinów,
22
Łokietka,
28 Seredzice
(Starachowi
34 Mąkosy
Stare
(Kozie
(Opoczno).
39. 40
Jedlnia
n i e k t ó r y c h technik zdobniczych (wiórowa, prosta, k l i
nowa, krystaliczna) i p o d o b i e ń s t w a najprostszych ele
m e n t ó w dekoracyjnych. Natomiast kompozycja orna
mentu w z i ę t a jako całość posiada charakter zgoła od
mienny, w y n i k a j ą c y z innego sposobu rozplanowania
ornamentu. W y j ą t e k s t a n o w i ą n i e k t ó r e X V I I I - w i e c z n e
miary łokciowe p r z y p o m i n a j ą c e — w w y p a d k u zasto
sowania ornamentyki geometrycznej
zróżnicowanej
w obrębie poszczególnych płaszczyzn zdobniczych —
p i ó r a przęślic kieleckich .
2
W stosunku do ludowego snycerstwa w y s t ę p u j ą
cego w Polsce p o ł u d n i o w e j (skąd — j a k dotychczas —
posiadamy najobfitsze m a t e r i a ł y p o r ó w n a w c z e ) zdob3
b ü c h e r für Deutsche A r t und Kunst i m Ostraum.
Band 1, Herausgegeben von Gustav Barthel, Breslau
1938, s. 256; G. Otto, Bauerliche
„Minnegaben"
und
Brauchtum
der Liebesleute
im Schlesien,
Die Hohe
Strasse, Breslau 1938, s. 223, 224.
M . Gładysz, Góralskie
zdobnictwo
drzewne
na
Śląsku,
K r a k ó w 1938; W. Matlakowski,
Zdobienie
i sprzęt ludu polskiego na Podhalu,
Warszawa 1901;
S. Barabasz, Sztuka ludowa na Podhalu,
Lwów—War
szawa 1930; W. Kolago, Łyżniki
podhalańskie,
„Pol
ska Sztuka Ludowa", 1948, n r 9—10.
3
203
nictwo kieleckie wykazuje pewne p o d o b i e ń s t w a , choć
r ó w n o c z e ś n i e istnieje t u wiele istotnych różnic. A n a
logie dotyczą przede wszystkim technik zdobniczych,
w ś r ó d k t ó r y c h w y m i e n i ć n a l e ż y w y s t ę p u j ą c y na tere
nie Opolszczyzny i K a r p a t r y t z w y k ł y i c y r k l o w y ,
t e c h n i k ę w i ó r o w ą prostą, k l i n o w ą , k r y s t a l i c z n ą , a tak
że n i e k t ó r e proste elementy geometryczne łącznie
z powszechnie w snycerce ludowej s t o s o w a n ą g w i a z d ą
cyrklową. Niektóre podobieństwa obejmują również
sposób rozmieszczenia w z o r ó w na przedmiocie, co
można stwierdzić porównując na przykład niektóre
przęślice p o d h a l a ń s k i e z k i e l e c k i m i . Natomiast rza
dziej m o ż n a s t w i e r d z i ć analogie w zakresie kompo
zycji u k ł a d u ornamentalnego.
Z a r ó w n o w snycerce
p o d h a l a ń s k i e j j a k i śląskiej panuje na ogół d u ż a
dyscyplina w sposobie komponowania, w y r a ż a j ą c a się
m i ę d z y i n n y m i w i d o c z n ą t e n d e n c j ą do u t r z y m y w a n i a
przejrzystych i regularnych u k ł a d ó w rytmicznych.
Owa swoboda w sposobie u k ł a d a n i a obok siebie r ó ż
nych m o t y w ó w nie p o w i ą z a n y c h ze s o b ą i w y s t ę p u
j ą c y c h po sobie bez o k r e ś l o n e g o p o r z ą d k u , k t ó r a tak
uderza w dekoracji piór przęślic kieleckich, posiada
czasem analogie na p o ł u d n i u Polski — jedynie
w zdobnictwie starszych, X V I I I - w i e c z n y c h m i a r łok
ciowych z Opolszczyzny.
4
Wskazane t u cechy dotyczące szczegółów g ł ó w n i e
o charakterze elementarnym i powszechnym w sny
cerce p r y m i t y w n e j p r z e d s t a w i a j ą się j a k o zespół
cech o d r ę b n y c h , k t ó r e w p ł y w a j ą d e c y d u j ą c o
na
k s z t a ł t o w a n i e s i ę odrębności formalnych ludowej sny
cerki Kielecczyzny.
Na w s t ę p i e w y m i e n i ć t u n a l e ż y różnice w zakresie
stosowanych technik. Z a r ó w n o na Ś l ą s k u Opolskim
j a k i na terenach karpackich — w ś r ó d n a r z ę d z i sny
cerskich obok n o ż a u ż y w a n o półokrągłego d ł u t a , co
powoduje, że poczesne miejsce w tamtejszej ornamen
tyce zajmuje nie w y s t ę p u j ą c a na Kielecczyźnie tech
nika w r ą b k o w a . D r u g i m n a r z ę d z i e m , r ó w n i e ż w sny
cerce kieleckiej nie stosowanym, jest u ż y w a n y przez
rzeźbiarzy góralskich tzw. ś w i d e r zdobniczy, k t ó r y
pozwala w p r o w a d z a ć do ludowej ornamentyki element
w postaci małego, konturowo zarysowanego k ó ł k a
z p u n k t e m w środku. Czasem nawet te techniki, k t ó r e
są w s p ó l n e na obu p o r ó w n a n y c h ze sobą terenach,
nie zawsze w praktyce stosowane są w sposób iden
tyczny. Np. technika klinowa stosowana jest z a r ó w n o
w w o j e w ó d z t w i e kieleckim j a k i w Karpatach czy
na Opolszczyźnie, jednak na Kielecczyźnie t r ó j k ą t n e
k l i n y w y s t ę p u j ą pojedynczo lub połączone s ą ze sobą
w i e r z c h o ł k a m i , na Opolszczyźnie zaś i w rzeźbie g ó
ralskiej spotyka się, obok tego, łączenie d w ó c h k l i
n ó w w z d ł u ż podstawy, co daje w rezultacie zarys
rombu z lekko zaznaczoną k r ó t s z ą p r z e k ą t n ą .
W zakresie o r n a m e n t y k i snycerka g ó r a l s k a i śląska
nie unika tak konsekwentnie ł u k u czy l i n i i falistej
(np. p o d h a l a ń s k i „gadzik"), a przede wszystkim sięga
do tematyki r o ś l i n n e j , k t ó r a — potwierdzona na
Ś l ą s k u j u ż w w i e k u X V I I I (datowany łokieć z r o k u
1781 z Opolszczyzny) — d a ł a tu, j a k r ó w n i e ż na Pod* W. Matlakowski,
204
op. cit., tabl. X L I I .
halu, d u ż ą r o z m a i t o ś ć bogato r o z w i n i ę t y c h f o r m (pod
h a l a ń s k a „leluja"); widoczne s ą t u , przetworzone na
sposób ludowy, w p ł y w y ornamentyki stylowej (np.
w y s t ę p u j ą c y na łokciach z Opolszczyzny i w zdob
nictwie p o d h a l a ń s k i m m o t y w tulipana).
M o t y w y r o ś l i n n e , bardziej zadomowione w rzeźbie
p o ł u d n i o w e j Polski, o d z n a c z a j ą się w i ę k s z ą r ó ż n o
rodnością i dojrzałością f o r m a l n ą , czego brak ubogim
i s ł a b o jeszcze r o z w i n i ę t y m drzewkom z przęślic kie
leckich. Podobnie, znacznie bogatsze w swej oprawie
ornamentalnej s ą na obszarze Polski p o ł u d n i o w e j r o
zety c y r k l o w e czy m o t y w y w postaci kół w s p ó ł ś r o d kowych. N a terenie Góralszczyzny w y s t ę p u j e w licz
nych odmianach ornamentalnych m o t y w serca, k t ó r y
w snycerce kieleckiej zanotowany został zaledwie
raz jeden, i to w najprostszym ujęciu k o n t u r o w y m .
W zakresie kompozycji u k ł a d ó w ornamentu sny
cerka ludowa p o ł u d n i o w e j Polski jest, j a k to wspom
niano w y ż e j , bardziej zdyscyplinowana, co w y r a ż a
się w dążności do ścisłego rytmizowania, zachowania
symetrii i przejrzystości w budowie ornamentu.
R e a s u m u j ą c w y n i k i powyższego p o r ó w n a n i a m o ż n a
ogólnie s t w i e r d z i ć , że snycerka kielecka reprezentuje
stadium pierwotniejsze. Przejawia się to z a r ó w n o
w rodzaju stosowanych technik opartych na naj
prostszym n a r z ę d z i u snycerskim, k t ó r y m jest szpi
czasty nóż, j a k i w charakterze ornamentu złożonego
niemal
wyłącznie
z elementów
geometrycznych.
Ś w i a d e c t w e m pierwotnej prostoty jest w y s t ę p u j ą c a
w licznych p r z y k ł a d a c h swoboda kompozycyjna w ze
stawianiu u k ł a d ó w ornamentalnych, k t ó r a niejedno
krotnie m o ż e niepokoić b r a k i e m p r a w i d e ł organizu
jących ornament i w y w o ł y w a ć w r a ż e n i e przypadko
wości czy n i e p o r z ą d k u , a w rzeczywistości jest w y
razem ż y w i o ł o w e j , często naiwnej pasji tworzenia, d l a
k t ó r e j analogii n a l e ż a ł o b y s z u k a ć w sferze sztuki
ludów prymitywnych.
W dziedzinie ornamentu geometrycznego snycerka
kielecka osiąga niejednokrotnie wyższy poziom pla
styczny aniżeli na Podhalu czy Śląsku. Odnosi się to
szczególnie do rzeźby kieleckiej, głęboko ciętej, o fak
turze j a k gdyby krystalicznej ( i l . 12), k t ó r a stwarza
na powierzchni przedmiotu bogatszą g a m ę ś w i a t ł o
cieniową.
O i l e snycerze z Kielecczyzny potrafili o s i ą g n ą ć
d o s k o n a ł e w y n i k i w zakresie ornamentu geometrycz
nego, o tyle ornament r o ś l i n n y w y s t ę p u j e t u w sta
d i u m z u p e ł n i e p o c z ą t k o w y m . Są to spontanicznie po
dejmowane p r ó b y wzbogacenia tradycyjnej ornamen
t y k i , pozbawione jakichkolwiek w p ł y w ó w wzornic
twa zaczerpniętego z inwentarza s t y l ó w historycznych,
k t ó r e t u w i d a ć nie d o t a r ł y . Arealistycznie traktowane
formy r o ś l i n n e nie zdążyły się na terenie Kielecczyzny
bogaciej r o z w i n ą ć , gdyż n a w a r s t w i ł a się na nie i za
głuszyła je najnowsza moda, w n o s z ą c a do tutejszej
snycerki naturalistyczne tendencje w t r a k t o w a n i u de
koracji r o ś l i n n e j .
Z tego, co powiedziano dotychczas na temat ludo
wej rzeźby dekoracyjnej na Kielecczyźnie, wynika,
że nie posiada ona w ł a ś c i w i e ścisłych analogii, k t ó r e
T—."Tj
12««'
KOŃSKIE
„a„„
'/ • • ta
''SKARŻYSKO
2S.'
I
KAM.
,
i/;
• 1
OKIELCE
-
*20
STARACHOWICE
O
<5
!
1
2!
OPATÓW
o
21
( J£,ORZE)dw
.->•,
O
CHMIELNIK
STASZdw>
, o
—j
PIŃCZÓW
O BUSKO
i
<
i
^KAZIMIERZA-O WLk
,(
w
<L.
)
"
O
MIASTA
•
MIEJSCOWOŚCI
POWIATOWE
S K Ą D POCHODZĄ,
MATERIAŁY
Zasiąg występowania
przęślic zdobionych. Spis miejscowości:
1 Twarda,
2 Małoszyce,
3 Kruszewiec,
4 Libiszów,
5 Radzice
Małe,
6 Ossa,
7 Wysokin, 8 Całki (pow. Opoczno), 9 Rusinów,
10 Bieliny (pow. Przy
sucha),
11 Stare
Stużno,
12 Zakościele
(pow. Opoczno),
13 Brzoza,
14 Mąkosy Stare, 15 Mąkosy Nowe, 16 Cecyliówka
Głowaczowska
(pow.
Kozienice),
17 Jastrzębia
(pow. Radom),
18 Jedlnia
Kościelna (pow.
Kozienice),
19 Krzyżanowice,
20 Seredzice
(pow. Starachowice),
21 Su
chedniów,
22 Bieliny,
23 Kakonin
(pow. Kielce).
24 Morawicka
Wola
(poi<>. Kielce). 25 Odrowąż (pow.
Końskie).
pozwoliłyby na bardziej globalne zestawienie snycerki
kieleckiej ze s n y c e r k ą jakiegoś innego obszaru na
terenie Polski. Analogii takich n i e znajdziemy r ó w
nież na terenie obszaru Słowacji czy Węgier. Naj
bliższą j e j , jeżeli chodzi o ogólny wyraz w y n i k a j ą c y
Fot. Jan Świderski.
Rys.: Maria
Z Wiglusz — il. 11.
Czarnecka
Tabl. III. Fragmenty
przysiadek przęślic
u nasady
pióra:
1 Libiszów,
2
Wincentynów,
3 Małoszyce
(pow. Opoczno),
4 Mąkosy
Stare (pow. Kozie
nice),
5 Oziębłowice
(pow.
Opatów), 6 Jedlnia Kośc. (pow.
Kozienice),
7 Okół (pow. Iłża),
8 Twarda, 9 Brzoza, 10 Bieli
ny (pow. Opoczno),
11 Kako
nin. 12 Łączna (pow. Kielce).
z zasobu ś r o d k ó w technicznych i gamy e l e m e n t ó w
formalnych, wydaje s i ę w n i e k t ó r y c h swych przeja
wach (nie p o w i ą z a n a genetycznie ze s n y c e r k ą kie
lecką) snycerka ludowa Rumunii, k r a j ó w b a ł k a ń s k i c h
i Rosji.
— tabl. I . II,
III, mapka,
il. 9; Tyrs-Wenhrynatwicz
— il. 10;
Mulkiewicz
Z
Z A G A D N I E Ń
K I E L E C K I E J
W dziedzinie ludowej sztuki plastycznej rzeźba
w drzewie wysuwa się na jedno z czołowych miejsc —
dzięki d u ż e j łatwości o b r ó b k i surowca, j a k r ó w n i e ż
obfitości m a t e r i a ł u . Ten. rozległy dział twórczoścf
ludowej m o ż n a podzielić ogólnie na d w i e grupy; r o l a
każdej z nich jest w kulturze ludowej odmienna,
ma inne nasilenie na terenie Polski i r ó ż n y zasięg
geograficzny. Pierwsza grupa — to rzeźba p e ł n a , f i
guralna; w p r z e w a ż a j ą c e j swej masie p o d p o r z ą d k o
wana celom k u l t o w y m , reprezentowana jest g ł ó w n i e
przez tak zwane popularnie „ ś w i ą t k i " , w mniejszej
zaś części w y r a ż a się w tematyce świeckiej. Rzeźba
p e ł n a o charakterze k u l t o w y m b y ł a w przeszłości
mniej więcej r ó w n o m i e r n i e rozpowszechniona na te
renie całego kraju, z w y j ą t k i e m jedynie okolic za
mieszkiwanych
przez
ludność
protestancką.
Pod
wpływem
warunków
historycznych (wojny,
akty
ucisku n a r o d o w o ś c i o w e g o l u b religijnego, k t ó r e w cza
sach z a b o r ó w objęły poszczególne połacie kraju) ilość
figuralnych rzeźb religijnych uległa znacznym zmia
nom. W z w i ą z k u z t y m mamy dziś — obok t e r e n ó w
stosunkowo bogatych w ś w i ą t k i (jak np. M a ł o p o l
ska) — tereny, gdzie zabytki tej dziedziny sztuki zo
stały j u ż silnie przetrzebione (Ziemie Zachodnie,
Wielkopolska, Podlasie, wschodnia Lubelszczyzna).
D r u g ą g r u p ę stanowi rzeźba o charakterze deko
racyjnym, w y s t ę p u j ą c a
na r ó ż n y c h
przedmiotach
drewnianych, najczęściej w postaci płaskorzeźby, w y
konywanej przy użyciu jednej l u b k i l k u technik sny
cerskich. Rzeźba dekoracyjna — w p r z e c i w i e ń s t w i e
do szeroko rozpowszechnionej n i e g d y ś figuralnej
rzeźby religijnej — w y s t ę p o w a ł a w n i e k t ó r y c h tylko
okolicach kraju, przy czym najsilniej u w a g ę badaczy
p r z y c i ą g a ł a bogata, wysoko za swe artystyczne w a
lory ceniona snycerka góralska. Szereg ilustrowanych
o p r a c o w a ń , k t ó r e poświęcono dotychczas zdobnictwu
w drzewie na terenie Podhala i Beskidu Zachodnie
go, może s u g e r o w a ć , że jedynie te obszary w Pol
sce posiadają r o z w i n i ę t ą s n y c e r k ę , w z g l ę d n i e że je
dynie t a m w formach jej przejawia się p e ł n a d o j
rzałość artystyczna. P o g l ą d taki nie b y ł b y jednak
uzasadniony. P r ó c z Karpat, gdzie istotnie zdobnictwo
w drzewie osiągnęło wysoki poziom, s ą i inne tere
ny, gdzie sztuka snycerska stanowi w ludowej t w ó r
czości artystycznej pozycję w a ż n ą i bynajmniej nie
zasługującą na pomijanie jej milczeniem.
P r z y k ł a d e m m o g ą b y ć rozległe obszary woje
w ó d z t w a kieleckiego c i ą g n ą c e s i ę po północnej stro
nie G ó r Ś w i ę t o k r z y s k i c h , od Wisły na Wschodzie po
okolice Opoczna, gdzie jeszcze w okresie m i ę d z y
w o j e n n y m w y s t ę p o w a ł a bardzo i n t e r e s u j ą c a r z e ź b a
dekoracyjna, wprawdzie w zakresie zdobnictwa nie
których
tylko
przedmiotów,
posiadająca
jednak
swoisty charakter i wysokie w a l o r y formalne.
S N Y C E R K I
Jednak, podczas gdy na obszarach górskich sny
cerska dekoracja
jest bardziej
rozpowszechniona
i obejmuje szeroki wachlarz w y r o b ó w drewnianych,
na terenie przez nas o m a w i a n y m ogranicza się ona
jedynie do bardzo w ą s k i e g o zespołu p r z e d m i o t ó w ,
s t a n o w i ą c y c h tradycyjne prezenty s k ł a d a n e d z i e w c z ę
tom przez chłopców.
Ofiarowanie
dziewczynie drobnego
przedmiotu
z w i ą z a n e g o z jej p r a c ą c o d z i e n n ą (jak np. przęślicy,
wrzeciona czy czółenka tkackiego) przez s t a r a j ą c e g o
się o jej w z g l ę d y c h ł o p c a m i a ł o s w ą s p e c j a l n ą w y
m o w ę , przyjęcie z a ś daru i u ż y w a n i e go świadczyło
o przychylności i wzajemności. Podarunek o tak do
n i o s ł y m znaczeniu powinien oczywiście w y r ó ż n i a ć się
s t a r a n n o ś c i ą wykonania i p i ę k n ą d e k o r a c j ą , co stwa
rzało s p r z y j a j ą c e w a r u n k i dla rozwoju zdobnictwa
snycerskiego. Chłopcy p r z y g o t o w u j ą c prezenty r y w a
lizowali ze sobą, aby w oczach swych w y b r a n y c h za
b ł y s n ą ć artystycznym talentem i z a k a s o w a ć swych
ewentualnych k o n k u r e n t ó w .
Jak w y n i k a z o p o w i a d a ń starych i n f o r m a t o r ó w ,
w północnej części w o j e w ó d z t w a kieleckiego „od wie
k ó w j u ż ta moda była, co panny od c h ł o p a k ó w do
s t a w a ł y wystrugane przęślice". W zasadzie k a ż d y
c h ł o p a k sam sobie d a w a ł r a d ę z w y k o n a n i e m prezen
tu. Zazwyczaj zajmowano się t y m podczas zimowych
wieczorów na tzw. „ p r z ą d k a c h " , kiedy d z i e w c z ę t a
przędły, chłopcy z a ś w ś r ó d ż a r t ó w i p r z e k o m a r z a ń
strugali dla nich p o d a r k i . . Z d a r z a ł o się czasem, że
chłopiec pozbawiony u z d o l n i e ń artystycznych nie po
trafił w y k o n a ć np. rzeźbionej przęślicy; w ó w c z a s za
m a w i a ł j ą w wielkiej tajemnicy u bardziej uzdolnio
nego kolegi, r e w a n ż u j ą c się m u później poczęstun
kiem w karczmie.
Uprawianie snycerki w czasie owych w s p ó l n y c h
z e b r a ń s t w a r z a ł o specyficzny k l i m a t s p r z y j a j ą c y b u j
nemu rozwojowi tej dziedziny sztuki dekoracyjnej,
z drugiej zaś strony u ł a t w i a ł o wzajemne przejmowa
nie w ą t k ó w i technik zdobniczych, co przyczyniło się
w rezultacie do powstania lokalnego stylu charakte
ryzującego l u d o w ą rzeźbę kielecką. R z e ź b i a r z e w y
k o n u j ą c y zdobione przęślice czy c z ó ł e n k a nie b y l i
o w y m i w p e w n y m sensie wyspecjalizowanymi a r t y
stami ludowymi, k t ó r y c h spotykamy dość często w ś r ó d
„ ś w i ą t k a r z y " u p r a w i a j ą c y c h rzeźbę f i g u r a l n ą do ce
l ó w kultowych. Snycerze kieleccy to amatorzy, k t ó r z y
w ciągu swej młodości zaledwie k i l k a razy c h w y t a l i
się artystycznej pracy r z e ź b i a r s k i e j , o g r a n i c z a j ą c się
do paru przęślic wykonanych w okresie „ k a w a l e r k i " .
Po ożenku kończyły się artystyczne zajęcia snycerskie,
gdyż — w e d ł u g miejscowej o p i n i i (Mąkosy Stare, pow.
Radom) — „ ż o n a t e m u to j u ż nie wypada, żeby dla
dziewcząt s t r u g a ł prezenty".
195
i?
II. 1. Fragm. przęślicy.
Jastrzębia,
pow. Radom. Wl. Muz. Świętokrzyskiego
w Kiel
cach. II. 2. Pola pióra przęślicy.
Wyk. J. Januszewski.
Jedlnia Kościelna,
pow. Ko
zienice. II. 3. Przysiadka
przęślicy.
Mąkosy Stare, pow. Kozienice.
Wl. Muz.
Święto
krzyskiego
w Kielcach.
II. 4. Fragm. pióra przęślicy.
Pow. Końskie.
Wl.
Zakładu
Etnografii
Słowian
U. J. w Krakowie.
II. 5. Fragm. wzoru na przęślicy.
Jastrzębia.
II. 6. Pola pióra przęślicy.
Wyk. Kazimierz Wojtaszek. Smardzewice,
pow.
Opoczno.
Wl. Muz. w Tomaszowie
Maz. II. 7. Fragm. wzoru na przęślicy.
Wyk.
Władysław
Solarz. Odrowąż, pow. Końskie.
II. 8. Pola pióra przęślicy.
Jastrzębia.
Na tle gromady bezimiennych snycerzy, k t ó r y c h
dzieła udaje się czasem odnaleźć w okolicy Opoczna
czy Radomia, z a c h o w a ł y się w p a m i ę c i ludzkiej liczne
nazwiska wybitniejszych t w ó r c ó w , k t ó r z y zasłynęli
jako
utalentowani
wykonawcy
najpiękniejszych
przęślic. B y l i to p r z e w a ż n i e ludzie zawodowo obezna
n i z o b r ó b k ą drzewa, cieśle lub stolarze, którzy, w y
k o r z y s t u j ą c s w ą w i e d z ę technologiczną i biegłość
w p o s ł u g i w a n i u się n a r z ę d z i a m i , ł a t w i e j dystansowali
k o n k u r e n t ó w nie m a j ą c y c h w t y m zakresie n a l e ż y
tego przygotowania. T a k i m w ł a ś n i e cieślą i stolarzem
zarazem był A n t o n i W r ó b e l z Jedlni K o ś c i e l n e j ;
z d u ż y m z a m i ł o w a n i e m z a j m o w a ł się on s n y c e r k ą ,
tak że „potrafił i noc c a ł ą przesiedzieć, żeby s k o ń
czyć zaczętą r o b o t ę " . O p r ó c z przęślic, k t ó r y c h w y
k o n a ł k i l k a , ozdobił t a k ż e p r a s ę do wyciskania sera.
P r z ę ś l i c e roboty W r ó b l a odznaczają się d u ż ą staran
nością wykonania i bogactwem w z o r ó w o przewadze
m o t y w ó w geometrycznych. W M ą k o s a c h Starych jed
n y m z najlepszych r z e ź b i a r z y był za m ł o d u Józef
Mąkosa, k t ó r y w roku 1953 udzielił wielu ciekawych
informacji c z ł o n k o m p r a c u j ą c e j w terenie ekipy ba
dawczej.
Do c e l ó w r z e ź b i a r s k i c h u ż y w a n o najczęściej topoli,
osiki, brzozy, ś l i w y w z g l ę d n i e olchy. Podstawowe
n a r z ę d z i e pracy s t a n o w i ł nóż s k ł a d a n y , tzw. „cyga
nek", o dobrze wyostrzonym, szpiczasto z a k o ń c z o n y m
ostrzu, oraz c y r k i e l u ż y w a n y do ryzowania m o t y w ó w
kolistych i tzw. gwiazd cyrklowych. Obok tych na
rzędzi, p o s ł u g i w a n o się czasem w celach zdobniczych
'i
t o k a r k ą . Z n a j d o w a ł a ona zastosowanie przy dekora
c y j n y m k s z t a ł t o w a n i u formy pewnych p r z e d m i o t ó w ,
j a k np. krężli i piór do przęślic, k t ó r y c h fragmenty
były zdobione najczęściej sposobem snycerskim.
S p o ś r ó d technik snycerskich, na o m a w i a n y m obsza
rze stosowana bywa technika r y t u prostego, r y t u
cyrklowego, w i ó r o w a prosta, k l i n o w a oraz krystalicz
na. Ryt prosty — w postaci l i n i i wyskrobywanych
na powierzchni drzewa przy pomocy ostrego rylca —
stosowany był raczej pomocniczo, gdy chodziło o de
likatne ograniczenie pola zdobniczego lub też zróżni
cowanie powierzchni i wzbogacenie m o t y w u wykona
nego i n n ą t e c h n i k ą ( i l . na okładce). Typowy r y t
c y r k l o w y z n a j d o w a ł zastosowanie przy wyznaczaniu
m o t y w ó w kolistych i rozet, k t ó r e n a s t ę p n i e zwykle
wzbogacano przy pomocy innych technik snycerskich.
Na ogół rola obydwu wymienionych tu r o d z a j ó w r y t u
była raczej skromna.
O wiele bardziej rozpowszechniona b y ł a technika
w i ó r o w a prosta; przy pomocy najczęściej stosowa
nych p ł y t k i c h r o w k ó w o t r ó j k ą t n y m przekroju w y
konane są elementy i motywy złożone z prostych kre
sek w y p e ł n i a j ą c y c h lub obrzeżających pole zdobni
cze, kontury m o t y w ó w roślinnych i figuralnych, mo
nogramy itp. Ponadto technika w i ó r o w a
znajduje
szerokie
zastosowanie
w
wypadkach
ozdobnego
k s z t a ł t o w a n i a formy przedmiotu, z czym spotykamy
się np. w ś l i m a k o w a t y c h z a k o ń c z e n i a c h przysiadek
do przęślic itp. ( i l . 1). Stosunkowo szeroko u ż y w a n a
była technika klinowa, najczęściej stosowana w obra-
197
11. 9. Przęślica,
II. 10. Czółenka
Szczepan Skóra.
1927. Wyk. Piotr Łagowski.
Jedlnia
Kościelna,
pow.
Kozienice.
zdobione. Kol. Kruszewiec,
pow. Opoczno. 11. 11. Przęślica.
Wyk.
Łączna, pow.
Kielce.
mieniach pól zdobniczych, a także w motywach w y
pełniających te pola ( i l . 1). T e c h n i k ą k r y s t a l i c z n ą
p o s ł u g i w a n o się na o m a w i a n y m terenie stosunkowo
rzadko. Z n a j d o w a ł a ona
najczęściej
zastosowanie
w motywach w y p e ł n i a j ą c y c h c e n t r a l n ą część moty
w u zdobniczego, co przyczyniało się do osiągnięcia
ciekawych e f e k t ó w światłocieniowych ( i l . 3).
A m a t o r s k i m sposobem uprawiania snycerki n a l e ż y
prawdopodobnie t ł u m a c z y ć fakt, że w omawianej tu
r z e ź b i e nie spotykamy ś l a d ó w użycia półokrągłego
d ł u t k a ; s t ą d w y n i k a z u p e ł n y brak tzw. techniki w r ą b kowej, k t ó r a polega na żłobieniu łączących się ze sobą
nieckowatych w r ą b k ó w .
W dekoracji snycerskiej na omawianym terenie
w y s t ę p u j e w d e c y d u j ą c e j przewadze ornamentyka
geometryczna, a w ś r ó d s k ł a d a j ą c y c h się na n i ą ele
m e n t ó w przede wszystkim l i n i a prosta i ł a m a n a , j o
dełka, krzyżyk, względnie najprostsze figury geome
tryczne: trójkąt, prostokąt, romb czy wielobok (tabl.
I rys. 8—20); w y j ą t k o w o z d a r z a j ą się elementy w po
staci ł u k u (tabl. I rys. 1—2).
Z trójkątów względnie rombów układane bywają
m o t y w y o ś r o d k o w e , zbudowane na zasadzie r ó w n o
ramiennego k r z y ż a prostego lub ukośnego (tabl. I
rys. 21—27). Pola n i e k t ó r y c h e l e m e n t ó w , j a k t r ó j k ą
ta, rombu, p r o s t o k ą t a czy koła, w y p e ł n i a n o rytmicz
n y m i u k ł a d a m i złożonymi z l i n i i prostych czy k ą t ó w ,
rzadziej k r a t k i . W elementach o kształcie p r o s t o k ą t
n y m często p o d k r e ś l a n o podział wykonany przy po
mocy p r z e k ą t n i (tabl. I i l . 33—36). M o t y w y koliste
posiadają p o w i e r z c h n i ę w y p e ł n i o n ą b ą d ź szeregiem
kół w s p ó ł ś r o d k o w y c h (tabl. I i l . 41—42) z polami we
w n ę t r z n y m i rytmicznie kreskowanymi, b ą d ź moty
w a m i o ś r o d k o w y m i . Z d a r z a j ą się tu m o t y w y zbudo
wane na zasadzie k r z y ż a (tabl. I i l . 45—46), promie
niste (tabl. I i l . 47—49), w z g l ę d n i e — co spotyka się
najczęściej — sześciopłatowe rozety cyrklowe (tabl. I
i l . 50—52).
198
Z wymienionych w y ż e j m o t y w ó w i e l e m e n t ó w
komponowane s ą u k ł a d y , w ś r ó d k t ó r y c h najliczniejsze
to u k ł a d y pasowe. Najczęściej w y s t ę p u j e tu kompo
zycja o prostym u k ł a d z i e rytmicznym, polegającym
na powtarzaniu tego samego elementu l u b m o t y w u
(tabl. I I i l . 1—11), w z g l ę d n i e d w ó c h r ó ż n y c h elemen
t ó w czy m o t y w ó w ( r y t m typu a b a b, tabl. I I i l .
12—21). Bardziej skomplikowane u k ł a d y rytmiczne
w ornamentach pasowych spotyka się niezwykle
rzadko. W y m i e n i ć tu n a l e ż y d w u k r o t n i e w y s t ę p u j ą c y
r y t m złożony z czterech e l e m e n t ó w kolejno po sobie
n a s t ę p u j ą c y c h (abcd abcd, tabl. I I rys. 22—23).
Niekiedy z d a r z a j ą się p r z y k ł a d y kompozycji paso
wych, w k t ó r y c h r y t m m o ż e być na skutek p o m y ł k i
rzeźbiarzy w ogóle nie przestrzegany ( i l . 2 kolumna I I
od lewej). W n i e k t ó r y c h wypadkach z d a r z a j ą się
u k ł a d y pasowe d w u - lub więcej strefowe, tzn. złożo
ne z r ó w n o l e g l e biegnących węższych u k ł a d ó w paso
w y c h b ą d ź jednakowych (tabl. I I rys. 24—25), b ą d ź
różnych. W t y m ostatnim w y p a d k u u k ł a d poprzeczny
pasa b y w a najczęściej symetryczny, przy czym k o m
pozycja pasa ś r o d k o w e g o kontrastuje z u k ł a d a m i pa
sów p r z y k r a w ę ż n y c h (tabl. I I rys. 28—33). Do w y
j ą t k ó w n a l e ż ą d w u - lub więcej strefowe zespoły pa
s ó w o kompozycji asymetrycznej (tabl. I I rys. 35—36).
U k ł a d y ornamentalne typu o ś r o d k o w e g o w po
r ó w n a n i u z u k ł a d a m i pasowymi w y k a z u j ą daleko
mniejsze zróżnicowanie. Są to kompozycje z a m k n i ę t e
w kwadracie lub p r o s t o k ą c i e podzielonym najczęściej
p r z e k ą t n y m i (tabl. I I rys. 38—39), obwiedzione nie
kiedy motywem k r a w ę d z i o w y m (tabl. I I rys. 40—42):
raz jeden w y s t ą p i ł motyw rombu p r z e k r e ś l o n e g o na
k r z y ż (tabl. I I rys. 43).
M o t y w y niegeometryczne s t a n o w i ą w omawianej
tu ornamentyce z d e c y d o w a n ą mniejszość. Spotyka się
bądź schematycznie traktowany m o t y w rośliny w y
r a s t a j ą c e j z doniczki — j a k to widzimy na przęślicy
pochodzącej z Jedlni Kościelnej ( i l . 2) czy z bliżej
nieokreślonej
miejscowości
w
powiecie
Końskie
(il. 4), b ą d ź t e ż , co zdarza się rzadko i jest zdecydo
wanie nowszego pochodzenia, m o t y w swobodnie trak
towanej w i c i ( i l . 6) czy gałązki o formach zbliżonych
do botanicznych.
Sporadycznie z d a r z a j ą się motywy zwierzęce: k i l
ka p t a s z k ó w wplecionych, w roślinny ornament w i
ciowy ( i l . 6) w z g l ę d n i e sylwetka ptaka siedzącego na
gnieździe, w y r z e ź b i o n a na przysiadce przęślicy z Ja
strzębiej, pow. Radom ( i l . 5). Raz jeden w y r z e ź b i o n y
został m o t y l ( i l . 8 kolumna I I I od lewej); na tej sa
mej przęślicy w y s t ę p u j e r ó w n i e ż jedyny m o t y w ludz
k i — p r z e d s t a w i a j ą c y młodzieńca w cyklistówce ma
szerującego z z a w i n i ą t k i e m na plecach i podpiera
jącego s i ę l a s k ą ( i l . 8 kolumna 4 o d lewej).
O d r ę b n ą , aczkolwiek bardzo nieliczną g r u p ę sta
n o w i ą m o t y w y z a c z e r p n i ę t e z symboliki c h r z e ś c i j a ń
skiej. S ą to krzyżyki ustawione na p r o s t o k ą t n e j pod
stawie ( i l . 2 kolumna 4 od lewej), kielich, serce
i — spotkany raz jeden — motyw p r z e d s t a w i a j ą c y
s y l w e t k ę kościoła ( i l . 7).
Jak wspomniano na wstępie, zespół p r z e d m i o t ó w
zdobionych t e c h n i k ą s n y c e r s k ą jest niewielki, ograni
cza się on bowiem do czółenek tkackich, przęślic
oraz „rozpinki", czyli rozsuwanej deseczki u ż y w a n e j
przez tkaczki do r o z p o ś c i e r a n i a na krosnach utkanego
m a t e r i a ł u . Rozpinka ta ( i l . 9), p o c h o d z ą c a z Jedlni
Kościelnej (pow. Kozienice), s k ł a d a się z d w ó c h
części. Jedna z nich posiada p o ś r o d k u swej długości
w ą s k i e wycięcie, w k t ó r e wsuwa się odpowiednio
d o p a s o w a n ą część drugiej deseczki. Dzięki p o w y ż s z e
m u u r z ą d z e n i u długość „ r o z p i n k i " m o ż n a d o s t o s o w a ć
do szerokości tkaniny. Z e w n ę t r z n e z a k o ń c z e n i a obu
wspomnianych deseczek są ozdobnie profilowane,
g ó r n a zaś powierzchnia posiada d e k o r a c j ę w y k o n a n ą
p r z e w a ż n i e t e c h n i k ą k r y s t a l i c z n ą i klinową. Ornament
złożony wyłącznie z e l e m e n t ó w geometrycznych za-
II. 12. Fragm. przęślicy.
Etn. Słowian
U. J. w
Pow. Końskie.
Krakoivle.
Wl.
Zakładu
komponowany jest z d u ż y m wyczuciem formy. W y
d ł u ż e n i e części ś r o d k o w e j p o d k r e ś l a biegnący w z d ł u ż
k r a w ę d z i m o t y w zygzakowaty, środek zaś — u k ł a d
pasowy złożony z dwunastu r ó ż n y c h z a m k n i ę t y c h
w prostokątach motywów przeważnie ośrodkowych,
częściowo p o w t a r z a j ą c y c h się, ale n a s t ę p u j ą c y c h po
sobie bez określonego r y t m u . Z e w n ę t r z n e z a k o ń c z e n i e
opisywanego t u u k ł a d u pasowego s t a n o w i ą z a m k n i ę t e
w d u ż y m kwadracie motywy o ś r o d k o w e , k t ó r y c h ze
w n ę t r z n e o b r z e ż e n i e przechodzi w z d ł u ż k r a w ę d z i de
seczki i nie dosięgając jej k o ń c ó w zamyka pole zdob
nicze w y p e ł n i o n y m i trzema rytmicznie rozłożonymi
motywami p r o s t o k ą t n y m i , doskonale
uwypuklający
m i zwężający się w t y m miejscu kształt deseczki. Ze
w n ę t r z n e , r ó w n i e ż z w ę ż o n e i półkoliście
wycięte
końce deseczki p o s i a d a j ą ozdobę w postaci r ó w n o r a
miennego krzyżyka, s t a n o w i ą c e g o bardzo szczęśliwe
r o z w i ą z a n i e akcentu z a m y k a j ą c e g o całość ornamen
talnej kompozycji.
Podczas gdy zdobione „ r o z p i n k i " n a l e ż a ł y do w i e l
kiej rzadkości (w posiadanym materiale p o c h o d z ą c y m
z b a d a ń na znacznym obszarze w o j e w ó d z t w a kielec
kiego mamy zaledwie jeden tego rodzaju przykład),
rzeźbione c z ó ł e n k a tkackie z d a r z a j ą się częściej. Do
celów dekoracyjnych wykorzystywane s ą t u z w ę ż a
j ą c e się z a k o ń c z e n i a czółenek po obu stronach w y
żłobienia przeznaczonego do umieszczenia cewki. Jako
motywy dekoracyjne w y s t ę p u j ą tu zwykle motywy
półkoliste lub koliste z r ó ż n y m i p o d z i a ł a m i z e w n ę t r z
n y m i i w y p e ł n i e n i a m i w postaci jednoosiowego u k ł a d u
złożonego z czterech l i s t k ó w ( i l . 10 a, b). Czasem obok
m o t y w ó w kolistych spotyka się r ó w n i e ż krzyżyki
złożone z m a ł y c h t r ó j k ą c i k ó w .
Jak m o ż n a w n o s i ć z posiadanego m a t e r i a ł u , o k r e ś l o
ne wyżej pola zdobnicze r ó w n i e ż pod w z g l ę d e m w i e l
kości i możliwości dekoracyjnych nie b y ł y w jedna
kowy sposób wykorzystane. Z w y k l e elementy deko
racyjne k o n c e n t r u j ą się bardziej po jednej stronie
wyżłobienia, gdzie m i ę d z y u j ę t y m i w kole m o t y w a m i
zdobniczymi znajduje się r ó w n i e ż w y c i ę t a data w y
konania czółenka.
Najczęściej w ś r ó d zdobionych rzeźbą przedmio
t ó w spotyka się przęślice. W y s t ę p u j ą one, j a k w i d a ć
z załączonej mapy, na terenie p o w i a t ó w : Opoczno,
Przysucha, Radom, Kozienice, Iłża, Kielce oraz —
jak świadczy o t y m jeden okaz n i e o k r e ś l o n e g o po
chodzenia (przechowywany w Z a k ł a d z i e
Etnografii
Słowian U . J. w Krakowie) — p o w i a t u K o ń s k i e .
W y s t ę p u j ą c e n a t y m obszarze p r z ę ś l i c e zdobione
n a l e ż ą do typu przęślic k r ę ż o ł k o w y c h z p r z y s i a d k ą .
Przęślica taka s k ł a d a się z cienkiej poziomej deskiprzysiadki (dług. 60—75 cm, szer. 5,5—10 cm), w której
przy j e d n y m k o ń c u osadzona jest pionowa beleczka,
zwana „piórem", d ł u g . 55—80 cm, z nasadzonym od
góry ruchomym „ k r ę ż l e m " . W starszych przęślicach,
celem mocniejszego osadzenia pióra, o d n o ś n a część
przysiadki posiada wydatne zgrubienie, k t ó r e osiąga
się przez wystruganie deseczki z klocka odpowiedniej
grubości ( i l . 12) lub przez przymocowanie oddzielnej
podstawki, wys. ok. 6 c m (tabl. I I I rys. 8—12). Opisy
wana tu część przysiadki posiada często k s z t a ł t ozdob
i e
II. 13. Przęślica.
Jastrzębia,
pow. Radom. Wł. Muz.
Świętokrzyskiego
w Kielcach.
II. 14. Przęślica.
Mąkosy
Stare, pow. Kozienice.
Wł.
Muz.
Świętokrzyskiego
w Kielcach.
11. 15. Przęślica.
Pow.
Końskie.
Wł.
Zakład Etn. Słowian
U. J. w Krakowie.
II. 16. Pole przysiadki
przęślicy. Kakonin,
pow. Kielce. Wł. Muz. Etnograficznego
i
Archeologicznego
w Łodzi. U. 17. Boki i pola przysiadki
przęślicy.
Jedlnia
Kościelna,
pow.
Radom.
ny (tabl. I I I ) ; odnosi się to z a r ó w n o do samej obsad
k i , k t ó r a przyjmuje często k s z t a ł t stożka ściętego,
oktogonu lub schodkowanej p i r a m i d k i , j a k i do sa
mego zakończenia, k t ó r e b y w a profilowane (tabl. I I I
rys. 1—3, 8—12) w z g l ę d n i e p o d g i ę t e k u górze' (tabl.
I I I rys. 6—7). W w y d ł u ż o n y c h podstawkach p i ó r a
wyżłobione są niekiedy p r o s t o k ą t n e w g ł ę b i e n i a (tabl.
I I I rys. 1—i) przeznaczone na w o d ę , w k t ó r e j p r z ą d k a
zwilża palce w czasie pracy.
Deseczki przysiadek m a j ą najczęściej kształt pro
s t o k ą t n y lub lekko rozszerzający się w k i e r u n k u
p r z e c i w l e g ł y m do podstawy pióra. Samo z a k o ń c z e n i e
deseczki od tej strony r ó w n i e ż bywa ozdobnie pro
filowane. W y j ą t k o w o z d a r z a j ą się p r z y k ł a d y , gdzie
k r a w ę d ź przysiadki jest ozdobnie profilowana ( i l . 11).
Drążek, czyli „ p i ó r o " przęślicy, w starszych okazach
posiada p r z e k r ó j k w a d r a t o w y ( i l . 13) l u b ośmioboczny. Niekiedy jedynie dolna część p i ó r a jest k w a d r a
towa, g ó r n a zaś o ś m i o b o c z n a ( i l . 14). W nowszych
przęślicach z d a r z a j ą się p i ó r a ozdobnie toczone na
tokarni.
U z u p e ł n i e n i e m przęślicy jest n a k ł a d a n y na p i ó r o
„ k r ę ż e l " l u b „ k r ę ż o ł e k " w kształcie w y d ł u ż o n e g o
stożka, w y c h o d z ą c e g o z szerszej kolistej l u b ośmlobocznej podstawy.
Dekoracja snycerska w y s t ę p u j e
zasadniczo
na
wszystkich wymienionych wyżej częściach s k ł a d o
wych przęślicy, z t y m jednak że w sposobie roz
mieszczenia ornamentu m o ż n a w y r ó ż n i ć k i l k a n a j
bardziej charakterystycznych s c h e m a t ó w . Najczęściej
więc ozdobione jest pióro przysiadki oraz podstawa,
w k t ó r e j jest osadzone. Czasem ornamentyka sny
cerska obejmuje r ó w n i e ż część powierzchni przysiad
k i od strony p i ó r a l u b też przerzuca się na jej prze
ciwległy koniec. Rzadko natomiast zdarza się, aby
przysiadka b y ł a ornamentowana na całej swej po
wierzchni, j a k to w i d z i m y np. na wspomnianej j u ż
poprzednio przęślicy z powiatu K o ń s k i e ( i l . 15).
W przęślicach, w k t ó r y c h podstawa p i ó r a wykonana
jest w całości wraz z d e s k ą przysiadki, najbardziej
ozdobione b y w a j ą boczne strony obsadki do pióra.
W y p e ł n i a je b ą d ź ornament pasowy w poziomym
u k ł a d z i e strefowym ( i l . 12), b ą d ź s t a n o w i ą one pola
zdobnicze w y o d r ę b n i o n e pasowym ornamentem k r a
w ę d z i o w y m , w y p e ł n i o n e w ś r o d k u kompozycją deko
r a c y j n ą złożoną z rozet w r ó ż n y m u k ł a d z i e ( i l . 13,
17). W y p e ł n i e n i e obu przeciwległych ścian podstawy
utrzymane jest w zasadzie w j e d n a k o w y m charakte
rze, j a k k o l w i e k zasada identyczności obydwu kom
pozycji nie jest przestrzegana w sposób ścisły ( i l .
17). Niekiedy z d a r z a j ą się przęślice, w k t ó r y c h boki
podstawy p i ó r a w y p e ł n i a j ą u k ł a d y pasowe biegnące
w jednej połowie pionowo, w drugiej zaś poziomo.
W y s t a j ą c a poza p o d s t a w ę p i ó r a krótsza część przy
siadki, ozdobiona profilowanym z a k o ń c z e n i e m w po
staci rombu czy koła, posiada często na t y m z a k o ń
czeniu w y r z e ź b i o n y m o t y w rozety. Dłuższą część
przysiadki od strony pióra, a czasem też i przy końcu,
zdobi ornament z a m k n i ę t y w o b r ę b i e zakomponowa
nego pola zdobniczego. Z w y k l e pole to z a m k n i ę t e jest
dookoła w ą s k i m szlakiem k r a w ę d z i o w y m , w ś r o d k u
I I . 18. Pola pióra przęślicy.
Jastrzębia,
pow. Radom.
Wyk.
Jan
Zając.
zaś w y p e ł n i o n e z w a r t ą kompozycją złożoną z moty
w ó w geometrycznych w u k ł a d z i e pasowym l u b ośrod
k o w y m ( i l . 15, 17). Na wolnej powierzchni przysiad
k i , najczęściej w pobliżu kończącej s i ę dekoracji
ornamentalnej, wycinane b y w a j ą daty wykonania
przęślicy oraz inicjały ofiarodawcy l u b obdarowanej.
Przęślic, w k t ó r y c h cała powierzchnia przysiadki
b y ł a b y pokryta d e k o r a c j ą s n y c e r s k ą , spotyka s i ę nie
wiele. Najczęściej są to p o w t a r z a j ą c e się symetrycz
nie u k ł a d y złożone z rozet cyrklowych ( i l . 16), w now
szych zaś — dość chaotycznie rozrzucone m o t y w y
roślinne. Rzadziej natomiast spotykamy na przysiadce zwarcie zakomponowany ornament w y k o r z y s t u j ą
cy całość powierzchni zdobniczej. D o s k o n a ł y p r z y k ł a d
tego rodzaju stanowi przęślica z powiatu K o ń s k i e
(il. 15) o p i ę k n i e zaplanowanym wzorze geometrycz
n y m . Powierzchnia p i ó r a przęślicy dzieli się w spo
sób naturalny na pola zdobnicze, k t ó r y c h ilość odpo
wiada ilości boków. Może ich być — j a k w i e m y —
cztery lub osiem. Pojedyncze boki p i ó r a s ą w y p e ł n i o
ne najczęściej pasowym ornamentem geometrycznym,
w y j ą t k o w o r o ś l i n n y m — przy czym k a ż d y z b o k ó w
ozdobiony jest p r z e w a ż n i e inaczej ( i l . 18). Zestawy
sąsiadujących z sobą u k ł a d ó w robią czasem w r a ż e n i e
z u p e ł n i e przypadkowych, nie p o d p o r z ą d k o w a n y c h a n i
p r a w o m harmonii, a n i kontrastu. P r z y k ł a d e m tego
jest r o z w i n i ę t a na płaszczyźnie dekoracja ośmiobocznego p i ó r a na przęślicy z Zakościela, pow. Opoczno
(il. 20). P r z y k ł a d ó w takich m o ż n a by przytoczyć w i ę -
201
C™^
/////
)))))
/V\
A
£
'« # 1Ś H #
\\v//
A
23
\\\//
2^
25
1 1
1 |
26
Tabl. I . Motywy
snycerskie
występujące
na
przęślicach: 1 Zakościele
(Opoczno),
2 Kakonin
(Kielce),
3 Stare Stużno, 4 Gałki, 5 Wysokin, 6
Wincentynów,
7 Zakościele
(Opoczno),
8 Jedlnia
Kośc.
(Kozienice),
9 Kakonin
(Kielce), 10, 11, 12 Libiszów,
13, 14 Zakoś
ciele, 15 Gałki,
16, 17, 18, 19 Łokietka
(Opoczno),
20, 21 Libiszów
(Opoczno),
22 Jedlnia
Kośc.
(Kozie
nice), 23 Libiszów,
24 Wysokin,
25 Wysokin
(Opocz
no), 26, 27 Mąkosy
Nowe, 28 Jedlnia
Kośc.
(Kozie
nice), 29 Mąkosy Nowe, 30 Mąkosy Stare, 31 Mąkosy
Nowe, 32 Mąkosy
Stare (Kozienice),
33 Stużno
Stare
(Opoczno),
34 Mąkosy
Stare (Kozienice),
35
Jedlnia
Kośc, 36, 37 Jedlnia
Kośc. (Kozienice),
38
Libiszów
(Opoczno),
39 Kakonin
(Kielce),
40 Stużno
Stare
(Opoczno),
41 Kakonin
(Kielce),
42
Smardzewice,
43 Wrzelowiec
(Opoczno),
44 Mąkosy
Stare
(Kozie
nice), 45 Libiszów
(Opoczno),
46 Jedlnia
Kośc.
(Ko
zienice),
47, 48 Libiszów
(Opoczno),
49, 50
Kakonin
(Kielce),
51, 52 Wysokin
(Opoczno).
cej. Niekiedy pióro przęślicy podzielone jest poprzecz
n y m i r o w k a m i na k i l k a s e g m e n t ó w , co daje o k a z j ę
do zmiany dekoracji w o b r ę b i e poszczególnych od
c i n k ó w każdego boku ( i l . 21). Nie zawsze zresztą
kompozycja wzoru na poszczególnych ś c i a n k a c h p i ó r a
posiada u k ł a d pasowy; niejednokrotnie powierzchnia
ich w y p e ł n i o n a jest r ó ż n o r o d n y m i motywami, w y
s t ę p u j ą c y m i samodzielnie, nie p o w i ą z a n y m i ze sobą
w rytmiczne u k ł a d y ani w o b r ę b i e jednej ściany
przęślicy, ani w stosunku do ścian s ą s i e d n i c h ( i l . 8).
Stosunkowo rzadziej zdarza się, aby ornament u k ł a d a ł
się na piórze strefowo, tzn. aby obiegał dookoła
p i ó r a z m i e n i a j ą c się w o d s t ę p a c h m i ę d z y poszczegól
n y m i segmentami ( i l . 19).
Na k r ę ż l a c h ornament snycerski biegnie z r e g u ł y
dookoła zgrubienia podstawy. Jest to zazwyczaj w ą s k i ,
202
27
II. 19. Przęślica.
Świętokrzyskiego
przęślicy.
Wyk.
Opoczno.
Brzeziny, pow. Kielce. Wł.
w Kielcach.
II. 20. Pole
Antoni
Kmita.
Zakościele,
poziomo ułożony motyw pasowy, względnie (o ile
z a k o ń c z e n i e k r ę ż l a jest oktogonalne) s k ł a d a się z pio
nowo orientowanych u k ł a d ó w pasowych w y p e ł n i a j ą jących poszczególne ś c i a n y ośmioboku. Część ś r o d k o
wa i g ó r n a krężla, zakryta w czasie pracy p r z ę d z i
wem, jest oczywiście nie zdobiona. W y j ą t e k od tej
zasady stanowi krężel, k t ó r y w z d ł u ż całej swej w y
sokości posiada b i e g n ą c e w o d s t ę p a c h , poziomo ułożo
ne drobne wzory pasowe.
Przeprowadzenie analizy przedstawionego t u w szki
cowym zarysie zdobnictwa snycerskiego, w y s t ę p u j ą
cego w w o j e w ó d z t w i e kieleckim, na tle p o r ó w n a w
czym innych t e r e n ó w Polski — nasuwa znaczne t r u d
ności z powodu bardzo n i e r ó w n o m i e r n e g o opracowa
nia — w skali krajowej — tej dziedziny ludowej t w ó r
czości.
Muz.
pióra
pow.
^Oi C f
!
A V A ? (iV i V
1
OV 6V ŚV
t>V
liii
<<<Ą<-Ąr<«
0\0
6
W V 7 7 W W 7
7 O T W W W W
KEKKEKEK
.0,0,0,0,0,0,0,01
35
3<<
33
32
36
"Xi
37
<i3
71. 22.
Jedlnia
Tabl. U. Motywy snycerskie
występujące
na przęślicach:
1 Zakościele,
2 Bieliny,
4 Jedlnia
Kościelna
(Kozienice),
5 Wincentynów,
6 Bieliny,
7 Gałki, 8 Rusinów,
10 Jedlnia Kośc. (Kozienice),
11 Antoniów,
12 Radzice Duże, 13 Gałki (Opoczno),
nice), 15 Gałki, 16 Wincentynów,
17 Gałki, 18 Rusinów,
19 Libiszów,
20 Antoniów,
23 Antoniów,
24 Rusinów,
25 Antoniów,
26 Stużno Stare, 27 Oziębławice
(Opoczno),
ce), 29 Kakonin (Kielce), 30 Gałki, 31 Bieliny, 32 Zakościele,
33 Zakościele
(Opoczno),
nice), 35, 36 Zakościele
(Opoczno),
37 Jedlnia Kośc. (Kozienice),
38 Wincentynów
Kośc. (Kozienice).
41 Rusinów.
42. 43 Zakościele
(Opoczno).
W ś w i e t l e posiadanych m a t e r i a ł ó w n a j w y r a ź n i e j s z e
o d r ę b n o ś c i z a r y s o w u j ą się m i ę d z y i n t e r e s u j ą c ą
nas
s n y c e r k ą k i e l e c k ą a rzeźbą d e k o r a c y j n ą
obszarów
położonych na północ i z a c h ó d od Kielecczyzny. Przy
kłady, k t ó r e posiadamy z t e r e n ó w Mazowsza (np.
z Kurpiowszczyzny czy Łowickiego), ze s w ą m ł o d ą
p ł a s k o - w y p u k ł ą d e k o r a c j ą w y s t ę p u j ą c ą na pewnych
s p r z ę t a c h domowych i n a r z ę d z i a c h \ z a r ó w n o w swej
technice j a k i w o g ó l n y m charakterze ornamentyki
w niczym nie n a w i ą z u j ą do form znanych w Kielec
kiem.
Analogie z terenami zachodnimi {Mazury, Pomorze.
Dolny Śląsk) ograniczają się do faktu w y s t ę p o w a n i a
1
Ewa F r y ś , Jan Golis łowicki stolarz i
rzeźbiarz.
„Polska Sztuka Ludowa", 1959, n r 3; R. Reinfuss,
Pokonkursowe
wystawy sztuki ludowej w
Augustowie
i Kolnie, „Polska Sztuka Ludowa", 1951, n r 6, s. 189,
rys. 11, 12.
K . H . Clasen, Deutsche Volkskunst
Ostpreussen,
Weimar 1942, rys. 104, 105; G. Grundman, K . Hahm,
Deutsche
Volkskunst
Schlesien,
M ü n c h e n , rys. 122,
123; F. Adler, Deutsche Volkskunst
Pommern,
Mün
chen, rys. 119, 122; A . Perlick, Der
Schönwalder
Rocken-ständer,
Die Hohe Strasse, schlesische Jahr2
Pola
Kość,
pióra
pow.
przęśUcy.
Kozienice.
3 Wincentynów
(Opoczno).
9
Rusinów
(Opoczno),
14 Jedlnia
Kośc.
(Kozie
21 Rusinów,
22
Łokietka,
28 Seredzice
(Starachowi
34 Mąkosy
Stare
(Kozie
(Opoczno).
39. 40
Jedlnia
n i e k t ó r y c h technik zdobniczych (wiórowa, prosta, k l i
nowa, krystaliczna) i p o d o b i e ń s t w a najprostszych ele
m e n t ó w dekoracyjnych. Natomiast kompozycja orna
mentu w z i ę t a jako całość posiada charakter zgoła od
mienny, w y n i k a j ą c y z innego sposobu rozplanowania
ornamentu. W y j ą t e k s t a n o w i ą n i e k t ó r e X V I I I - w i e c z n e
miary łokciowe p r z y p o m i n a j ą c e — w w y p a d k u zasto
sowania ornamentyki geometrycznej
zróżnicowanej
w obrębie poszczególnych płaszczyzn zdobniczych —
p i ó r a przęślic kieleckich .
2
W stosunku do ludowego snycerstwa w y s t ę p u j ą
cego w Polsce p o ł u d n i o w e j (skąd — j a k dotychczas —
posiadamy najobfitsze m a t e r i a ł y p o r ó w n a w c z e ) zdob3
b ü c h e r für Deutsche A r t und Kunst i m Ostraum.
Band 1, Herausgegeben von Gustav Barthel, Breslau
1938, s. 256; G. Otto, Bauerliche
„Minnegaben"
und
Brauchtum
der Liebesleute
im Schlesien,
Die Hohe
Strasse, Breslau 1938, s. 223, 224.
M . Gładysz, Góralskie
zdobnictwo
drzewne
na
Śląsku,
K r a k ó w 1938; W. Matlakowski,
Zdobienie
i sprzęt ludu polskiego na Podhalu,
Warszawa 1901;
S. Barabasz, Sztuka ludowa na Podhalu,
Lwów—War
szawa 1930; W. Kolago, Łyżniki
podhalańskie,
„Pol
ska Sztuka Ludowa", 1948, n r 9—10.
3
203
nictwo kieleckie wykazuje pewne p o d o b i e ń s t w a , choć
r ó w n o c z e ś n i e istnieje t u wiele istotnych różnic. A n a
logie dotyczą przede wszystkim technik zdobniczych,
w ś r ó d k t ó r y c h w y m i e n i ć n a l e ż y w y s t ę p u j ą c y na tere
nie Opolszczyzny i K a r p a t r y t z w y k ł y i c y r k l o w y ,
t e c h n i k ę w i ó r o w ą prostą, k l i n o w ą , k r y s t a l i c z n ą , a tak
że n i e k t ó r e proste elementy geometryczne łącznie
z powszechnie w snycerce ludowej s t o s o w a n ą g w i a z d ą
cyrklową. Niektóre podobieństwa obejmują również
sposób rozmieszczenia w z o r ó w na przedmiocie, co
można stwierdzić porównując na przykład niektóre
przęślice p o d h a l a ń s k i e z k i e l e c k i m i . Natomiast rza
dziej m o ż n a s t w i e r d z i ć analogie w zakresie kompo
zycji u k ł a d u ornamentalnego.
Z a r ó w n o w snycerce
p o d h a l a ń s k i e j j a k i śląskiej panuje na ogół d u ż a
dyscyplina w sposobie komponowania, w y r a ż a j ą c a się
m i ę d z y i n n y m i w i d o c z n ą t e n d e n c j ą do u t r z y m y w a n i a
przejrzystych i regularnych u k ł a d ó w rytmicznych.
Owa swoboda w sposobie u k ł a d a n i a obok siebie r ó ż
nych m o t y w ó w nie p o w i ą z a n y c h ze s o b ą i w y s t ę p u
j ą c y c h po sobie bez o k r e ś l o n e g o p o r z ą d k u , k t ó r a tak
uderza w dekoracji piór przęślic kieleckich, posiada
czasem analogie na p o ł u d n i u Polski — jedynie
w zdobnictwie starszych, X V I I I - w i e c z n y c h m i a r łok
ciowych z Opolszczyzny.
4
Wskazane t u cechy dotyczące szczegółów g ł ó w n i e
o charakterze elementarnym i powszechnym w sny
cerce p r y m i t y w n e j p r z e d s t a w i a j ą się j a k o zespół
cech o d r ę b n y c h , k t ó r e w p ł y w a j ą d e c y d u j ą c o
na
k s z t a ł t o w a n i e s i ę odrębności formalnych ludowej sny
cerki Kielecczyzny.
Na w s t ę p i e w y m i e n i ć t u n a l e ż y różnice w zakresie
stosowanych technik. Z a r ó w n o na Ś l ą s k u Opolskim
j a k i na terenach karpackich — w ś r ó d n a r z ę d z i sny
cerskich obok n o ż a u ż y w a n o półokrągłego d ł u t a , co
powoduje, że poczesne miejsce w tamtejszej ornamen
tyce zajmuje nie w y s t ę p u j ą c a na Kielecczyźnie tech
nika w r ą b k o w a . D r u g i m n a r z ę d z i e m , r ó w n i e ż w sny
cerce kieleckiej nie stosowanym, jest u ż y w a n y przez
rzeźbiarzy góralskich tzw. ś w i d e r zdobniczy, k t ó r y
pozwala w p r o w a d z a ć do ludowej ornamentyki element
w postaci małego, konturowo zarysowanego k ó ł k a
z p u n k t e m w środku. Czasem nawet te techniki, k t ó r e
są w s p ó l n e na obu p o r ó w n a n y c h ze sobą terenach,
nie zawsze w praktyce stosowane są w sposób iden
tyczny. Np. technika klinowa stosowana jest z a r ó w n o
w w o j e w ó d z t w i e kieleckim j a k i w Karpatach czy
na Opolszczyźnie, jednak na Kielecczyźnie t r ó j k ą t n e
k l i n y w y s t ę p u j ą pojedynczo lub połączone s ą ze sobą
w i e r z c h o ł k a m i , na Opolszczyźnie zaś i w rzeźbie g ó
ralskiej spotyka się, obok tego, łączenie d w ó c h k l i
n ó w w z d ł u ż podstawy, co daje w rezultacie zarys
rombu z lekko zaznaczoną k r ó t s z ą p r z e k ą t n ą .
W zakresie o r n a m e n t y k i snycerka g ó r a l s k a i śląska
nie unika tak konsekwentnie ł u k u czy l i n i i falistej
(np. p o d h a l a ń s k i „gadzik"), a przede wszystkim sięga
do tematyki r o ś l i n n e j , k t ó r a — potwierdzona na
Ś l ą s k u j u ż w w i e k u X V I I I (datowany łokieć z r o k u
1781 z Opolszczyzny) — d a ł a tu, j a k r ó w n i e ż na Pod* W. Matlakowski,
204
op. cit., tabl. X L I I .
halu, d u ż ą r o z m a i t o ś ć bogato r o z w i n i ę t y c h f o r m (pod
h a l a ń s k a „leluja"); widoczne s ą t u , przetworzone na
sposób ludowy, w p ł y w y ornamentyki stylowej (np.
w y s t ę p u j ą c y na łokciach z Opolszczyzny i w zdob
nictwie p o d h a l a ń s k i m m o t y w tulipana).
M o t y w y r o ś l i n n e , bardziej zadomowione w rzeźbie
p o ł u d n i o w e j Polski, o d z n a c z a j ą się w i ę k s z ą r ó ż n o
rodnością i dojrzałością f o r m a l n ą , czego brak ubogim
i s ł a b o jeszcze r o z w i n i ę t y m drzewkom z przęślic kie
leckich. Podobnie, znacznie bogatsze w swej oprawie
ornamentalnej s ą na obszarze Polski p o ł u d n i o w e j r o
zety c y r k l o w e czy m o t y w y w postaci kół w s p ó ł ś r o d kowych. N a terenie Góralszczyzny w y s t ę p u j e w licz
nych odmianach ornamentalnych m o t y w serca, k t ó r y
w snycerce kieleckiej zanotowany został zaledwie
raz jeden, i to w najprostszym ujęciu k o n t u r o w y m .
W zakresie kompozycji u k ł a d ó w ornamentu sny
cerka ludowa p o ł u d n i o w e j Polski jest, j a k to wspom
niano w y ż e j , bardziej zdyscyplinowana, co w y r a ż a
się w dążności do ścisłego rytmizowania, zachowania
symetrii i przejrzystości w budowie ornamentu.
R e a s u m u j ą c w y n i k i powyższego p o r ó w n a n i a m o ż n a
ogólnie s t w i e r d z i ć , że snycerka kielecka reprezentuje
stadium pierwotniejsze. Przejawia się to z a r ó w n o
w rodzaju stosowanych technik opartych na naj
prostszym n a r z ę d z i u snycerskim, k t ó r y m jest szpi
czasty nóż, j a k i w charakterze ornamentu złożonego
niemal
wyłącznie
z elementów
geometrycznych.
Ś w i a d e c t w e m pierwotnej prostoty jest w y s t ę p u j ą c a
w licznych p r z y k ł a d a c h swoboda kompozycyjna w ze
stawianiu u k ł a d ó w ornamentalnych, k t ó r a niejedno
krotnie m o ż e niepokoić b r a k i e m p r a w i d e ł organizu
jących ornament i w y w o ł y w a ć w r a ż e n i e przypadko
wości czy n i e p o r z ą d k u , a w rzeczywistości jest w y
razem ż y w i o ł o w e j , często naiwnej pasji tworzenia, d l a
k t ó r e j analogii n a l e ż a ł o b y s z u k a ć w sferze sztuki
ludów prymitywnych.
W dziedzinie ornamentu geometrycznego snycerka
kielecka osiąga niejednokrotnie wyższy poziom pla
styczny aniżeli na Podhalu czy Śląsku. Odnosi się to
szczególnie do rzeźby kieleckiej, głęboko ciętej, o fak
turze j a k gdyby krystalicznej ( i l . 12), k t ó r a stwarza
na powierzchni przedmiotu bogatszą g a m ę ś w i a t ł o
cieniową.
O i l e snycerze z Kielecczyzny potrafili o s i ą g n ą ć
d o s k o n a ł e w y n i k i w zakresie ornamentu geometrycz
nego, o tyle ornament r o ś l i n n y w y s t ę p u j e t u w sta
d i u m z u p e ł n i e p o c z ą t k o w y m . Są to spontanicznie po
dejmowane p r ó b y wzbogacenia tradycyjnej ornamen
t y k i , pozbawione jakichkolwiek w p ł y w ó w wzornic
twa zaczerpniętego z inwentarza s t y l ó w historycznych,
k t ó r e t u w i d a ć nie d o t a r ł y . Arealistycznie traktowane
formy r o ś l i n n e nie zdążyły się na terenie Kielecczyzny
bogaciej r o z w i n ą ć , gdyż n a w a r s t w i ł a się na nie i za
głuszyła je najnowsza moda, w n o s z ą c a do tutejszej
snycerki naturalistyczne tendencje w t r a k t o w a n i u de
koracji r o ś l i n n e j .
Z tego, co powiedziano dotychczas na temat ludo
wej rzeźby dekoracyjnej na Kielecczyźnie, wynika,
że nie posiada ona w ł a ś c i w i e ścisłych analogii, k t ó r e
T—."Tj
12««'
KOŃSKIE
„a„„
'/ • • ta
''SKARŻYSKO
2S.'
I
KAM.
,
i/;
• 1
OKIELCE
-
*20
STARACHOWICE
O
<5
!
1
2!
OPATÓW
o
21
( J£,ORZE)dw
.->•,
O
CHMIELNIK
STASZdw>
, o
—j
PIŃCZÓW
O BUSKO
i
<
i
^KAZIMIERZA-O WLk
,(
w
<L.
)
"
O
MIASTA
•
MIEJSCOWOŚCI
POWIATOWE
S K Ą D POCHODZĄ,
MATERIAŁY
Zasiąg występowania
przęślic zdobionych. Spis miejscowości:
1 Twarda,
2 Małoszyce,
3 Kruszewiec,
4 Libiszów,
5 Radzice
Małe,
6 Ossa,
7 Wysokin, 8 Całki (pow. Opoczno), 9 Rusinów,
10 Bieliny (pow. Przy
sucha),
11 Stare
Stużno,
12 Zakościele
(pow. Opoczno),
13 Brzoza,
14 Mąkosy Stare, 15 Mąkosy Nowe, 16 Cecyliówka
Głowaczowska
(pow.
Kozienice),
17 Jastrzębia
(pow. Radom),
18 Jedlnia
Kościelna (pow.
Kozienice),
19 Krzyżanowice,
20 Seredzice
(pow. Starachowice),
21 Su
chedniów,
22 Bieliny,
23 Kakonin
(pow. Kielce).
24 Morawicka
Wola
(poi<>. Kielce). 25 Odrowąż (pow.
Końskie).
pozwoliłyby na bardziej globalne zestawienie snycerki
kieleckiej ze s n y c e r k ą jakiegoś innego obszaru na
terenie Polski. Analogii takich n i e znajdziemy r ó w
nież na terenie obszaru Słowacji czy Węgier. Naj
bliższą j e j , jeżeli chodzi o ogólny wyraz w y n i k a j ą c y
Fot. Jan Świderski.
Rys.: Maria
Z Wiglusz — il. 11.
Czarnecka
Tabl. III. Fragmenty
przysiadek przęślic
u nasady
pióra:
1 Libiszów,
2
Wincentynów,
3 Małoszyce
(pow. Opoczno),
4 Mąkosy
Stare (pow. Kozie
nice),
5 Oziębłowice
(pow.
Opatów), 6 Jedlnia Kośc. (pow.
Kozienice),
7 Okół (pow. Iłża),
8 Twarda, 9 Brzoza, 10 Bieli
ny (pow. Opoczno),
11 Kako
nin. 12 Łączna (pow. Kielce).
z zasobu ś r o d k ó w technicznych i gamy e l e m e n t ó w
formalnych, wydaje s i ę w n i e k t ó r y c h swych przeja
wach (nie p o w i ą z a n a genetycznie ze s n y c e r k ą kie
lecką) snycerka ludowa Rumunii, k r a j ó w b a ł k a ń s k i c h
i Rosji.
— tabl. I . II,
III, mapka,
il. 9; Tyrs-Wenhrynatwicz
— il. 10;
Kolekcja
Cytat
Mulkiewicz, Olga, “Z zagadnień kieleckiej snycerki/ Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1960 t.14 z.4,” Cyfrowa Etnografia, Dostęp 6 października 2022, https://cyfrowaetnografia.pl/items/show/11489.