Figura trickstera/ Barbarzyńca 2008 nr 3 (13)

Figura trickstera/ Barbarzyńca 2008 nr 3 (13)

szamanizm

trickster

Barbarzyńca - pismo antropologiczne,2008 nr 3(13), s.46-54

Ostaszewska, Aneta

Stowarzyszenie Antropologiczne „Archipelagi Kultury”

2008

Licencja PIA

oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:5591

application/pdf

pol

oai:cyfrowaetnografia.pl:5199

Aneta

ur. w I 9 7 7 r., pedagozka. O b r o n i ł a doktorat z socjologii w 2 0 0 7 roku w Instytucie
Stosowanych Nauk Społecznych na Uniwersytecie Warszawskim. Jej praca nosiła

Ostaszewska

tytuł: Cechy bohatera mitycznego w dobie kultury narcyzmu na przykładzie
społecznej kariery Michaela Jacksona.

Perspektywa

antropologiczna.

recepcji

Obecnie pracuje

w Wyższej Szkole Pedagogiki Resocjalizacyjnej „Pedagogium". Interesuje się
kategorią dzieciństwa oraz w i z e r u n k i e m dziecka w kulturze popularnej.

Figura
trickstera
igura trickstera obecna jest w wielu m i ­
tologiach. Lewis Hyde pisze, że jest pandemiczna - pojawia się w mitologiach
europejskich, afrykańskich czy w wierzeniach

F
1

1

L . Hyde, Introduction, [w:] tegoż, Trickster Makes This

buddyjskich. Nazywana bywa błaznem, głup­
cem, chochlikiem, demiurgiem lub diabłem.
W tym tekście przedstawię postać trickstera
w oparciu o antropologiczne studium Paula

w tradycji Winnebago i znał przekaz o tricksterze, sam

World. Mischief, Myth, and Art, North Point Press, New

nie mógł przekazać mitu, dlatego też o opowiedzenie

York 1999, s. 11. Trickster, jak pisze Hyde, nie jest postacią

poprosił członka starszyzny (Blownsnake nagrał treść

centralną, występuje w świecie politeistycznym, gdzie

przekazanego mitu, tłumaczenia na angielski dokonali

przynależy do peryferii. Patrz: Ibid., s. 13.

Indianie, John Baptiste i Olivier Lamere). Tradycja

P. Radin, The Trickster. A Study in American Indian

Winnebago nakazuje ściśle przestrzegać reguł związanych

Mythology, Greenwood Press, New York 1972. Pierwsze

z opowiadaniem świętych mitów. Prawo takie przysługuje

2

wydanie książki ukazało się w 1956 r. Mity przedstawione

tylko nielicznym, najczęściej członkom starszyzny, którzy

przez Radina to wynik jego badań terenowych, jakie

wierzą w świętość przekazywanej historii (mitu nie może

odbył w 1912 r. Informatorem i współpracownikiem

przekazać Indianin - konwertyta chrześcijański). Więcej

Radina był Indianin, Sam Blowsnake. Choć Blowsnake

o pochodzeniu mitu, patrz: P. Radin, The Trickster...,

(potomek klanu o nazwie Thunderbird) był wychowany

s. 111-112.

BARBARZYŃCA

3 (13) 3DD8

47

Figura trickstera

Mity o tricksterze tworzą cykl opowieści o wę­
drówce bohatera: jego zewnętrznej, jak i we­
wnętrznej przemianie . Trickster Winnebago
nosi imię Wakdjunkaga , swoją wędrówkę od­
bywa wzdłuż świętej dla Indian rzeki Missisipi.
Przemierzając świat, poznaje przede wszystkim
siebie samego. Choć nie wyznaje żadnych war­
tości i nie wie, co to moralność, skazany - jak
z a u w a ż a Radin - na „łaskę i niełaskę swych
namiętności i popędów" , z upływem czasu
i przebytymi kilometrami tworzy świat warto­
ści. Własnym przykładem pokazuje, co służy,
a co szkodzi człowiekowi. Dokonuje zmian
w otaczaiacei eo rzeczywistości
Przyszedłem
na ziemie by przeprowadzić zmiany" - podsu¬
mowuje swoją ziemską drogę trickster.

postaci. Pojawia się równie nieoczekiwanie, jak
znika, dopada ofiarę w niespodziewany sposób,
a jeśli da się sam złapać, to tylko tak, by móc
się znowu wymknąć. W a ż n y m instrumentem,
za pomocą którego dokonuje wszystkich swych
zadziwiających czynów, jest za każdym razem
przemiana" .
Problematyczne jest dociekanie „prawdziwej
natury" trickstera. Pytaniem, na które trudno
odpowiedzieć, pozostaje kwestia: czy trickster
pozbawiony jest własnej tożsamości, co masku­
je, naśladując innych i przybierając różne formy,
czy jego tożsamość składa się z licznych warstw
(masek) i jest sumą różnych opozycyjnych cech.
Według Hyde'a transgresywność trickstera bie­
rze się stąd, że trickster jako indywiduum „[...]
has no way" . Nie posiadając skrystalizowanej
tożsamości może mieć ich wiele a w rezultacie
być niezależny, bo nieprzywiązany do jednej
formy. Może wcielać się w różne postaci, jest
nieograniczony w naśladowaniu Łatwo przystosownie sie do otoczenia a iego elastyczność
umożliwia szybką adaptację.

Działalność trickstera skupia się na „prze­
prowadzaniu zmian". Kategoria przemiany jest
podstawową właściwością tej figury. Elias Ca¬
netti pisze o nim jako mistrzu przemiany, który
potrafi przybrać dowolną postać. „Jego władza
polega na zdolności przybierania niezliczonych

Trickster jawi się zatem przede wszystkim
jako symbol. Charakteryzują go ambiwalent­
ne cechy. To figura, która w jeden system uj­
muje zachowania opozycyjne. Jego atrybutami
są jednocześnie dobro i zło. Bywa traktowany
jako bóstwo, bohater, demiurg i duch zmarłych

Radina , które dotyczy mitologii Indian północ­
noamerykańskich, w szczególności plemienia
Winnebago , gdzie trickster, jak pisze autor, peł­
ni rolę „figury zapowiadającej człowieka" . Jest
tam metaforą człowieka w jego relacji z samym
sobą oraz światem.
2

3

4

9

5

6

7

8

3

Winnebago należą do licznej grupy Indian mówiącej

10

o tricksterze. Trickster to ktoś „w drodze". Droga jednak

językiem sju. Plemiona te pierwotnie zamieszkiwały

symbolizuje również podróż w głąb siebie. Patrz: L . Hyde,

ziemie położone wzdłuż rzeki Missisipi. Pierwszymi

Introduction, [w:] tegoż, Trickster Makes This World..., s. 6.

białymi, którzy dotarli do Winnebago (zamieszkujących

6

Radin imię Wakdjunkaga tłumaczy jako tricky one.

dzisiejsze okolice Green Bay w stanie Wisconsin), była

Patrz: P. Radin, The Trickster..., op.cit., s. 132. O etymologii

francuska ekspedycja w 1634 r. Badania archeologiczne

słowa „trickster" patrz: L . Hyde, Introduction, [w:] tegoż,

potwierdzają, że Winnebago zamieszkiwali teren Green

Trickster Makes This World..., s. 7.

Bay od ok. 1400 r. Więcej o historii i kulturze Winnebago,

7

P. Radin, Prefatory..., s. X X I V

patrz: Ibid., s. 112-117.

8

Ibid., s. 52 [epizod 48].

9

E. Canetti,M*SB i władza, Czytelnik, Warszawa 1996, s. 440.

4

R Radin, Prefatory Note, [w:] tegoż, The Trickster...,

s. X X I V
5

10

Warto przy okazji zwrócić uwagę, że motyw drogi,

wędrowania należy do najczęstszych w mitach

3 (13) 3DD8

BARBARZYŃCA

L . Hyde, Trickster Makes This World..., s. 43. Hyde

zwraca uwagę, że jednym z określeń trickstera jest
„imitator"; Patrz: Ibid, s. 42.

Aneta Ostaszewska

48
przodków również w obrębie jednej mitolo­
gii. Uosabia stan, w którym nie ma wyraźnego
podziału na to, co boskie i nieboskie, ludzkie
i zwierzęce. Jego głód, płeć, wędrowanie - to ce­
chy, które explicite nie należą ani do boga, ani do
człowieka. Jest kimś, kto potrafi zmieniać wygląd
oraz płeć. Trickster posiada zarówno elementy
właściwie bóstwom, jak i ludziom/zwierzętom.
W niektórych mitologiach bywa utożsamiany
z konkretnym totemem: z krukiem, zającem,
kojotem oraz pająkiem. Utożsamiany jest ze
zwierzętami, którym przypisywane są cechy
biegunowe: z jednej strony przebiegłość i spryt,
z drugiej zaś - lekkomyślność i głupota.
Trickster przedstawiany jest jako istota kie­
rująca się instynktem, która nie ma w zwyczaju
myśleć nad konsekwencjami własnych czynów,
dlatego uchodzi za istotę niezdolną do refleksji,
działającą impulsywnie i bez zastanowienia.
Określany jako zmienny, przewrotny i nieprze­
widywalny w zachowaniu, trickster zwiastuje
swą obecnością zamęt i chaos. Nazywany szelmą
i psotnikiem pada ofiarą własnych trików. Stać
go na dobre uczynki, ale równie często oszukuje
i bywa oszukiwany, wyśmiewa innych i sam jest
wyśmiewany .
11

Typowym elementem postawy trickstera jest
prowokacja. Zarówno Hyde, jak i Radin zwra­
cają u w a g ę , że trickster explicite przekracza
i zaciera, ale implicite ustala i utrwala społecz­
ne granice. To prowokator, który podważając
społeczne tabu - poprzez swoje czyny i za­

11

Hyde przyjmuje, że trickster jest odkrywcą twórczego

kłamstwa. Zobacz, co Hyde pisze o kłamstwie wśród
zwierząt: ibid., s. 44-45.
12

Z.W Dudek, Symbolika Trickstera a

chrześcijańska,

14

12

13

14

Karl Kerenyi, zastanawiając się nad figurą
trickstera, używa porównania do chaosu. Pisze:
„Nieporządek należy do całości życia, a trick­
ster jest duchem tego nieporządku ". Według
Kerenyiego funkcją mitu o tricksterze (w archa­
icznej społeczności) musiało być równoważenie
panującego porządku poprzez dodawanie doń
chaosu. Opowieści o tricksterze tworzyć mu­
siały
całość, czyniąc możliwym to, co
w świecie o niezmiennych, stałych granicach
było niedozwolone. W tym świecie trickster, co
z kolei podkreśla Hyde, jest figurą poza. wszel­
ką moralnością - trickster nie jest ani moralny,
ani niemoralny lecz kimś poza" pomiędzy"
kimś kogo nie dotyczy m o r a l n o ś ć Z tego
tez powodu tncksterowi przypisywane są cechy
15

16

Albo. Problemy psychologii i kultury", nr 4/98 - 1-4/99,
s. 35.
15

duchowość

„Albo Albo. Problemy psychologii

i kultury", nr 4/98 - 1-4/99, s. 13.
13

chowanie - jednocześnie (nieświadomie) defi­
niuje to, co należy do sfery zakazanej. Zatem
wskazuje i pogłębia różnice. Zenon W Dudek
pisze o tricksterze jako pośredniku pomiędzy
dwiema rzeczywistościami, światem porządku
i bezładu: „Figura Trickstera chroni tradycyj­
ną rzeczywistość przed uświadomieniem sobie
konieczności radykalnej zmiany. Społeczność
może stopniowo oswajać się z nową prawdą
i tymczasowo traktować Trickstera niepoważnie,
z dystansem" . Celem (niekoniecznie zamierzo­
nym) tej figury jest odkrywanie „[...] wartości
tego co słabe chore niezauważone porzucone
w cieniu codzienności ". Jednak czyni to przede
wszystkim w formie paradoksu i żartu w innym
przypadku - stanie się kozłem ofiarnym .

K. Kerenyi, The Trickster In Relation To Greek

Mythology, [w:] P. Radin, The Trickster..., s. 185. Kerenyi
porównuje mity o tricksterze do powieści z życia
rozbójników (przywołuje m.in. powieści Franciszka

Ibid.

Rabelais'go), których celem nigdy nie było pouczanie, ale

Jak pisze Dudek, elementarnymi formami wypowiedzi

opowiadanie o świetności bohatera.

trickstera są: gra, teatr, paradoks oraz metafora. Patrz:

16

Z.W. Dudek, Wymiary i funkcje figury Trickstera, „Albo

World..., s. 10.

L . Hyde, Introduction, [w:] tegoż, Trickster Makes This

BARBARZYŃCA

3 (13) 3DD8

głupca i błazna, a zatem figur posiadających
przyzwolenie na prowokowanie i naruszanie
społecznych norm. Trickster może prowokować,
ponieważ jego zachowanie odbierane jest w ka­
tegoriach żartu i zabawy. Przez akcentowanie
śmiesznych, niedorzecznych cech jego postawy
następuje redukcja tej figury do nieszkodliwej
rozrywki - trickster uchodzi za tego, który bawi
i rozśmiesza publiczność.

3 (13) 3DD8

BARBARZYŃCA

Mity o tricksterze: Winnebago
Po tym ogólnym wstępie proponuję teraz
przejść do prezentacji wybranych mitów o trick­
sterze. Korzystać będę ze studium Paula Radina.
Skoncentruję się na typowych cechach dla tej fi­
gury, a do takich zaliczam: zdolność trickstera do
przemiany, jego ambiwalentną postawę moral­
ną oraz problematyczną seksualność. Jak pisze

Aneta Ostaszewska

50
Radin, w przypadku mitów o tricksterze ważny
wątek poświęcony jest procesowi jego przemiany
i samopoznania, symbolizowany - przez motyw
wędrówki po świecie. Przedstawię zatem stresz­
czenie epizodów, w których opisane są etapy
transformacji trickstera. Rozpocznę od mitów,
w których trickster po raz pierwszy odnosi się do
siebie, wymawiając własne imię .
Wakdjunkaga spotyka bizona, zwodzi go
i zabija, a następnie zdejmuje z niego skórę.
Wszystkie te czynności wykonuje tylko jedną,
prawą ręką. Kiedy jego lewa ręka chwyta mięso
bizona, prawa natychmiast próbuje je wyrwać.
„Oddaj! To moje! " - krzyczy Wakdjunkaga.
„Inaczej potnę cię na kawałki!" - grozi sam
sobie. Obie ręce zaczynają się kłócić i wyrywać
mięso. Następnie prawa ręka kaleczy głęboko
lewe ramię. Dopiero kiedy ręka krwawi, trick­
ster uświadamia sobie, że sam sobie sprawił ten
ból. ledyne na co się wtedy zdobywa to okrzyk:
„Dlaczego to zrobiłem?" .
17

18

19

20

Trickster odwiedza pewnego człowieka, ojca
czwórki dzieci. Dowiaduje się, że karmienie
dzieci odbywa się w określony sposób i tylko
o ściśle wyznaczonych porach. Jeżeli któraś
z reguł zostaje złamana, dzieci umierają. Trick­
ster uprasza człowieka, zwracając się do niego
„bracie" , aby ten pozwolił mu zaopiekować
się dwojgiem z jego potomstwa. Zabiera dzieci
w dalszą podróż. Wie jednak, że jeśli złamie za­
sady opieki nad nimi - ich ojciec będzie go ści­
gać i zabije. Niestety, wskutek łakomstwa trick­
ster zapomina o przestrzeganiu reguł - karmi
dzieci o nieodpowiedniej porze wskutek czego
21

Y

I Y

>

&

umierają. W ten sposób ściąga na siebie zemstę
17

W społeczności Winnebago człowiek nie istnieje

oficjalnie, dopóki nie ma imienia. Patrz: P. Radin, The
Trickster..., s. 134-135.
l%

Ibid., s. 8 [epizod 5].

ich ojca. Udaje mu się ujść z życiem wyłącznie
dlatego, że decyduje się opuścić świat. Skacze do
oceanu. Pływając w poszukiwaniu jakiegokol­
wiek brzegu, trickster mija różne gatunki ryb,
jednak na pytanie o brzeg otrzymuje trzykrotnie
tę samą odpowiedź - brzeg jest niedaleko. Nie
zdaje sobie sprawy, że cały czas płynie wzdłuż
brzegu. Będąc j u ż na lądzie, z a u w a ż a po drugiej
stronie brzegu cień, który bierze za człowieka
wskazującego palcem w jego kierunku. Pyta
zatem: „Bracie, na co wskazujesz?" . Kiedy
nie otrzymuje żadnej odpowiedzi, postanawia
naśladować postawę postaci
drugiej strony
brzegu rzucając wyzwanie - kto dłuzei wytrzy­
ma stoiac nieruchomo w ieden nozycii Po kil
ku godzinach kiedy ogarnia go głód rezygnuie
z bezcelowe^ zakładu Przyblizaiać sie zaś do
taiemniczepo obiektu z a u w a ż a ze tym co brał
za człowieka iest nniak drzewa z wystaiaca pałez i a Mówi wtedy do siebie To dlatego ludzie
n a z ™ mnie Wakdmnkapa plunięć ,eden
Mają rację" .
'
22

-

23

Głodny Wakdjunkaga zauważa nad jeziorem
stado kaczek i postanawia na nie zapolować. Robi
małą paczkę, którą zakłada na plecy. Jego poczy­
naniom przyglądają się zaciekawione kaczki.
Trzykrotnie pytają trickstera: „Co masz w pacz­
ce?" . Dopiero za czwartym razem otrzymują
odpowiedź: „To moje piosenki. Mój żołądek
jest wypełniony smutnymi pieśniami. Niektóre
z nich tak mi ciążyły na żołądku, że musiałem je
zarzucić na plecy. Podczas mojej wędrówki nie
spotkałem nikogo, komu mógłbym zaśpiewać
moje pieśni, a kto mógłby dla mnie zatańczyć.
A nie śpiewałem od bardzo dawna ". Trickster
24

25

21

Podczas swojej wędrówki Wakdjunkaga do napotkanych

po drodze przedmiotów i postaci zwraca się „bracie",
„siostro".
22

Ibid., s. 13 [epizod 11].

19

Ibid.

23

Ibid., s. 14.

20

Ibid.

24

Ibid., s. 14-15 [epizod 12].

25

Ibid.

BARBARZYŃCA

3 (13) 3DD8

Figura trickstera

51

zwabia kaczki, które zgadzają się zatańczyć przy
akompaniamencie jego pieśni. Wakdjunkaga
buduje szałas. Gdy zaczyna śpiewać, ptaki roz­
poczynają swój taniec. Ponieważ tańczą z za­
mkniętymi oczyma (co ma je uchronić przed
zaczerwienieniem oczu) wpadają w pułapkę.
Kiedy bowiem tańczą, trickster porywa je po­
jedynczo, a następnie dusi. Jedna z nich, sły¬
sząc dźwięk „Quack!", otwiera oczy i widzi, jak
trickster ściska za gardło inną kaczkę. Krzykiem
ostrzega swe siostry. Jednak tylko niektórym
udaje się uciec pozostałe kończą żywot nabite
na kije piekąc sie w popiele. Trickster czekając
aż mięso się upiecze, zasypia. Czuwanie nad
piekącymi się kaczkami powierza zaś własnemu
odbytowi zwracając się do niego mój bracie"
Ten iednak me wvwiazuie sie z powierzonego
zadania Pobliskie lisv które zweszvlv oozvwienie kradną mięso akiie na których wcześmei
niekłv sie kaczki chowaia z nowrotem w noniół
tak bv Wakdinnka^a niczego nie zanwazvł 7a
-

niedonilnowanie KaczeK
kaczek trifkster
no przeuuuze
nrzehndze
iiieuopiiiiowaiiie
iricKsier po
nin postanawia
nostanawia ukarać
odhvt nrzvnieka
mu
imarac własnv
wiasny ouuyi,
przypieKa\c\c ero ro77ar7nnvni ooriipm

T^ipHv

1117

nip

mnyp

I n i S ^
' w J
u
? »26. t samo pytanie
x
zywająmniewaKOjunKaga.
po]awi się ]eszcze kilkakrotnie.
Z przedstawionych epizodów wynika, że
trickster stopniowo zdobywa samoświadomość.
Jego przemiana rozpoczyna się od całkowitej
nieświadomości własnego ciała. Początkowo nie
identyfikuje się z nim, wydaje się pozbawiony
jakiejkolwiek tożsamości, nie wie, kim jest, gdzie
się zaczyna jego ciało. Uczy się, że zarówno jego
prawa ręka, jak i lewa należą do niego, że można
używać obydwu. Odczuwa na własnej skórze, że
również odbyt jest częścią ciała i nie może być
traktowany jako coś niezależnego. Odkrywa,
dlaczego został nazwany Wakdjunkaga. Tym,

czego jeszcze nie potrafi, to ponosić odpowie­
dzialność za własne czyny. Nadal wydaje mu się,
że to świat, inni ludzie lub istoty decydują o jego
zachowaniu.
Trickster przedstawiony jest jako istota o nie­
poskromionym apetycie, ukierunkowana na
zaspokojenie głodu fizjologicznego. To ktoś
nieustannie głodny, łakomy, nieznający umia­
ru. Jego egzystencja zogniskowana jest wokół
podstawowych potrzeb fizjologicznych. Jednak
za niepohamowanym głodem trickstera kryje
się coś więcej - głód ten bowiem ujawnia jego
potrzebę do ciągłego pomnażania i wzrastania.
Trickster nigdy nie jest zaspokojony .
27

Warto zwrócić uwagę, że do tego momentu
nie pojawiają się informacje o wyglądzie trick­
stera. Być może spowodowane jest to tym, że
dopiero teraz trickster przeobraża się z pier­
wotnie nieznanej i nieświadomej formy w kon­
kretną postać. Dopiero kiedy zdaje sobie sprawę
z własnego ciała, kiedy je odkrywa, to ciało zdaje
się nabierać kształtów przypominających ludz­
ką sylwetkę. Również dopiero teraz pojawia się
pierwsza wzmianka o genitaliach i seksualności
trickstera.
Wakdjunkaga ma w zwyczaju nosić genitalia
na plecach, w specjalnym pudełku. Początkowo
jest nieświadomy swojej seksualności. Reakcje
własnego ciała komentuje w jednym z epizo­
dów: „To zawsze mi się przytrafia" . Kiedy ob­
serwuje córkę wodza kąpiącą się w jeziorze, po­
stanawia: „To jest odpowiedni czas na zbliżenie
seksualne" . Wysyła swój penis, pod wodą, do
młodej kobiety. Ogromnych rozmiarów genitalia
wystraszają jednak towarzyszące córce wodza
dziewczęta, wskutek cze^o inicjacja seksualna
trickstera zostaje przerwana
28

29

Problematyka płci i seksualności należy do
najbardziej kluczowych motywów całego cyklu

26

Ibid., s. 18 [epizod 14].

28

P. Radin, The Trickster..., s. 18-19 [epizod 15].

27

Zob. analizę Hyde'a na temat źródeł apetytu trickstera:

29

Ibid., s. 19-20 [epizod 16].

ibid. (Slipping the Trap of Appetite), s. 18-38.

3 (13) 3DD8

BARBARZYŃCA

52
mitów o tricksterze. Wśród opowieści przytacza­
nych przez Radina znajduje się epizod, w któ­
rym trickster przemienia się w kobietę. Podczas
wędrówki, kiedy przychodzi zima i kończy się
pożywienie, Wakdjunkaga udaje się do wioski
i pod postacią kobiety poślubia syna wodza
(później rodzi mu dzieci), w ten sposób chro­
ni się przed zimą i brakiem pożywienia. Radin
wskazuje, że wątek przemiany płci pojawia się
również w innych mitologiach Indian północ­
noamerykańskich i bywa różnie interpretowany.
Zmiana płci trickstera często jest traktowana
jako zabawa, żart, na który trickster pozwala
sobie, będąc kimś, komu z definicji nie jest przy—
pisana konkretna postać i płeć Tb trik który ma
p o k a z a ć jak daleko trickster-transeresor może
posunąćsię w przekraczaniu społeczno obycza
jowycheranic- iakie uświęcone zasady iest gotów
złamać. Jednak przemianę trickstera w kobietę
można również interpretować iako Dróbe zemsty
za obelgi iakich doznawał nodczas wcześnie/
szvch wędrówek i konfrontacji z ludźmi i zwier7Ptami W t v m knnkrptrwm mirip n n r h n d 7 a r v m
od Winnehiao naiwaznLszvm rnntvwPm dla
Vt't ó r e g o tricKster
t •k t
K

•
• piec
\'VKKomety,
t'' jestt
przyjmuje
chęć zdobycia pożywienia i przetrwania zimy.

3 0

Mimo że trickster pozbawiony jest konkretnej

Aneta Ostaszewska

Jednocześnie, jak zauważa Radin, transformacja
płciowa to ważna część edukacji seksualnej trick­
stera. Rozpoczyna się ona od rozróżnienia oby­
dwu płci. Dotychczas trickster był istotą o nie do
końca ukształtowanej formie, istotą uzależnioną
od instynktu i żyjącą tak, jakby każda część jego
ciała funkcjonowała oddzielnie i niezależnie od
siebie. Teraz poznaje, czym obie płcie różnią się
od siebie i do czego służą ich genitalia .
W edukacji seksualnej trickstera istotną rolę
odgrywają zwierzęta. Pręgowiec, naśmiewając
się z Wakdjunkagi, podpowiada mu, gdzie geni­
talia powinny być umiejscowione: „Czy to twój
penis, który nosisz na plecach?" - pyta. Trick­
ster, mimo zakłopotania, stosuje się do wska­
zówek pręgowca . Przyjmuje postać zbliżoną
wyglądem do człowieka.
30

31

32

Tradycje europejskie a trickster
Karl Kerenyi traktuje epizody dotyczące sek­
sualności trickstera jako wyraz jego emancypacji.
Pisze: „Fallus jest jego alter ego" . Porównuje
trickstera do greckiego Hermesa, który bywa
przedstawiany właśnie w postaci fallusa . Opie­
kun kupców, patron złodziei i magów, podobnie
33

34

wspaniałego organu mnie pozbawiłeś!" - rozpacza

tożsamości, to jednak w mitach przytaczanych zarówno

trickster, a następnie z pozostałości po genitaliach tworzy

przez Hydea, jak i Radina, najczęściej występuje

rośliny, które mają służyć człowiekowi, m.in. konwalie,

w postaci męskiej. O kobietach tricksterach patrz: L . Hyde,

lilie, karczochy i ryż. Rozstaje się również z pudełkiem,

Introduction, [w:] tegoż, Trickster Makes This World..., s. 8.

w którym wcześniej nosił genitalia. Patrz: Ibid.

31

P. Radin, The Trickster..., s. 38-39 [epizod 38].

3 3

32

Jednak przyjmuje te rady z niechęcią. Atakuje

Mythology, [w:] P. Radin, The Trickster..., s. 182.

K. Kerenyi, The Trickster In Relation To Greek

penisem pręgowca - chce w ten sposób ukarać zwierzę

3 4

za ingerencję w jego seksualność. Pręgowiec skrywa

pudełko trickstera. W jednej z opowieści Klemensa

Zagadką dla Kerenyiego pozostaje jednak tajemnicze

się w dziupli, którą trickster penetruje swym dużych

z Aleksandrii dotyczącej Macedonian Cabiri, Kerenyi

rozmiarów penisem. I m dalej ucieka pręgowiec, tym

odnajduje przykład czczenia Dionizosa, polegający

bardziej rozciągają i wydłużają się genitalia trickstera.

na składaniu w ofierze fallusa przynoszonego

„Ho!" - krzyczy nagle i pośpiesznie wyciąga z dziupli

w specjalnym pudełku. Zwyczaj ten rozpowszechnił

swój penis. „Mój, cóż za haniebny uraz mi poczyniłeś!"

się pośród Etrusków, znany był także w Azji Mniejszej.

- woła. Pręgowiec odgryzł mu genitalia - po dużych

Zastanawiające pozostaje to, że sam Dionizos nigdy nie

rozmiarów penisie został tylko fragment. „Cóż za

był przedstawiany w postaci fallusa. Ibid., s. 182-183.

BARBARZYŃCA

3 (13) 3DD8

Figura trickstera

53

jak trickster Winnebago, jest kimś pomiędzy,
nie bóg, ale i nie człowiek, posłaniec i strażnik
światów
Z postacią trickstera łączy Hermesa także
skłonność do oszukiwania i błaznowania. O swo­
jej tricksterowskiej (łotrzykowskiej) naturze
grecki bohater daje znać j u ż pierwszego dnia ży­
cia: kradnie Apollinowi bydło i tworzy lirę, dzię­
ki której łagodzi gniew boga i zatrzymuje jego
zwierzęta. Trickster jednak nie tylko oszukuje
i zwodzi innych, ale również sam bywa oszuki¬
wany i nierzadko pada ofiarą zarówno swoich,
jak i czyichś żartów. Kerenyi zwraca uwagę na
paralelę występującą pomiędzy oszukiwaniem
i głupotą. Te dwie cechy
zdaniem
wsze idą ze sobą w parze W przypadku zaś f i trickstera mitologiczny motyw oszukiwania
jest pierwszy i najważniejszy. Pod tym względem
na przykład Prometeusz który okłamuie Zeusa
może być spokrewniony z tncksterem.
Ciekawe pytania wysuwa Kerenyi, rozważa­
jąc epizod o walce lewej ręki z prawą. Zastana­
wia się, czy Prometeusz i jego brat Epimeteusz
nie byli pierwotnie jedną dualistyczną istotą,
podobną do trickstera . W opowieści o walce
rąk Kerenyi dostrzega nie tyle przejaw głupoty
czy brak elementarnej świadomości trickstera co
do własnego ciała, ale charakterystyczny dla tej
figury element autoironii. „Czy to nie jest tak pyta Kerenyi - że trickster z premedytacją robi
to, co robi, odgrywa krwawą scenę aby wzbudzić
śmiech?" . Czy trickster nie pełni „tradycyjnej"
roli błazna? - to drugie, właściwie retoryczne
pytanie, które natychmiast się pojawia.
35

36

Według Kerćnyiego „coś" z trickstera mają
w sobie również historyjki o życiu rozbójników
i łobuzów, jakie przetrwały od czasów Petroniusza, a których rozkwit nastąpił wraz z twór­
czością Franciszka Rabelais'ego . Ciekawe, że
celem tych historii nie było nigdy pouczanie, lecz
opowiadanie o świetności bohatera. Inną ważną
właściwością tego typu opowieści była tzw. dra­
styczna rozrywka — przemoc zawsze stanowiła
ich nieodłączny element.
37

W mitologii nordyckiej negatywne cechy
trickstera uosabia Loki, demoniczny i złośliwy
bóg zniszczenia, śmierci i oszustwa. To jemu jak piszą Lewis Hyde i René Girard - przy­
pisywana jest odpowiedzialność za śmierć Baldra, boga piękna, dobra i światła. Niezdolny do
przemocy i przez wszystkich kochany, Baldr był
bogiem bez wad, właściwie przeciwieństwem
Lokiego. Pewnego dnia zaczęły nękać go sny
o własnej śmierci. Wtedy jego matka, by uchro­
nić syna, zaklęła wszystkie byty - oprócz jemioły
- żeby nie stały się przyczyną jego śmierci. Kiedy
towarzysze zabaw na wszelkie możliwe sposoby
próbowali razić iego ciało żaden cios nie był
w stanie mu zaszkodzić. Jednak kiedy zjawia się
Loki i w reke Hotera niewidomego brata Baldra
wkłada gałązkę jemioły jej dotknięcie zabija go'
Loki winny śmierci dobrego bosa zostaie orzy '
kuty'do skały ^dzie za kare na i e twarz nada
jad węża znajdującego się nad nim .
38

39

TO

40

Choć w niektórych mitologiach trickster ucho­
dzi explicite za sprawcę zła na świecie, to dopie­
ro wraz z rozpowszechnianiem chrześcijaństwa
utożsamiony został z szatanem i kusicielem .
41

35

Ibid., s. 180-181.

38

L . Hyde, Trickster Makes This World, s. 101.

36

Ibid., s. 181.

3 9

R. Girard, Kozioł

37

Ibid., s. 175. Michail Bachtin pisze, że właśnie

w powieściach Rabelais'ego ambiwalentny śmiech

ofiarny, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź

1987, s. 100-104.
40

L . Hyde, Trickster..., i. 102.

(właściwy tricksterowi) osiągnął punkt kulminacyjny.

41

Trickster własnym przykładem nauczył ludzi postę­

Patrz: M . Bachtin, Twórczość

pować nieuczciwie: kłamać, kraść, wykorzystywać innych

Franciszka Rabelais'ego

a kultura ludowa średniowiecza

i renesansu, Wydawnictwo

Literackie, Kraków 1975, s. 173.

3 (13) 3DD8

BARBARZYŃCA

itd. Patrz, co na temat interpretacji mitu przez Winnebago
pisze Radin: P. Radin, The Trickster, op.cit., s. 149.

54

Aneta Ostaszewska

Na konotacje figury trickstera z ludowym wize­
runkiem średniowiecznego diabła zwraca uwagę
Carl G. Jung. Diabeł w średniowiecznych opi­
sach ludowych przedstawiany był jako „prostak"
i „błazen". Określany jako simiadei, czyli „małpa
Boga", uchodził za istotę złośliwą, skorą do pła­
tania ludziom psikusów, sprowadzającą ich na
złą drogę . Najważniejszy motyw tricksterowski Jung odnajduje w opisach średniowiecznych
karnawałów. W średniowieczu w pierwszy dzień
nowego roku we francuskich kościołach obcho­
dzono święto, w którym uczestniczyli klerycy,
dzieci i diakoni. Wybierano wówczas biskupa
dzieci, który przebrany w papieski płaszcz skła­
dał oficialna wizytę w pałacu arcybiskupa Pod
koniec X I I wieku zwyczai ten przybrał formę
festum stultorum czyli święta głupców Jung
podaje ze w raporcie z 1198 roku znalazła się
notatka według którei podczas święta obrzezania
(Feast ofCircumcision.obchodzonego na noczat
ku nowego roku w katedrze Notre Dame zostało
popełnionych tyle nikczemnych i wstydliwych
42

43

^ v n ó w ze święte mieisce zostało zbezczeszczone
nJtvlk'o nr. J . n r o ś i *artv ale n r . e . n a l a n i e

me tyiKo przez sprośne żarty,
przez przelanie
Krwi M i m o nawoływań papieży. m . i n . I n n o c e n ­
tego n r , ao opamiętania się i n a r z u c e n i a „zartow
i szaleństwa, Które roDią z Kleru posmiewisKo

C G. Jung, On The Psychology OfThe Trickster Figurę,

s.

194-195.
43

44

45

45

46

Zdaniem Junga archetyp trickstera jest wciąż
obecny: przypisywanie złośliwych intencji przed­
miotom, mówienie o „chochlikach", popełnia­
nych „gafach" - to wszystko są motywy tricksterowskie, dla Junga jednoznaczne z archetypem
„Cienia" .
Mity o tricksterze przedstawiają zatem nie
tylko odległą przeszłość, ale także teraźniej­
szość każdego człowieka. Mogą być odczytywa­
ne i wciąż interpretowane na nowo. Paul Radin
pisze: „To właśnie stanowi o uniwersalnym uro­
ku figury trickstera, który stał się wszystkim - bó­
stwem, zwierzęciem, ludzką istotą, bohaterem,
bufonem, błaznem. Kimś, kto był przed dobrem
i złem. Śmiejąc się z niego, śmiejemy się z sie­
bie, a to, co spotyka jego, spotyka nas" . Warto
o tym pamiętać.
47

4 7

Jung pisze, że „Cień" (czyli trickster) jest czymś na

wzór błędu, faux pas, który zapisywany jest jako wada

Ibid., s. 196-197.

naszej świadomości. Nasz osobisty „Cień" jest pochodnym

Ibid.

tego zbiorczego archetypu. Pęka od uderzenia cywilizacji,

Święto osia traktowano jako błazeńskie wspomnienie

zostawiając ślady w folklorze, a te często trudno jest

ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu. Patrz: Ibid., s. 198.
4 6

44

48

zwyczaj.obchodzenia święta przetrwał do A V
wieku. Kościół nadal nawoływał do porzucenia

42

niemoralnych praktyk, w których „[...] nawet
księża i klerycy biorą udział i podczas których wy­
biera się arcybiskupa, biskupa lub papieża, który
nazywany jest papieżem głupców" (fatuorum
papam). Motyw tricksterowski odnaleźć m o ż ­
na również w obchodzonym w średniowiecznej
Francji święcie festum asinarium (święto osła) .
Głównym bohaterem był osioł, a procesja z jego
udziałem przechodziła przez kościół. Po zakoń­
czeniu każdej części mszy kongregacja wiernych
wydawała z siebie odgłosy przypominające ryki
osła .

Jung przywołuje XI-wieczną notatkę, w której czytamy:

rozpoznać. Współczesny człowiek nie podejrzewa nawet,
że to jego własny, głęboko ukryty „Cień" może być tą siłą

„Na zakończenie mszy zamiast słów: ite missa est, ksiądz

płatającą figle.

ryczał trzykrotnie, a kongregacja zamiast słów: Deo

48

P. Radin, The Trickster..., op.cit., s. 168-169.

gratias, odpowiadała również trzykrotnie Y-a" (Jung
przypomina, że bóg Żydów był wulgarnie wyobrażany
jako osioł); Patrz: Ibid.

BARBARZYŃCA

3 (13) 3DD8