Leiris i Nerval / Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 2007 t.61 z.3-4

Leiris i Nerval / Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 2007 t.61 z.3-4

Leiris, Michel (1901-1990)

Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 2007 t.61 z.3-4 ; s.268-269

Baranowska, Małgorzata

Instytut Sztuki PAN

2007

Licencja PIA

oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:6454

application/pdf

pol

czas.

oai:cyfrowaetnografia.pl:6027

MAŁGORZATA
BARANOWSKA

Leiris i Nerval

D

ziś, po doświadczeniach surrealizmu, Nerval
często staje się bliższy XX wiekowi niż roman­
tyzmowi, zwłaszcza stosunkowo „trzeźwemu”
romantyzmowi francuskiemu. Sądy o Nervalu, jak
zwykle o literaturze i pisarzach, podlegają oddziaływa­
niu różnych metod, mód i szkół. W każdym razie
Apollinaire, a za nim surrealiści, wprowadzili Nervala
w wiek XX.
Jako osobowość fantomiczna Nerval pojawia się
często w twórczości Michela Leirisa. W Wieku męskim
pisze: „Chciałem najpierw zagrać rolę Rolli, potem
Hamleta, dzisiaj - Gerarda de Nerval. Jaką jutro? Co
dzień wdziewałem maski nie licujące z parszywą gębą
mieszczucha, którym jestem, moich bohaterów zaś na­
śladowałem w tym, co najłatwiejsze”.1 Leiris podaje, że
zdania te pochodzą z dziennika z 1924 roku (nie ma
powodu mu nie wierzyć), ale włącza je do książki, któ­
ra wyszła po raz pierwszy w roku 1938. Nerval nie od­
stępuje Leirisa, lecz raczej przesuwa się od czasu do
czasu w krajobrazie jego doznań. W roku 1925 Leiris
wiąże się bezpośrednio z grupą surrealistyczną, w któ­
rej oddziaływanie Nervala jest dość silne. Nie można
się już teraz dokładnie dowiedzieć, na skutek jakich
lektur, rozmyślań i rozmów czy z jakiego innego powo­
du pojawia się Nerval we śnie Leirisa opowiedzianym
w „La révolution surréaliste” w roku 1926. Widzi
w tym śnie plac, na którym wznosi się statua gipsowa,
oraz kogoś podobnego do widma Nervala, które uka­
zało mu się kiedyś w jego własnym pokoju.2 W ten
sposób Nerval jakby odgrywa w wyobraźni Leirisa ro­
lę, o której niewątpliwie za życia marzył, właśnie staje
się snem. W dodatku zresztą w opisanym śnie wystę­
puje w roli podwójnej, znajdujemy tu sen w śnie.
Nerval pojawia się cytowany przez Leirisa zarówno
w Wieku męskim,3 jak nawet w postaci motta do omó­
wienia hermetycznego traktatu XVI-wiecznego astro­
loga i geografa angielskiego, zatytułowanego Monas
Hieroglyphica.4 Dla Leirisa właściwie cała tajemna ga­
ma możliwości człowieka przejawiła się w osobowości
i dziele Nervala. Przy czym dzieło i osobowość należa­
łoby tu traktować jako tak dalece posuniętą jedność,
że w Wieku męskim znajdujemy następującą myśl:
268

„długo pragnąłem rozpłynąć się w świadomym i zamie­
rzonym obłędzie (takim, w jaki popadł - jak mi się
zdawało - Gerard de Nerval)”.5
Prawdziwy życiorys Nervala i jego życiorys z wybo­
ru jest najlepszym przykładem postawy, o której moż­
na z całą pewnością powiedzieć: postawa romantyczna
(oczywiście mając na uwadze ten rodzaj romantyzmu,
jaki pociągał surrealistów, ale pamiętając, że nawet
w odczuciu potocznym tak by się tę postawę określi­
ło). Zarówno wyzwanie losu, wybór sztuki, samotność,
brak domu, nieustająca wędrówka, poświęcanie się
naukom tajemnym, jak i współżycie z grupą bywającą
w salonach, organizowanie publiczności na premierze
Hernaniego Wiktora Hugo, nawet jego choroba nobi­
litowana przez romantyzm, wszystko to naznaczone
było tzw. duchem czasu czy duchem epoki.6 Piętno in­
ności stawało się w tym czasie modą, i żeby ta moda
mogła powstać, potrzeba było wielu niemożliwych do
przeniknięcia, samotnych wyobraźni. Oczywiście, sło­
wa „wyobraźnia” użyłam tu w sensie psychologicznym,
ale dla potrzeb moich rozważań o wyobraźni istotny
jest przede wszystkim stosunek artysty do wyobraźni.
W okresie kiedy mieszkał z kilkoma innymi nieco
cygańskimi artystami, Nerval zakupił sobie podobno
okazałe łoże, obok którego się układał na spoczynek.
Poeta twierdził - w łóżku tym sypia „moja wyobraź­
nia”. Sam pomysł wydaje się dzisiaj pomysłem przed­
miotu surrealistycznego, rozumianego jako „przedmiot
przeznaczony do funkcjonowania symbolicznego”.
Świadkowie tego czynu byli może przygotowani do
przyjęcia metafory w poezji, ale nie śniło im się, że
można metaforyzować życie. Zapewne po raz pierwszy
spotkali „przedmiot niepokojący i problematyczny”,
jak by go nazwał Breton.
Nervala otaczała znacznie większa ilość zaskakują­
cych przedmiotów i wydarzeń, bo też więcej niż inni
dostrzegał. Dla nas istotny jest może nie tyle sam fe­
nomen tego wielkiego poety i wielkiej osobowości,
chociaż tworzy on ważny rozdział historii poezji euro­
pejskiej, ile to, jak poeta swoją osobowość, a właściwie
swój życiorys kreuje w porządku tym samym, co sztu­
kę. Nerval prawie dokładnie wypełnia wszystkie po­
stulaty surrealistów, które oczywiście zostały ukształ­
towane między innymi pod jego wpływem.

*

Fragment z książki Surrealna wyobraźnia i poezja, W ar­
szawa 1984, s. 98-100

Przypisy
1
2
3
4

Leiris M. Wiek męski, przeł. T. i J. Błońscy, Warszawa
1972, s. 129
Leiris M. Rêves, „La révolution surréaliste” nr 7/1926, s. 8
Leiris cytuje za Nervalem z Les Illuminés Cazotte'a.
Wydaje mi się bowiem, że dla Nervala - podobnie jak
i dla adeptów „nauk tajemnych” - alchemia znajduje

Małgorzata Baranowska • LEIRIS I NERVAL

swe narzędzie w czytaniu. „Alfabet magiczny, tajemniczy
hieroglif docierają do nas niepełne i sfałszowane bądź
przez upływ czasu, bądź przez tych, którzy są zaintereso­
wani w naszej ignorancji; odnajdźmy zagubioną literę
lub zatarty znak, ułóżmy na nowo gamę dysonansów
i w ten sposób nabierzmy siły w świecie duchów” (Leiris
M. La monade hieroglyphique de John Dee, traduit du la­
tin par Grillot de Givry, „La révolution surréaliste” nr 910/1927, s. 61). Por. także zdanie Bretona: „Być może
życie wymaga rozszyfrowania jak kryptogram” (Breton
A. Nadja, Paris 1964, s. 133). Najbardziej inspirujące

5
6

omówienie synkretyzmu religijno-filozoficzno-alchemicznego Nervala zawiera książka Richter J. Gérard de
Nerval et les doctrines ésotériques, Paris 1947. Tu m.in.
znajduje się wiele informacji o zainteresowaniach N e­
rvala doktryną i sektą Towiańskiego. Pozwala ona za­
uważyć podobieństwo między wyobraźniami Nervala
i mistycznego Słowackiego.
Leiris M. Wiek męski, s. 162
Por. Bizet R. La double vie de G. de Nerval, Paris 1928;
Raymond J. Nerval par lui-meme, Paris 1954; Béguin
A. Gérard de Nerval, Paris 1945

Michel Leiris, portret piórkiem André Massona.