Chałupa z wyżką w Myślenickiem/ Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1966 t.20 z.2
Dublin Core
Tytuł
Chałupa z wyżką w Myślenickiem/ Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1966 t.20 z.2
Temat
Myślenickie
chałupy
chałupa z wyżką
Opis
Polska Sztuka Ludowa 1966 t.20 z.2; s.113-118
Twórca
Cieśla-Reinfussowa, Zofia
Wydawca
Instytut Sztuki PAN
Data
1966
Relacja
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:4920
Format
application/pdf
Język
pol.
Identyfikator
oai:cyfrowaetnografia.pl:4559
PDF Text
Text
Zofia
C
H
CieŚla-Reinfussowa
A
Ł
U
P
A
z
W
Y
Ż
K
Ą
W czasie b a d a ń inwentaryzacyjnych, prowadzonych
w sierpniu 196p r. z ramienia Muzeum Regionalnego
P T T - K w M y ś l e n i c a c h przez e k i p ę złożoną z p r a c o w n i k ó w
Muzeum Etnograficznego w K r a k o w i e i Pracowni Bada
nia Sztuki Ludowej I n s t y t u t u Sztuki P A N pod k i e r u n
k i e m prof. dr. Romana Reinfussa, odkryta została nie
spodziewanie we w s i B o g d a n ó w k a (pow. Myślenice) cha
ł u p a z k o m o r ą umieszczoną na strychu, u k r y t ą pod da
chem, czyli z tzw. w gwarze miejscowej — w y ż k ą . Cha
ł u p a ta, niestety nie datowana, budowana była, j a k w y
nika 7. informacji udzielonych przez obecnego w ł a ś c i c i e
la
W ł a d y s ł a w a Czopka około 1800 r Fundatorem jej
W
M
Y
Ś
L
r
S
B
E
N
-
i
C
p
K
I
E
M
p
st
był pradziadek Walentego Knapa (zmarłego w 1950 r.
w w i e k u l a t 90) z a m o ż n y gospodarz p o s i a d a j ą c y w ó w
czas 2 ć w i a r c i z n y " z 80-morgowej niegdyś r o l i
C h a ł u p a n a k r y ł a w s p ó l n y m dachem z częścią gospo
darczą, jednotraktowa ( i l . la) s k ł a d a się zasadniczo
z 3 części, o d w ó c h pomieszczeniach k a ż d a : 1) mieszkal
nej, złożonej z izby i „ p i e k a r n i " , 2) sieni przelotowej,
dobudowanej do piekarni i stajni z w e j ś c i e m przez sień
oraz 3) boiska z w r o t a m i w j a z d o w y m i i s ą s i e k u , p o ł ą
czonego z boiskiem za p o ś r e d n i c t w e m szerokiego okna
w y c i ę t e g o w d z i a ł o w e j ścianie zrobionej z belek.
K a ż d y z poszczególnych członów b u d y n k u ma od
dzielną dla siebie p ł a t e w i p o d w a l i n ę . Plan budynku
u z u p e ł n i a przystawiona przy n a r o ż n i k u p ó ł n o c n o - w s c h o d
n i m „ k u c a " i wozownia o ś c i a n a c h z desek na kon
strukcji ramowej, nakryte dachem s p ł y w a j ą c y m a ż do
ziemi.
Dom zbudowany jest z grubych bali j o d ł o w y c h w i ą
zanych na tzw. rybi ogon. Część mieszkalna różni się
od gospodarczej t y m , że bale u ż y t e w jej ś c i a n a c h są
sciosane siekierą do kantu, podczas gdy reszta b u d y n k u
ma bale jedynie okorowane. Szpary między belkami u t
kane były niegdyś d o k ł a d n i e mchem, a n a s t ę p n i e oble
pione g l i n ą ; dziś w i d a ć j u ż liczne, często nie u z u p e ł n i a
ne ubytki. Ponadto część mieszkalna jest bielona, przez
co odbija się j a s n ą p l a m ą od reszty budynku - sza
rej, spatynowanej latami części gospodarczej (ił. 2).
D r z w i w e j ś c i o w e do sieni ,tak od p o ł u d n i a , j a k od
Północy, zawieszone są na biegunach ( i l . 4). Tafle drzwio
we s p o r z ą d z o n e są z grubych desek osadzonych na d w u
masywnych s p ą g a c h , do k t ó r y c h przybite są b u k o w y m i
k o ł k a m i , w y s t a j ą c y m i na z e w n ą t r z na długość ok. 8 cm.
Trzy okna (jedno od piekarni, dwa od izby) skierowane
są w s t r o n ę p o ł u d n i o w ą . Są one p o w i ę k s z o n e i przero
bione j u ż za p a m i ę c i obecnego właściciela. Pierwotnie
były one m a ł e „na 4 szybki", ujęte w w ą s k ą r a m ę ,
w p r a w i o n ą wprost w o t w ó r w y c i ę t y w belkach zrębu.
R a m ę oblepiono dookoła g l i n ą dla uszczelnienia. Okien
tych nie otwierano nigdy. Obecnie okna s ą do otwiera
nia, dwukwaterowe, po 3 szybki w k a ż d e j kwaterze.
Ze w z g l ę d u na n i e r ó w n o ś ć gruntu podwaliny leżą
w części gospodarczej (aż po d r z w i do sieni) wprost na
ubitej ziemi, z a ś część mieszkalna ma w z d ł u ż ściany
frontowej p o d m u r ó w k ę z kamienia. Znajduje się w niej
wejście do piwnicy, mieszczącej się pod izbą.
Piekarnia, k t ó r a do dnia dzisiejszego jest jeszcze k u r
na ( i l . 3), m a p o w a ł ę ułożoną z dyli (połówek belek), leżą
cych n a . t n & a r z a c h b i e g n ą c y c h r ó w n o l e g l e do ściany
II. 1. Chałupa z wyżką. Bogdanówka
nr 31, pow.
Myśle
nice, a) plan domu, b) przekrój
podłużny,
c)
przekrój
poprzeczny przez „piekarnię",
d) wkładanie desek p o w a ł y
„na
zakład".
113
2
frontowej. Szpary między dylami utkane są mchem,
od strony strychu oblepione g r u b ą w a r s t w ą gliny. Mniej
więcej p o ś r o d k u p o w a ł y znajduje się p r o s t o k ą t n y o t w ó r
(tzw. woźnica) do odprowadzania dymu, zatkany deską
ze z w i s a j ą c y m kijem, s ł u ż ą c y m do otwierania.
Powala w izbic, znajdująca się na poziomie ok. 0,3 m
niższym niż w piekarni, położona jest „ n a z a k ł a d " ( i l .
Id), to znaczy, że na d w ó c h deskach, umieszczonych r ó w
nolegle do siebie w odległości kilkunastocentymetrowej,
leży trzecia, która n a k r y w a p o w s t a ł ą w ten sposób szpa
rę. Deski p o w a ł y spoczywają na 3 tragarzach, podtrzy
mywanych od dołu poprzecznie umieszczonym „ostromem" (siestrzanem). W sieni p o w a ł a znajduje się jedy
nie w części północnej ( i l . 4). Są to luźno położone deski.
Podłogę z a r ó w n o w sieni, jak w piekarni, stanowi
ubita glina. tzw. klepisko ( i l . 3, 4),, jedynie w izbie znaj
duje się podłoga z grubych i szerokich desek j o d ł o
wych, ułożonych na poziomie ok. 35 cm w y ż s z y m .
Sensacyjnym odkryciem w opisywanej t u c h a ł u p i e
jest doskonale zachowana „ w y ż k a " - komora o ś c i a n a c h
z grubych o k r ą g l a k ó w , w i ą z a n y c h na węgieł, mieszczą
ca się na strychu nad izbą. Nachylone k u środkowi
ściany boczne wyżki m a j ą k o n s t m k c j ę p o d o b n ą do slegowej, p o w a ł ę zaś t w o r z ą dyle z w r ó c o n e obłymi strona
mi do góry ( i l . Ic). Wejście do wyżki prowadzi z sieni,
z k t ó r e j wchodzi się po drabinie na strych i idzie po po
wale piekarni ( i l . I b ) .
C h a ł u p ę nakrywa wysoki dach gontowy ( i l . 5) z a k o ń
czony nad częścią gospodarczą j a k czterospadowy, ma
114
j ą c y zaś nad częścią m i e s z k a l n ą pionowy naczółek, prze
chodzący d o ł e m w szeroki okap o p a d a j ą c y k u ziemi.
Konstrukcja dachu jest krokwiowa, z t y m że od k r o k w i
spoczywających na platwj. ułożonej na pionie ściany,
biegną „ p r z y p u ś n i c e " (dodatkowe k r ó t k i e krokiewki),
w s p i e r a j ą c e się dolnymi k o ń c a m i na poziomej belce, le
żącej na wypuszczonych o ok. 85 cm przed z r ą b k o ń
cach tragarzy ( i l . Ic).
We w n ę t r z u c h a ł u p y najbardziej i n t e r e s u j ą c a jest
piekarnia ( i l . 3), która bez zmian z a c h o w a ł a po dzień
dzisiejszy swój p r y m i t y w n y charakter. Jak wspomniano
poprzednio, piekarnia jest jeszcze kurna, w z w i ą z k u
z czym pod poczerniałą od sadzy powałą, w z d ł u ż obu
ścian wejściowych b i e g n ą masywne półki do suszenia
drewna, tzw. palenie (każda pólka s k ł a d a się z d w ó c h
belek wpuszczonych w ściany). Oparta k o ń c a m i na
przeciwległych poloniach wisi trzecia p ó ł k a z d w ó c h ł u
kowato w y g i ę t y c h d r ą g ó w , na której r ó w n i e ż u k ł a d a się
drewno do suszenia ( i l . 3).
Piec, s k ł a d a j ą c y się z szerokiej podstawy, na której
spoczywa obszerny gliniany blok z czeluścią do piecze
nia chleba, zbudowany przy ścianie p ó ł n o c n e j , ma w y l o t
i znajdującą się przed wylotem polepę z w r ó c o n ą do pie
karni. C a ł a zaś reszta pieca umieszczona jest w sąsied
niej izbie, do k t ó r e j wchodzi się przez niskie d r z w i
o w y m i a r a c h 80 x 130 cm. N a d w y l o t e m czeluści pieca
w piekarni osadzony jest ł u k o w a t y daszek ( i l . 3), plecio
ny z chrustu i grubo polepiony gliną dla ochrony przed
iskrami unoszącymi się w czasie gotowania na nalepie.
Chałupa
z wyżką.
Bog
danówka
nr 31, pow.
M y ś l e n i c e : I I . 2. Widok
od pld.-zach. II. 3. Wy
lot pieca
kurnego
w
„piekarni".
11. 4. Drzwi
na biegunach
wiodące
do sieni.
Niespodziewane odkrycie c h a ł u p y z w y ż k ą na tere
n i ą gdzie trudno było przewidzieć jej w y s t ę p o w a n i e ,
s p o w o d o w a ł o , że cały zespół badawczy specjalnie nasta
wił się na zbieranie informacji o tego typu c h a ł u p a c h .
Okazało się, że tradycja c h a ł u p z w y ż k ą na terenie po
ł u d n i o w e j części powiatu myślenickiego znana jest w
niektórych wsiach nawet stosunkowo m ł o d y m ludziom.
Poza B o g d a n ó w k a , gdzie j a k wiemy w y ż k ę znaleziono
w stanie nic naruszonym, resztki częściowo wyburzonych
wyżek, w z g l ę d n i e c h a ł u p gdzie w y ż k ę z l i k w i d o w a l i do
piero obecni właściciele, zanotowano w : Węglówce, Sko
mielne! Białej i Skawic, a ż y w a tradycja w y ż e k zachnwnla się v v Skomielnej Czarnej Lubniu T o k a m i oraz
Kasince należącej już do powiatu limanowskiego
Według zebranych informacji podstawowym celem
w y ż e k było magazynowanie zboża, mięsa i innych pro
d u k t ó w w pomieszczeniu bezpiecznym od złodziei. W y
s t ę p o w a ł y one w c h a ł u p a c h n a l e ż ą c y c h do gospodarstw
zamożnych,
liczących
pierwotnie 30-40 m ó r g
pola
i więcej.
Z w y j ą t k i e m p r z y k ł a d u z B o g d a n ó w k i , gdzie j a k wie
my część mieszkalna i gospodarcza zlokalizowane były
pod j e d n y m dachem, były to z reguły zagrody wielobudynkowe, w k t ó r y c h w y s t ę p o w a ł osobno dom mieszkal
ny i osobno budynki gospodarcze, niekiedy zredukowa
ne do jednego, o b e j m u j ą c e g o wszystkie pomieszczenia
gospodarcze pod w s p ó l n y m dachem,
Gdy p o r ó w n a m y plany d o m ó w , w k t ó r y c h do niedaw
na z n a j d o w a ł y się w y ż k i , okazuje się, że (podobnie j a k
115
II.
5. Chałupa
z wyżką.
Bogdanówka
nr 31, pow. Myślenice.
na Orawie) nie są one z w i ą z a n e z j a k i m ś jednym ściśle
o k r e ś l o n y m typem w e w n ę t r z n e g o podziału budynku. Nie
r ó ż n i ą się też od i n n y c h pod w z g l ę d e m
konstrukcji.
Z reguły są to c h a ł u p y jednotraklowe, dwuizbowe, ma
j ą c e po jednej stronie w amfiladzie tzw. p i e k a r n i ę , a za
nią d r u g ą izbę. o k r e ś l a n ą jako „świetnica". Ze względu
na różnice p o z i o m ó w pował kurnej piekarni i świetnie;/
w y ż k a zlokalizowana była zawsze nad tą d r u g ą ( i l . Ib).
Jeżeli miejsce ś w i d n i c y z a j m o w a ł a komora, w ó w c z a s
m i a ł a ona r ó w n i e ż p o w a l ę położoną niżej niż piekarnia,
co d a w a ł o możliwość umieszczenia
nad n i ą wyżki.
W pierwszym wypadku w e j ś c i e na górę wiodło z sieni
po drabinie w d r u g i m zaś bezpośrednio z komory gdzie
wychodziło się albo po drabinie albo gdy b r a k ł o na nią
miejsca po k o ł k a c h wbitych w szpary
w
z n a j d o w a ł y się sasi&ki na zboże i ićct"dl^ti
d o 2£i\vi CS-ZlIII i a z ip G,SÓ"VV* m i^si W Ć I
Przedstawione tu m a t e r i a ł y dotyczące c h a ł u p z w y ż
ką na terenie powiatu myślenickiego n a s u w a j ą pytanie
s k ą d ta forma budownictwa znalazła się tutaj i w j a k i m
stosunku pozostaje do podobnych c h a ł u p w y s t ę p u j ą c y c h
na innych terenach. Z dotychczasowych m a t e r i a ł ó w p u
blikowanych wiadomo, że klasycznym obszarem w y s t ę
powania tego rodzaju c h a ł u p jest Orawa, s k ą d ten t y p
budownictwa miał przedostać się do najbliszych wsi oko
licznych . Nowsze badania budownictwa drewnianego,
prowadzone przez Muzeum T a t r z a ń s k i e w Zakopanem
w związku z projektowanym w przyszłości muzeum skan
senowskim, w y k a z a ł y że w budownictwie p o d h a l a ń s k i m
c h a ł u p y z w y ż k ą jakkolwiek niezbyt liczne, w y s t ę p u j ą
od T a t r (Witów Brzegi) po Gorce (Łopuszna) .
j
1
2
116
Widok
od
płd.-wsch.
Jeżeli teraz wszystkie w i a d o m o ś c i posiadane o cha
ł u p a c h z w y ż k ą uwidocznimy na mapie ( i l . 7), to okaże
się, że obszar w y s t ę p o w a n i a w y ż k i obejmuje r o z l e g ł e te
reny Podhala i Nowotarszczyzny, Orawy i jej najbliż
szego przedpola (Raba
W y ż n a , Spytkowice, Sidzina),
s k ą d w ą s k i m przesmykiem (Skawa, Skomielna Biała)
przechodzi na teren powiatu myślenickiego. N i e znaczy
to jednaik, że zasięg wyżki uwidoczniony na mapie zgod
ny jest z d a w n y m stanem faktycznym, Bardziej prawdo
podobne jest, że p r z y c z y n ą b i a ł y c h p l a m w i d n i e j ą c y c h
między S i d z i n ą a Skomielna C z a r n ą czy między Łopusz
n ą a K a s i n k ą jest po prostu brak odpowiednich b a d a ń .
Obecnie
w y r a ź n i e zarysowało się zagadnienie w y ż k i
w Gorcach i Beskidzie Wyspowym wolno sądzić że no
wo badania szybko poszerzą stan naszych w i a d o m o ś c i
Na terenie znanego dziś zasięgu c h a ł u p z w y ż k ą w y
stępują dwa zasadnicze typy, a mianowicie: c h a ł u p a
z w y ż k ą i w i o d ą c y m do niej gankiem ( „ p r z e d w y s c e m " ) ,
n i e w ą t p l i w i e charakterystycznym dla lego rodzaju b u
downictwa orawskiego oraz drugi t y p - z w y ż k ą cał
kowicie u k r y t ą pod dachem (i s t ą d tak ł a t w ą do przeo
czenia), do k t ó r e j wejście wiedzie ze strychu w z g l ę d n i e
z komory przez o t w ó r w powale. Ten drugi sposób roz
w i ą z a n i a wejścia jest szczególnie rozpowszechniony na
Podhalu {Poronin K o n i ó w k a k. Podczerwonego, W r ó b lówka, W i t ó w Brzegi, Białka, Dzianisz, Maruszyna, Ł o
puszna Czarny Dunajec (stara c h a ł u p a z 1711 r . ) W y
s t ę p o w a ł on jednak r ó w n i e ż w Skomielnej Białej, w s i
położonej na p o ł u d n i o w y c h k r a ń c a c h powiatu m y ś l e n i c
kiego Analogie do wejścia wiodącego do w y ż k i prz^z
strych znajdujemy natomiast w centrum O r a w y w^ Pod—
4
wiJku, w c h a ł u p i e z 1819 r., k t ó r a podobnie j a k na Pod
halu i w M y ś l e n i e k i e m nie ma ganku - przedwysca.
Obecnie gdy znamy podstawowe typy c h a ł u p z w y ż k ą
i ich zasięgi n a s u w a j ą s i ę d w a pytania: czy c h a ł u p a
z w y ż k ą i przed w y scem jest zjawiskiem p i e r w o t n y m
i miejscowym, k t ó r e r o z c h o d z ą c się w k i e r u n k u wschod
n i m (Podhale) i p ó ł n o c n y m (Myślenickie) uległo częścio
wej redukcji przez u t r a t ę efektownego przedwysca? Czy
odwrotnie — w y ż k a jako komora strychowa przyszła na
Podhale i O r a w ę z północy i t u dopiero w dolinie g ó r n e j
Orawy u z y s k a ł a s w ą n a j w s p a n i a l s z ą o p r a w ę architekto
niczną, z y s k u j ą c przedwysce?
u.
nią komora, nad drzwiami do sieni „ s e r n i k " do suszey^
nia serów, zaopatrzony w d r z w i na biegunie z w r z e c i ą - \ ° C
dzami i skoblami, zaś nad i z d e b k ą „ w y s k a " ... „jesce
nie dobudowana" .
0
Zasięg folwarcznych b u d y n k ó w z w y ż k a m i nie ogra
niczał s i ę w X V I I I w . w y ł ą c z n i e do góralskiej, p o ł u d
niowej części Myślenickiego. Z n a z w ą t ą spotykamy s i ę
r ó w n i e ż w opisie d w o r u w e wsi L i p i e l u b Mstowie, spo
r z ą d z o n y m w 1585 r. (a w i ę c w czasie kiedy Orawa za
ledwie się kolonizowała). B y ł to jak na owe czasy budy
nek wcale okazały, s k ł a d a j ą c y s i ę z sieni, w i e l k i e j „ b i a
łej izby", przylegającej do niej „ k o m n a t y " , komory i k o
O d p o w i e d ź na te pytania b y ł a b y jeszcze przedwczes
m ó r k i . Z komory było w y j ś c i e „ n a g ó r ę " . Była t e ż
na. Bardziej prawdopodobna wydaje m i s i ę druga z d w u
„wyszka z osobna od [strony] w r ó t na podwórzu"...
w y s u n i ę t y c h możliwości. P r z e m a w i a ł y b y za n i ą bowiem
„około n i trzy ganki"
„ w niej okienek m a ł y c h p i ę ć "
niezwykle i n t e r e s u j ą c e w z m i a n k i z połowy X V I I w., m ó ...„drzwi na zawiasach" . O i l e d w i e poprzednie w z m i a n
w i ą c e o w y ż k a c h w budynkach folwarcznych i to le
k i były zupełnie jasne w swej t r e ś c i , o tyle ostatnia
żących na terenie powiatu myślenickiego (Skomielna
skutkiem zbvt n i e d o k ł a d n e g o opisu jest trudna do w y
Czarna) !ub w jego najbliższym s ą s i e d z t w i e (Łętownią).
j a ś n i e n i a Nie wiemy czy chodzi t u o pomieszczenie
Pierwsza z nich wynotowana jest z Inwentarza
podda
magazynowe j a k to m i a ł o miejsce w Skomielnej i Ł ę t o w
nych i zabudowań
folwarcznych
dóbr wsi Tokarnia,
W le
ni czy o n i e o p a ł a n ą i z d e b k ę - s t r a ż n i c ę na co w s k a z y w a ł o
ciutka, Skomielna
i polowy miasteczka
Jordanów,
spo
by pięć okienek i biegnące z trzech stron ganki
rządzonego w 1643 r gdzie przy opisie budynku f o l
W k a ż d y m razie oba wspomniane przekazy ź r ó d ł o w e
warcznego w Skomielnej (Czarnej) s k ł a d a j ą c e g o s i ę z sie
w s k a z u j ą , ż e jeśli nie w c z e ś n i e j , to na pewno w wieku
ni piekarni i komory znajduje się wzmianka o wysce"
X V I I w budownictwie folwarcznym na p o ł u d n i e od
z drzwiami na biegunach i z w r z e c i ą d z e m oraz skobla
Myślenic w y s t ę p o w a ł y wyżki magazynowe, k t ó r e p r a w
mi
Druga wzmianka o w y ż c e r ó w n i e ż o d n o s z ą c a s i ę
dopodobnie p r z e d o s t a ł y s i ę do budownictwa bogatych
do budynku folwarcznego zresztą jeszcze nie w y k o ń c z o
nego pochodzi z Ł ę t o w n i (pow Sucha) Budynek ten
chłopów i rozpowszechniły na terenach Góralszczyzny,
micjl plcin nieco bardziej rozbudowćiny niż w Skomielne]
gdzie ze względu na brak bezpieczeństwa, spowodowa
(ten. os ta tn. i nie różnił się od jplanu ubogiej c h a ł u p y
nego bliskością granicy i p e n e t r a c j ą z b ó j n i k ó w , tego r o
chłopskiej) W ŁjCtow iii prócz, sieni ^ 2 ko11^0raini i pie
dzaju zabezpieczenie od k r a d z i e ż y z n a j d o w a ł o pełne uza
karnie w y s t ę p u j e izdebka { ś ^ w i e t n i c a " i
izba
a "a
sadnienie.
7
5
T
11
11. 6. Chałupa
z wyżką
i „przedwyscem",
71
Jabłonka
na Orawie
(obecnie
skansen
w Zubrzycy
Górnej).
117
ł A ł
r
Miejscowości 1. Lipie, 2. Węglówka, 3. Kasinka, 4. Lubień,
5. Tokarnia, 6. Bogdanówka, 7. Skomielna Czarna, 8. Łęto
wnią, 9. Skomielna Biała, 10. Skawa, 11. Baba Wyżna, 12.
Spytkowice, 13. Sidzina, 14. Zubrzyca Górna, 15. Zubrzyca Dol
na, 1S. Lipnica Mata, 17. Lipnica Wielka, 18. Podwilk, 19.
Orawka, 20. rodsarnic, 21. Ilarkabuz, 22. Podszkle, 23. Ja
błonka, 24, Piekielnik, 25. Chyże. 26. Zaiucznc, 2?. Czarny Du
najec,' 28.' Podczerwone, 29. Wróblówka, 30. Maruszyna, 31. Ło
puszna, 32. Białka, 33. Witów, 34. Dzianisz, 35. Poronin, 3B.
Brzegi.
Legenda: I - chałupy z wyżką i „przedwyscem" do dziś
istniejące, I I — chałupy z wyżką i „przedwyseem" znane
z tradycji, I I I — chałupy z wyżka bez „przcclwysca" z -wej
ściem od ściany frontowej, wysteoujace do dziś, IV — chałupy
z zachowaną do dziś wyżką z wejściem z komory lub sieni.
V — chałupy, w których wyżka z wejściem z komory lub
sieni 7i«tala zlikwidowana za pamięci ich obecnych mie
szkańców, VI — chałupy bez „przedwysca" z wyżką mają
cą wejście z komory lub sieni, znane z miejscowej trady
cji, VII — budynek folwarczny z wyżką z X V I I w.. VIII "—
granica Państwa, IX — granice Orawy i Spiszą.
o
e
SUCHfi
o
s
O
© O
e
s
3
3
7U
-72
<D
LlflFWOHFi
o
O
3
O
v .
3^
3D
3 2
1
5 P / S ^
i
I
C H R Ł U P R
t
NtJŻHR
i
3 5
. 3 3
3 5
®
- ///
o
- v/
—
/x
;
y
N
f
PRZYPISY
1
R. Reinfuss, Orawski
dom z wyżką, „ P o l Szt, L u d . "
R. I V . 1950, nr 1-2, s. 36 i nast,
Na t y m miejscu p r a g n ę serdecznie p o d z i ę k o w a ć mgr
Wandzie Jostowej, kustoszowi Muzeum T a t r z a ń s k i e g o
w Zakopanem, k t ó r a była ł a s k a w a udostępnić mi znaj
dujące się tam m a t e r i a ł y inwentaryzacyjne.
Badania prowadzone ostatnio, już po oddaniu arty
kułu do druku, p o t w i e r d z i ł y te przypuszczenia. W y ż k ę
stwierdzono w k i l k u wsiach a Spiszu (wg m a t e r i a ł ó w
2
3
n
Fot.: J. Swiderski.
Mapę opracowała
i rysowała
-
Katedry Etnografii Słowian UJ), w Ochotnicy, pow.
N. T a r g (inf. mgr Z. Szewczyka), w Ł o s t ó w c e i Koninie,
pow. Limanowa (badania Instytutu Sztuki P A N ) .
J. Kantor, Czarny
Dunajec,
„Mat. Antr. A r c h .
i Etn.", T. I X , 1907, s. 77.
Inwentarz
dóbr ziemskich
województwa
krakow
skiego. 1576-1700, Warszawa 1956, s. 56.
T a m ż e , s. 49.
T T a m ż e , s. 37.
4
s
8
autorka.
U. 1 - ze szkiców
terenowych
przerysowała
M.
Czarnecka.
C
H
CieŚla-Reinfussowa
A
Ł
U
P
A
z
W
Y
Ż
K
Ą
W czasie b a d a ń inwentaryzacyjnych, prowadzonych
w sierpniu 196p r. z ramienia Muzeum Regionalnego
P T T - K w M y ś l e n i c a c h przez e k i p ę złożoną z p r a c o w n i k ó w
Muzeum Etnograficznego w K r a k o w i e i Pracowni Bada
nia Sztuki Ludowej I n s t y t u t u Sztuki P A N pod k i e r u n
k i e m prof. dr. Romana Reinfussa, odkryta została nie
spodziewanie we w s i B o g d a n ó w k a (pow. Myślenice) cha
ł u p a z k o m o r ą umieszczoną na strychu, u k r y t ą pod da
chem, czyli z tzw. w gwarze miejscowej — w y ż k ą . Cha
ł u p a ta, niestety nie datowana, budowana była, j a k w y
nika 7. informacji udzielonych przez obecnego w ł a ś c i c i e
la
W ł a d y s ł a w a Czopka około 1800 r Fundatorem jej
W
M
Y
Ś
L
r
S
B
E
N
-
i
C
p
K
I
E
M
p
st
był pradziadek Walentego Knapa (zmarłego w 1950 r.
w w i e k u l a t 90) z a m o ż n y gospodarz p o s i a d a j ą c y w ó w
czas 2 ć w i a r c i z n y " z 80-morgowej niegdyś r o l i
C h a ł u p a n a k r y ł a w s p ó l n y m dachem z częścią gospo
darczą, jednotraktowa ( i l . la) s k ł a d a się zasadniczo
z 3 części, o d w ó c h pomieszczeniach k a ż d a : 1) mieszkal
nej, złożonej z izby i „ p i e k a r n i " , 2) sieni przelotowej,
dobudowanej do piekarni i stajni z w e j ś c i e m przez sień
oraz 3) boiska z w r o t a m i w j a z d o w y m i i s ą s i e k u , p o ł ą
czonego z boiskiem za p o ś r e d n i c t w e m szerokiego okna
w y c i ę t e g o w d z i a ł o w e j ścianie zrobionej z belek.
K a ż d y z poszczególnych członów b u d y n k u ma od
dzielną dla siebie p ł a t e w i p o d w a l i n ę . Plan budynku
u z u p e ł n i a przystawiona przy n a r o ż n i k u p ó ł n o c n o - w s c h o d
n i m „ k u c a " i wozownia o ś c i a n a c h z desek na kon
strukcji ramowej, nakryte dachem s p ł y w a j ą c y m a ż do
ziemi.
Dom zbudowany jest z grubych bali j o d ł o w y c h w i ą
zanych na tzw. rybi ogon. Część mieszkalna różni się
od gospodarczej t y m , że bale u ż y t e w jej ś c i a n a c h są
sciosane siekierą do kantu, podczas gdy reszta b u d y n k u
ma bale jedynie okorowane. Szpary między belkami u t
kane były niegdyś d o k ł a d n i e mchem, a n a s t ę p n i e oble
pione g l i n ą ; dziś w i d a ć j u ż liczne, często nie u z u p e ł n i a
ne ubytki. Ponadto część mieszkalna jest bielona, przez
co odbija się j a s n ą p l a m ą od reszty budynku - sza
rej, spatynowanej latami części gospodarczej (ił. 2).
D r z w i w e j ś c i o w e do sieni ,tak od p o ł u d n i a , j a k od
Północy, zawieszone są na biegunach ( i l . 4). Tafle drzwio
we s p o r z ą d z o n e są z grubych desek osadzonych na d w u
masywnych s p ą g a c h , do k t ó r y c h przybite są b u k o w y m i
k o ł k a m i , w y s t a j ą c y m i na z e w n ą t r z na długość ok. 8 cm.
Trzy okna (jedno od piekarni, dwa od izby) skierowane
są w s t r o n ę p o ł u d n i o w ą . Są one p o w i ę k s z o n e i przero
bione j u ż za p a m i ę c i obecnego właściciela. Pierwotnie
były one m a ł e „na 4 szybki", ujęte w w ą s k ą r a m ę ,
w p r a w i o n ą wprost w o t w ó r w y c i ę t y w belkach zrębu.
R a m ę oblepiono dookoła g l i n ą dla uszczelnienia. Okien
tych nie otwierano nigdy. Obecnie okna s ą do otwiera
nia, dwukwaterowe, po 3 szybki w k a ż d e j kwaterze.
Ze w z g l ę d u na n i e r ó w n o ś ć gruntu podwaliny leżą
w części gospodarczej (aż po d r z w i do sieni) wprost na
ubitej ziemi, z a ś część mieszkalna ma w z d ł u ż ściany
frontowej p o d m u r ó w k ę z kamienia. Znajduje się w niej
wejście do piwnicy, mieszczącej się pod izbą.
Piekarnia, k t ó r a do dnia dzisiejszego jest jeszcze k u r
na ( i l . 3), m a p o w a ł ę ułożoną z dyli (połówek belek), leżą
cych n a . t n & a r z a c h b i e g n ą c y c h r ó w n o l e g l e do ściany
II. 1. Chałupa z wyżką. Bogdanówka
nr 31, pow.
Myśle
nice, a) plan domu, b) przekrój
podłużny,
c)
przekrój
poprzeczny przez „piekarnię",
d) wkładanie desek p o w a ł y
„na
zakład".
113
2
frontowej. Szpary między dylami utkane są mchem,
od strony strychu oblepione g r u b ą w a r s t w ą gliny. Mniej
więcej p o ś r o d k u p o w a ł y znajduje się p r o s t o k ą t n y o t w ó r
(tzw. woźnica) do odprowadzania dymu, zatkany deską
ze z w i s a j ą c y m kijem, s ł u ż ą c y m do otwierania.
Powala w izbic, znajdująca się na poziomie ok. 0,3 m
niższym niż w piekarni, położona jest „ n a z a k ł a d " ( i l .
Id), to znaczy, że na d w ó c h deskach, umieszczonych r ó w
nolegle do siebie w odległości kilkunastocentymetrowej,
leży trzecia, która n a k r y w a p o w s t a ł ą w ten sposób szpa
rę. Deski p o w a ł y spoczywają na 3 tragarzach, podtrzy
mywanych od dołu poprzecznie umieszczonym „ostromem" (siestrzanem). W sieni p o w a ł a znajduje się jedy
nie w części północnej ( i l . 4). Są to luźno położone deski.
Podłogę z a r ó w n o w sieni, jak w piekarni, stanowi
ubita glina. tzw. klepisko ( i l . 3, 4),, jedynie w izbie znaj
duje się podłoga z grubych i szerokich desek j o d ł o
wych, ułożonych na poziomie ok. 35 cm w y ż s z y m .
Sensacyjnym odkryciem w opisywanej t u c h a ł u p i e
jest doskonale zachowana „ w y ż k a " - komora o ś c i a n a c h
z grubych o k r ą g l a k ó w , w i ą z a n y c h na węgieł, mieszczą
ca się na strychu nad izbą. Nachylone k u środkowi
ściany boczne wyżki m a j ą k o n s t m k c j ę p o d o b n ą do slegowej, p o w a ł ę zaś t w o r z ą dyle z w r ó c o n e obłymi strona
mi do góry ( i l . Ic). Wejście do wyżki prowadzi z sieni,
z k t ó r e j wchodzi się po drabinie na strych i idzie po po
wale piekarni ( i l . I b ) .
C h a ł u p ę nakrywa wysoki dach gontowy ( i l . 5) z a k o ń
czony nad częścią gospodarczą j a k czterospadowy, ma
114
j ą c y zaś nad częścią m i e s z k a l n ą pionowy naczółek, prze
chodzący d o ł e m w szeroki okap o p a d a j ą c y k u ziemi.
Konstrukcja dachu jest krokwiowa, z t y m że od k r o k w i
spoczywających na platwj. ułożonej na pionie ściany,
biegną „ p r z y p u ś n i c e " (dodatkowe k r ó t k i e krokiewki),
w s p i e r a j ą c e się dolnymi k o ń c a m i na poziomej belce, le
żącej na wypuszczonych o ok. 85 cm przed z r ą b k o ń
cach tragarzy ( i l . Ic).
We w n ę t r z u c h a ł u p y najbardziej i n t e r e s u j ą c a jest
piekarnia ( i l . 3), która bez zmian z a c h o w a ł a po dzień
dzisiejszy swój p r y m i t y w n y charakter. Jak wspomniano
poprzednio, piekarnia jest jeszcze kurna, w z w i ą z k u
z czym pod poczerniałą od sadzy powałą, w z d ł u ż obu
ścian wejściowych b i e g n ą masywne półki do suszenia
drewna, tzw. palenie (każda pólka s k ł a d a się z d w ó c h
belek wpuszczonych w ściany). Oparta k o ń c a m i na
przeciwległych poloniach wisi trzecia p ó ł k a z d w ó c h ł u
kowato w y g i ę t y c h d r ą g ó w , na której r ó w n i e ż u k ł a d a się
drewno do suszenia ( i l . 3).
Piec, s k ł a d a j ą c y się z szerokiej podstawy, na której
spoczywa obszerny gliniany blok z czeluścią do piecze
nia chleba, zbudowany przy ścianie p ó ł n o c n e j , ma w y l o t
i znajdującą się przed wylotem polepę z w r ó c o n ą do pie
karni. C a ł a zaś reszta pieca umieszczona jest w sąsied
niej izbie, do k t ó r e j wchodzi się przez niskie d r z w i
o w y m i a r a c h 80 x 130 cm. N a d w y l o t e m czeluści pieca
w piekarni osadzony jest ł u k o w a t y daszek ( i l . 3), plecio
ny z chrustu i grubo polepiony gliną dla ochrony przed
iskrami unoszącymi się w czasie gotowania na nalepie.
Chałupa
z wyżką.
Bog
danówka
nr 31, pow.
M y ś l e n i c e : I I . 2. Widok
od pld.-zach. II. 3. Wy
lot pieca
kurnego
w
„piekarni".
11. 4. Drzwi
na biegunach
wiodące
do sieni.
Niespodziewane odkrycie c h a ł u p y z w y ż k ą na tere
n i ą gdzie trudno było przewidzieć jej w y s t ę p o w a n i e ,
s p o w o d o w a ł o , że cały zespół badawczy specjalnie nasta
wił się na zbieranie informacji o tego typu c h a ł u p a c h .
Okazało się, że tradycja c h a ł u p z w y ż k ą na terenie po
ł u d n i o w e j części powiatu myślenickiego znana jest w
niektórych wsiach nawet stosunkowo m ł o d y m ludziom.
Poza B o g d a n ó w k a , gdzie j a k wiemy w y ż k ę znaleziono
w stanie nic naruszonym, resztki częściowo wyburzonych
wyżek, w z g l ę d n i e c h a ł u p gdzie w y ż k ę z l i k w i d o w a l i do
piero obecni właściciele, zanotowano w : Węglówce, Sko
mielne! Białej i Skawic, a ż y w a tradycja w y ż e k zachnwnla się v v Skomielnej Czarnej Lubniu T o k a m i oraz
Kasince należącej już do powiatu limanowskiego
Według zebranych informacji podstawowym celem
w y ż e k było magazynowanie zboża, mięsa i innych pro
d u k t ó w w pomieszczeniu bezpiecznym od złodziei. W y
s t ę p o w a ł y one w c h a ł u p a c h n a l e ż ą c y c h do gospodarstw
zamożnych,
liczących
pierwotnie 30-40 m ó r g
pola
i więcej.
Z w y j ą t k i e m p r z y k ł a d u z B o g d a n ó w k i , gdzie j a k wie
my część mieszkalna i gospodarcza zlokalizowane były
pod j e d n y m dachem, były to z reguły zagrody wielobudynkowe, w k t ó r y c h w y s t ę p o w a ł osobno dom mieszkal
ny i osobno budynki gospodarcze, niekiedy zredukowa
ne do jednego, o b e j m u j ą c e g o wszystkie pomieszczenia
gospodarcze pod w s p ó l n y m dachem,
Gdy p o r ó w n a m y plany d o m ó w , w k t ó r y c h do niedaw
na z n a j d o w a ł y się w y ż k i , okazuje się, że (podobnie j a k
115
II.
5. Chałupa
z wyżką.
Bogdanówka
nr 31, pow. Myślenice.
na Orawie) nie są one z w i ą z a n e z j a k i m ś jednym ściśle
o k r e ś l o n y m typem w e w n ę t r z n e g o podziału budynku. Nie
r ó ż n i ą się też od i n n y c h pod w z g l ę d e m
konstrukcji.
Z reguły są to c h a ł u p y jednotraklowe, dwuizbowe, ma
j ą c e po jednej stronie w amfiladzie tzw. p i e k a r n i ę , a za
nią d r u g ą izbę. o k r e ś l a n ą jako „świetnica". Ze względu
na różnice p o z i o m ó w pował kurnej piekarni i świetnie;/
w y ż k a zlokalizowana była zawsze nad tą d r u g ą ( i l . Ib).
Jeżeli miejsce ś w i d n i c y z a j m o w a ł a komora, w ó w c z a s
m i a ł a ona r ó w n i e ż p o w a l ę położoną niżej niż piekarnia,
co d a w a ł o możliwość umieszczenia
nad n i ą wyżki.
W pierwszym wypadku w e j ś c i e na górę wiodło z sieni
po drabinie w d r u g i m zaś bezpośrednio z komory gdzie
wychodziło się albo po drabinie albo gdy b r a k ł o na nią
miejsca po k o ł k a c h wbitych w szpary
w
z n a j d o w a ł y się sasi&ki na zboże i ićct"dl^ti
d o 2£i\vi CS-ZlIII i a z ip G,SÓ"VV* m i^si W Ć I
Przedstawione tu m a t e r i a ł y dotyczące c h a ł u p z w y ż
ką na terenie powiatu myślenickiego n a s u w a j ą pytanie
s k ą d ta forma budownictwa znalazła się tutaj i w j a k i m
stosunku pozostaje do podobnych c h a ł u p w y s t ę p u j ą c y c h
na innych terenach. Z dotychczasowych m a t e r i a ł ó w p u
blikowanych wiadomo, że klasycznym obszarem w y s t ę
powania tego rodzaju c h a ł u p jest Orawa, s k ą d ten t y p
budownictwa miał przedostać się do najbliszych wsi oko
licznych . Nowsze badania budownictwa drewnianego,
prowadzone przez Muzeum T a t r z a ń s k i e w Zakopanem
w związku z projektowanym w przyszłości muzeum skan
senowskim, w y k a z a ł y że w budownictwie p o d h a l a ń s k i m
c h a ł u p y z w y ż k ą jakkolwiek niezbyt liczne, w y s t ę p u j ą
od T a t r (Witów Brzegi) po Gorce (Łopuszna) .
j
1
2
116
Widok
od
płd.-wsch.
Jeżeli teraz wszystkie w i a d o m o ś c i posiadane o cha
ł u p a c h z w y ż k ą uwidocznimy na mapie ( i l . 7), to okaże
się, że obszar w y s t ę p o w a n i a w y ż k i obejmuje r o z l e g ł e te
reny Podhala i Nowotarszczyzny, Orawy i jej najbliż
szego przedpola (Raba
W y ż n a , Spytkowice, Sidzina),
s k ą d w ą s k i m przesmykiem (Skawa, Skomielna Biała)
przechodzi na teren powiatu myślenickiego. N i e znaczy
to jednaik, że zasięg wyżki uwidoczniony na mapie zgod
ny jest z d a w n y m stanem faktycznym, Bardziej prawdo
podobne jest, że p r z y c z y n ą b i a ł y c h p l a m w i d n i e j ą c y c h
między S i d z i n ą a Skomielna C z a r n ą czy między Łopusz
n ą a K a s i n k ą jest po prostu brak odpowiednich b a d a ń .
Obecnie
w y r a ź n i e zarysowało się zagadnienie w y ż k i
w Gorcach i Beskidzie Wyspowym wolno sądzić że no
wo badania szybko poszerzą stan naszych w i a d o m o ś c i
Na terenie znanego dziś zasięgu c h a ł u p z w y ż k ą w y
stępują dwa zasadnicze typy, a mianowicie: c h a ł u p a
z w y ż k ą i w i o d ą c y m do niej gankiem ( „ p r z e d w y s c e m " ) ,
n i e w ą t p l i w i e charakterystycznym dla lego rodzaju b u
downictwa orawskiego oraz drugi t y p - z w y ż k ą cał
kowicie u k r y t ą pod dachem (i s t ą d tak ł a t w ą do przeo
czenia), do k t ó r e j wejście wiedzie ze strychu w z g l ę d n i e
z komory przez o t w ó r w powale. Ten drugi sposób roz
w i ą z a n i a wejścia jest szczególnie rozpowszechniony na
Podhalu {Poronin K o n i ó w k a k. Podczerwonego, W r ó b lówka, W i t ó w Brzegi, Białka, Dzianisz, Maruszyna, Ł o
puszna Czarny Dunajec (stara c h a ł u p a z 1711 r . ) W y
s t ę p o w a ł on jednak r ó w n i e ż w Skomielnej Białej, w s i
położonej na p o ł u d n i o w y c h k r a ń c a c h powiatu m y ś l e n i c
kiego Analogie do wejścia wiodącego do w y ż k i prz^z
strych znajdujemy natomiast w centrum O r a w y w^ Pod—
4
wiJku, w c h a ł u p i e z 1819 r., k t ó r a podobnie j a k na Pod
halu i w M y ś l e n i e k i e m nie ma ganku - przedwysca.
Obecnie gdy znamy podstawowe typy c h a ł u p z w y ż k ą
i ich zasięgi n a s u w a j ą s i ę d w a pytania: czy c h a ł u p a
z w y ż k ą i przed w y scem jest zjawiskiem p i e r w o t n y m
i miejscowym, k t ó r e r o z c h o d z ą c się w k i e r u n k u wschod
n i m (Podhale) i p ó ł n o c n y m (Myślenickie) uległo częścio
wej redukcji przez u t r a t ę efektownego przedwysca? Czy
odwrotnie — w y ż k a jako komora strychowa przyszła na
Podhale i O r a w ę z północy i t u dopiero w dolinie g ó r n e j
Orawy u z y s k a ł a s w ą n a j w s p a n i a l s z ą o p r a w ę architekto
niczną, z y s k u j ą c przedwysce?
u.
nią komora, nad drzwiami do sieni „ s e r n i k " do suszey^
nia serów, zaopatrzony w d r z w i na biegunie z w r z e c i ą - \ ° C
dzami i skoblami, zaś nad i z d e b k ą „ w y s k a " ... „jesce
nie dobudowana" .
0
Zasięg folwarcznych b u d y n k ó w z w y ż k a m i nie ogra
niczał s i ę w X V I I I w . w y ł ą c z n i e do góralskiej, p o ł u d
niowej części Myślenickiego. Z n a z w ą t ą spotykamy s i ę
r ó w n i e ż w opisie d w o r u w e wsi L i p i e l u b Mstowie, spo
r z ą d z o n y m w 1585 r. (a w i ę c w czasie kiedy Orawa za
ledwie się kolonizowała). B y ł to jak na owe czasy budy
nek wcale okazały, s k ł a d a j ą c y s i ę z sieni, w i e l k i e j „ b i a
łej izby", przylegającej do niej „ k o m n a t y " , komory i k o
O d p o w i e d ź na te pytania b y ł a b y jeszcze przedwczes
m ó r k i . Z komory było w y j ś c i e „ n a g ó r ę " . Była t e ż
na. Bardziej prawdopodobna wydaje m i s i ę druga z d w u
„wyszka z osobna od [strony] w r ó t na podwórzu"...
w y s u n i ę t y c h możliwości. P r z e m a w i a ł y b y za n i ą bowiem
„około n i trzy ganki"
„ w niej okienek m a ł y c h p i ę ć "
niezwykle i n t e r e s u j ą c e w z m i a n k i z połowy X V I I w., m ó ...„drzwi na zawiasach" . O i l e d w i e poprzednie w z m i a n
w i ą c e o w y ż k a c h w budynkach folwarcznych i to le
k i były zupełnie jasne w swej t r e ś c i , o tyle ostatnia
żących na terenie powiatu myślenickiego (Skomielna
skutkiem zbvt n i e d o k ł a d n e g o opisu jest trudna do w y
Czarna) !ub w jego najbliższym s ą s i e d z t w i e (Łętownią).
j a ś n i e n i a Nie wiemy czy chodzi t u o pomieszczenie
Pierwsza z nich wynotowana jest z Inwentarza
podda
magazynowe j a k to m i a ł o miejsce w Skomielnej i Ł ę t o w
nych i zabudowań
folwarcznych
dóbr wsi Tokarnia,
W le
ni czy o n i e o p a ł a n ą i z d e b k ę - s t r a ż n i c ę na co w s k a z y w a ł o
ciutka, Skomielna
i polowy miasteczka
Jordanów,
spo
by pięć okienek i biegnące z trzech stron ganki
rządzonego w 1643 r gdzie przy opisie budynku f o l
W k a ż d y m razie oba wspomniane przekazy ź r ó d ł o w e
warcznego w Skomielnej (Czarnej) s k ł a d a j ą c e g o s i ę z sie
w s k a z u j ą , ż e jeśli nie w c z e ś n i e j , to na pewno w wieku
ni piekarni i komory znajduje się wzmianka o wysce"
X V I I w budownictwie folwarcznym na p o ł u d n i e od
z drzwiami na biegunach i z w r z e c i ą d z e m oraz skobla
Myślenic w y s t ę p o w a ł y wyżki magazynowe, k t ó r e p r a w
mi
Druga wzmianka o w y ż c e r ó w n i e ż o d n o s z ą c a s i ę
dopodobnie p r z e d o s t a ł y s i ę do budownictwa bogatych
do budynku folwarcznego zresztą jeszcze nie w y k o ń c z o
nego pochodzi z Ł ę t o w n i (pow Sucha) Budynek ten
chłopów i rozpowszechniły na terenach Góralszczyzny,
micjl plcin nieco bardziej rozbudowćiny niż w Skomielne]
gdzie ze względu na brak bezpieczeństwa, spowodowa
(ten. os ta tn. i nie różnił się od jplanu ubogiej c h a ł u p y
nego bliskością granicy i p e n e t r a c j ą z b ó j n i k ó w , tego r o
chłopskiej) W ŁjCtow iii prócz, sieni ^ 2 ko11^0raini i pie
dzaju zabezpieczenie od k r a d z i e ż y z n a j d o w a ł o pełne uza
karnie w y s t ę p u j e izdebka { ś ^ w i e t n i c a " i
izba
a "a
sadnienie.
7
5
T
11
11. 6. Chałupa
z wyżką
i „przedwyscem",
71
Jabłonka
na Orawie
(obecnie
skansen
w Zubrzycy
Górnej).
117
ł A ł
r
Miejscowości 1. Lipie, 2. Węglówka, 3. Kasinka, 4. Lubień,
5. Tokarnia, 6. Bogdanówka, 7. Skomielna Czarna, 8. Łęto
wnią, 9. Skomielna Biała, 10. Skawa, 11. Baba Wyżna, 12.
Spytkowice, 13. Sidzina, 14. Zubrzyca Górna, 15. Zubrzyca Dol
na, 1S. Lipnica Mata, 17. Lipnica Wielka, 18. Podwilk, 19.
Orawka, 20. rodsarnic, 21. Ilarkabuz, 22. Podszkle, 23. Ja
błonka, 24, Piekielnik, 25. Chyże. 26. Zaiucznc, 2?. Czarny Du
najec,' 28.' Podczerwone, 29. Wróblówka, 30. Maruszyna, 31. Ło
puszna, 32. Białka, 33. Witów, 34. Dzianisz, 35. Poronin, 3B.
Brzegi.
Legenda: I - chałupy z wyżką i „przedwyscem" do dziś
istniejące, I I — chałupy z wyżką i „przedwyseem" znane
z tradycji, I I I — chałupy z wyżka bez „przcclwysca" z -wej
ściem od ściany frontowej, wysteoujace do dziś, IV — chałupy
z zachowaną do dziś wyżką z wejściem z komory lub sieni.
V — chałupy, w których wyżka z wejściem z komory lub
sieni 7i«tala zlikwidowana za pamięci ich obecnych mie
szkańców, VI — chałupy bez „przedwysca" z wyżką mają
cą wejście z komory lub sieni, znane z miejscowej trady
cji, VII — budynek folwarczny z wyżką z X V I I w.. VIII "—
granica Państwa, IX — granice Orawy i Spiszą.
o
e
SUCHfi
o
s
O
© O
e
s
3
3
7U
-72
<D
LlflFWOHFi
o
O
3
O
v .
3^
3D
3 2
1
5 P / S ^
i
I
C H R Ł U P R
t
NtJŻHR
i
3 5
. 3 3
3 5
®
- ///
o
- v/
—
/x
;
y
N
f
PRZYPISY
1
R. Reinfuss, Orawski
dom z wyżką, „ P o l Szt, L u d . "
R. I V . 1950, nr 1-2, s. 36 i nast,
Na t y m miejscu p r a g n ę serdecznie p o d z i ę k o w a ć mgr
Wandzie Jostowej, kustoszowi Muzeum T a t r z a ń s k i e g o
w Zakopanem, k t ó r a była ł a s k a w a udostępnić mi znaj
dujące się tam m a t e r i a ł y inwentaryzacyjne.
Badania prowadzone ostatnio, już po oddaniu arty
kułu do druku, p o t w i e r d z i ł y te przypuszczenia. W y ż k ę
stwierdzono w k i l k u wsiach a Spiszu (wg m a t e r i a ł ó w
2
3
n
Fot.: J. Swiderski.
Mapę opracowała
i rysowała
-
Katedry Etnografii Słowian UJ), w Ochotnicy, pow.
N. T a r g (inf. mgr Z. Szewczyka), w Ł o s t ó w c e i Koninie,
pow. Limanowa (badania Instytutu Sztuki P A N ) .
J. Kantor, Czarny
Dunajec,
„Mat. Antr. A r c h .
i Etn.", T. I X , 1907, s. 77.
Inwentarz
dóbr ziemskich
województwa
krakow
skiego. 1576-1700, Warszawa 1956, s. 56.
T a m ż e , s. 49.
T T a m ż e , s. 37.
4
s
8
autorka.
U. 1 - ze szkiców
terenowych
przerysowała
M.
Czarnecka.
Kolekcja
Cytat
Cieśla-Reinfussowa, Zofia, “Chałupa z wyżką w Myślenickiem/ Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1966 t.20 z.2,” Cyfrowa Etnografia, Dostęp 27 stycznia 2023, https://cyfrowaetnografia.pl/items/show/11488.