Dyskusyjne problemy syntezy badań nad pasterstwem wysokogórskim / ETNOGRAFIA POLSKA 1981 t.25 z.2
Dublin Core
Tytuł
Dyskusyjne problemy syntezy badań nad pasterstwem wysokogórskim / ETNOGRAFIA POLSKA 1981 t.25 z.2
Opis
ETNOGRAFIA POLSKA 1981 t.25 z.2, s.85-97
Twórca
Kopczyńska-Jaworska, Bronisława
Wydawca
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN
Data
1981
Relacja
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:1119
Format
application/pdf
application/pdf
Język
pol.
Identyfikator
oai:cyfrowaetnografia.pl:1029
PDF Text
Text
„Etnografia P o l s k a " , t. X X V , z. 2
P L I S S N 0071-1861
BRONISŁAWA KOPCZYŃSKA-JAW O R S K A
DYSKUSYJNE PROBLEMY SYNTEZY B A D A N
NAD PASTERSTWEM WYSOKOGÓRSKIM
Zgodnie z u s t a l e n i a m i k o n f e r e n c j i M K K K B w Smolenicach w 1976 r .
postanowiono przystąpić do podsumowania wyników badań n a d paster
s t w e m wysokogórskim w K a r p a t a c h , badań, które w dużym s t o p n i u
stymulowała działalność K o m i s j i .
Z a n i m przystąpię do p r z e d m i o t u mojego r e f e r a t u k i l k a słów o h i s
t o r i i t y c h badań. W r o k u 1960 przygotowałam p r o j e k t kwestionariusza
do badań pasterstwa wysokogórskiego, który został przekazany kolegom
z Czechosłowacji. Koncepcja kwestionariusza była oparta na doświad
czeniach p r o w a d z o n y c h od 1946 r. badań, które początkowo miały na
celu analizę organizacji pasterstwa j a k o jednej z t r a d y c y j n y c h f o r m
współdziałania gospodarczego występującego w k u l t u r a c h l u d o w y c h .
W badaniach t y c h chciano zrozumieć, j a k i e okoliczności powodują p o
d e j m o w a n i e wspólnych działań i j a k i e czynności wpływają na m o d y f i
kacje s p o t y k a n y c h rozwiązań. W t y m c e l u przeprowadzono
możliwie
wnikliwą analizę istniejących współzależności
gospodarczo-prawnych
oraz towarzyszących i m rodzajów więzi społecznych. Celem ostatecznym
t a k pojętych badań miała być k l a s y f i k a c j a istniejących typów o r g a n i
zacji zespołowego w y p a s u wynikających z różnych współzależności n a t u r y
gospodarczo-prawnej oraz społeczno-kulturowych. W t e j ostatniej płasz
czyźnie na pierwsze miejsce wysunięto sprawę w i e d z y i nawyków gos
podarowania p r z e k a z y w a n y c h i wdrażanych w określonych środowis
kach r o d z i n n y c h , zespołach fachowców i środowiskach l o k a l n y c h . Takie
spojrzenie na problematykę pasterstwa wysokogórskiego' zaciążyło n i e
wątpliwie na p r z y g o t o w a n y m k w e s t i o n a r i u s z u , toteż w 1961 r. na mię
dzynarodowej k o n f e r e n c j i w S m o k o w c u został o n poddany szczegółowej
d y s k u s j i , w w y n i k u której opracowano jego drugą wersję w większym
stopniu nastawioną na badania porównawcze.
O m a w i a n y kwestionariusz służył za narzędzie badawcze w zespoło
w y c h badaniach realizowanych w następnych l a t a c h w K a r p a t a c h p o l
s k i c h . W j e d n y m sezonie p r z y jego pomocy przeprowadzone zostały
1
1
Kwestionariusz:
Pasterstwo
wysokogórskie,
Łódź 1961.
86
BRONISŁAWA KOPCZYŃSKA-JAWORSKA
również badania w Słowacji. W l a t a c h następnych badacze słowaccy
o p r a c o w a l i własną wersję kwestionariusza przygotowaną przez Jana
Podolaka .
Ze względu na organizację badań, w których — j a k t o często w etno
g r a f i i b y w a — dużą wagę przywiązywano do opisu coraz bardziej giną
cego r o d z a j u gospodarki, b a d a n i a m i objęto przede w s z y s t k i m ostatnie
istniejące gospodarstwa wypasowe, zbierając i n f o r m a c j e i i n w e n t a r y z u jąc opisywane zjawiska głównie w miejscach w y p a s u : na szałasach,
stinach czy kolebach.
(W w y n i k u stałej współpracy w Polsce i Czecho
słowacji zebrano względnie j e d n o r o d n y materiał).
Równolegle z b a d a n i a m i polsko-czechosłowackimi p r o w a d z i l i bada
nia i n d y w i d u a l n e i zespołowe R u m u n i i Węgrzy. Zakres t y c h badań n i e
był organizacyjnie podporządkowany b a d a n i o m K o m i s j i , j e d n a k w s k u
t e k uczestniczenia kolegów rumuńskich i węgierskich w sesjach n a u k o
w y c h , j a k również dzięki w i z y t o m badaczy węgierskich i rumuńskich
w Czechosłowacji i w Polsce, w i e l e problemów i obserwacji było d y s k u
towane i porównywane w t r a k c i e badań. W w y n i k u o m a w i a n y c h poczy
nań organizacyjnych i kontaktów osobistych zostało d o d a t k o w o p o b u
dzone już istniejące zainteresowanie gospodarką pasterską w K a r p a
tach, co doprowadziło do powstania l i c z n y c h przyczynków i opraco
wań monograficznych. Ważną inicjatywę podjęli ponadto k o l e d z y w ę
gierscy publikując w l a t a c h 1961 i 1969 d w a t o m y p r a c międzynarodo
w y c h n a t e m a t gospodarki pasterskiej w Europie Południowo-Wschod
n i e j , które stały się nieocenioną pomocą w dalszych p r a c a c h .
Ścisła współpraca badawcza dotycząca badań n a d pasterstwem w y
sokogórskim uległa z a h a m o w a n i u w połowie l a t sześćdziesiątych, ostat
nia większa d y s k u s j a miała miejsce w 1967 r . w Smolenicach. N a obec
n y m etapie p r a c M K K K B , j a k t o już zaznaczyłam n a wstępie, c h c i e l i
byśmy podsumować w y n i k i dotychczasowych prac. Zadanie to nie jest
łatwe, gdyż m i m o rozwiniętej współpracy nowo powstałe prace nawią
zują zarówno do i n d y w i d u a l n y c h zainteresowań badaczy, j a k również
wykorzystują uprzednie osiągnięcia badań n a d pasterstwem w poszcze
gólnych k r a j a c h , w związku z czym dysponują często o d m i e n n y m za
sobem źródeł zastanych. Ponadto p o m i m o ogromnego wkładu zespołowej
pracy, K o m i s j a mogła t y l k o proponować podjęcie określonego t y p u
badań, nie była j e d n a k w stanie narzucić identycznej m e t o d y p r a c y .
Wreszcie — j a k to już sygnalizowałem na k o n f e r e n c j i w 1967 r . •—
w m o i m m n i e m a n i u n i e dość jasno sprecyzowany został cel badań p o 2
3
—
2
J.Podola
výskům,
3
\
k, Sposoby
chovu
hospodářských
zvierat.
Návod
na etnografický
B r a t i s l a v a 1962.
Viezucht
und Hirtenleben
1961; Viehwirtschaft
in Ostmitteleuropa,
und Hirtenkultur,
r e d . L a s z l o F б 1 d e s, B u d a p e s t
r e d . L a s z l o F o l d e s , B u d a p e s t 1969.
•
87
S Y N T E Z A B A D A N NAD P A S T E R S T W E M
równawczyoh . Zasadność t y c h wątpliwości pogłębiła się w momencie
przystąpienia do prac nad p r o j e k t o w a n y m p o d s u m o w a n i e m badań. N a
leżało sobie b o w i e m jasno powiedzieć, j a k i m a być ostateczny cel t y c h
porównań: 1) czy t y l k o opis i typologia obserwowanych z j a w i s k czy też
2) w y k r y c i e u n i w e r s a l n y c h czynników sprawczych f u n k c j o n o w a n i a gos
p o d a r k i pasterskiej, czy wreszcie 3) w y k r y c i e p r z y c z y n genezy, r o z w o j u
i p r z e m i a n l o k a l n y c h f o r m t e j gospodarki?
Każde z t y c h zamierzeń wymagałoby nieco inaczej u s t a w i o n y c h b a
dań i nieco odmiennego materiału źródłowego.
Powstaje p y t a n i e , j a k i m materiałem rozporządzamy odnośnie do
organizacji gospodarki pasterskiej i j a k i e widzę w n i c h b r a k i czy p r o
b l e m y wymagające ustaleń a r b i t r a l n y c h ? Z e względu na ograniczone
r a m y czasowe m e g o wystąpienia posłużę się t y l k o w y b r a n y m i przykła
d a m i , odsyłając zainteresowanych do bogatej l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u p r o
ponując, a b y jednocześnie szczegółową dyskusję przenieść na sesję b a
dań n a d pasterstwem.
4
T Y P O L O G I A RODZAJÓW
WYPASU
Podejmując t e m a t t y p o l o g i i n i e chciałabym wszczynać d y s k u s j i ną
t e m a t t a k i c h czy i n n y c h p r o p o z y c j i w y s u w a n y c h w bogatej l i t e r a t u r z e
p r z e d m i o t u , uważam jednakże, że na użytek wspólnych działań należy
u m o w n i e przyjąć jednolitą nomenklaturę, j a k również wyjaśnić, czy p o d
p o d o b n y m i n a z w a m i r o z u m i e m y te same zjawiska. N i e bez znaczenia
jest również zakres pojęciowy n o m e n k l a t u r y zastanej używanej w n a u
k a c h p o k r e w n y c h , n p . w antropogeografii.
J a k k o l w i e k w l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u można znaleźć próby t y p o l o g i i
rodzajów h o d o w l i i w y p a s u uzależnione w p i e r w s z y m rzędzie o d r o d z a j u
własności środków p r o d u k c j i , t o j e d n a k podstawowe miejsce zajmują
próby k l a s y f i k a c j i rodzajów pasterstwa wychodzące od analizy k o l e j
n y c h miejsc w y p a s u , c h a r a k t e r y s t y k i typów życia pasterskiego, posiada
n y c h schronów oraz liczebności i s t r u k t u r y towarzyszącej stadom g r u p y
pasterskiej. Jest to w pełni uzasadnione t y m , że sama etymologia w y
razu „pasterstwo" zakłada występowanie przede w s z y s t k i m w y p a s u .
W t y m miejscu chciałabym zaproponować, aby k o n s e k w e n t n i e roz
różniać: n o m a d y z m , p r z y którym ludność n i e posiadająca stałej
5
4
Przydatność
Ludowa
5
kultura
określonych
w Karpatach,
metod
N p . N . D u n á г e, Typologie
Disposition
de la legislation
saisonniers
des eleveurs
B e l g r a d 1976, s. 189-190.
badawczych
w problematyce
karpackiej,
[w:]
Bratisława 1972, s. 111-120.
positive
du betail
pastorale
traditionelle
et du droit
dans
I'Europe
coutimier
Sud-Est
relatives
du Sud-Est
Europeenne,
aux
d travers
[w:]
mouvments
les
siecles,
88
BRONISŁAWA
KOPCZYÑSKA-JAWORSKA
siedziby zamieszkania ze s t a d a m i i całym d o b y t k i e m przemieszcza się
w określonych sezonach z jednego miejsca w y p a s u na d r u g i e ,
— następnie przeciwstawne n o m a d y z m o w i inne f o r m y
paster
s t w a w ę d r o w n e g o , p r z y którym właściciele stad zamieszkują
osady stałe, zwierzęta zaś przez dłuższą czy krótszą część r o k u są w y p a
sane n i e wracając na noc do gospodarstwa macierzystego oraz
— wypas
dzienny
na m n i e j l u b bardziej o d d a l o n y m past
w i s k u , z którego zwierzęta powracają na noc do o b o r y znajdującej się
w osadzie stałej. T e n ostatni rodzaj w y p a s u nie p o w i n i e n w m o i m m n i e
m a n i u w zasadzie wchodzić w zakres naszych zainteresowań, j a k k o l w i e k
również określany jest m i a n e m pasterstwa.
J a k wiadomo n o m a d y z m
właściwy, c h a r a k t e r y s t y c z n y przede
w s z y s t k i m d l a ludów stepowych, w K a r p a t a c h jest n i e znany. W roz
m i a r a c h ograniczonych s p o t y k a m y go, j a k twierdzą niektórzy badacze,
j e d y n i e na Półwyspie Bałkańskim, gdzie u p r a w i a n y jest obecnie przez
stosunkowo nieliczne, a w końcu X I X w . liczniejsze g r u p y albańskich
Aromunów, bułgarskich Karakaczanów czy g r e c k i c h Sarakaczanów.
Niektórzy badacze ostatnio podnoszą propozycję, a b y t y p pasterstwa
bałkańskiego uznać za odmianę t r a n s h u m a n c j i , którą zaliczano
do niedawna do d r u g i e j dużej k a t e g o r i i pasterstwa wędrownego u p r a
wianego przez hodowców zamieszkujących w osadach stałych. Wśród
różnych o d m i a n pasterstwa wędrownego t r a n s h u m a n c j a miałaby polegać
na całorocznym wypasie h o d o w a n y c h zwierząt pod opieką mniejszej
czy większej g r u p y pasterzy, podczas g d y właściciele stad prowadzą
życie osiadłe. P r z y t y m t y p i e w y p a s u stada przebywają zazwyczaj na
i n n y c h pastwiskach w lecie i na i n n y c h w zimie. W w a r u n k a c h e u r o
pejskich pastwiska te zróżnicowane są najczęściej
hipsometrycznie:
w lecie wypasa się w górach, a w zimie na nizinach, często n a d m o r s k i c h .
W k r a j a c h s i l n i e zróżnicowanych k l i m a t y c z n i e w y p a s o d b y w a się na
zmianę w okolicach, gdzie sezonowa pora deszczowa podnosi wydajność
pastwisk. Wędrówki pasterskie odbywają się na ogół na u s t a l o n y c h
szlakach s k i e r o w a n y c h zależnie od p o r y r o k u w d w u różnych k i e r u n
k a c h w s t o s u n k u do osady stałej. W gospodarce t e j o charakterze w y
raźnie e k s t e n s y w n y m na ogół n i e m a p o t r z e b y a n i możliwości g r o m a
dzenia paszy. Więź pomiędzy stadem a osadą — na co zwraca uwagę
Jacobeit — m a c h a r a k t e r j e d y n i e a d m i n i s t r a c y j n y i ekonomiczny, p o
siadanie zaś owiec i ewentualna gospodarka r o l n a n i e s t a n o w i jedności
eksploatacyjnej . W l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u wyróżnianych jest k i l k a o d 6
7
L. M a r c u ,
e
tion
F o r m e tradítionnelles
chez les Vlaques
Baltaniques
(second
d'elevage
p a s t o r a l e et systemes
moitié du XIX-e
ďorganisa-
siecle), [w:] Disposition...,
s. 67-84.
7
W.
beginn
Jacobeit,
Schafhaltung
des 20 Jahrhunderts,
und
Schafer
B e r l i n 1961, s. 66.
in Zentraleuropa
bis XIX
zura
89
S Y N T E Z A B A D A N NAD P A S T E R S T W E M
m i a n t r a n s h u m a n a c j i , nie zawsze dostatecznie precyzyjnie scharakteryzo
w a n y c h . S. B e r e z o w s k i , za literaturą francuską, i H . B o e s c h e n w y
różniają n p . transhumancję w a h a d ł o w ą (transhumance
pendulaire
l u b alterné), p r z y której t r z o d y w ciągu całego r o k u pasą się poza regio
n e m zamieszkania właścicieli, n p . w lecie na oddalonych p a s t w i s k a c h
górskich, a w zimie na oddalonych p a s t w i s k a c h n i z i n n y c h . Właściciele
widzą swój d o b y t e k d w a razy w r o k u w czasie przepędu stad. Tego
t y p u transhumancję można było spotkać do niedawna w R u m u n i i . R u c h
wahadłowy w t y m t y p i e wędrówek odbywa się w stosunku do osady
stałej, w której stada p r a w i e nie przebywają.
Wśród dalszych o d m i a n t r a n s h u m a n c j i wyróżnia się biorąc pod u w a
gę miejsce w y p a s u w s t o s u n k u do osady stałej i jego położenie hipsometryczne oraz ilości wędrówek jeszcze d w i e dalsze o d m i a n y :
— transhumancję
wstępującą
(ascendante),
zwaną n i e
k i e d y również n o r m a l n ą l u b p r o s t ą , p r z y której zimą stada w y
pasane są w r e j o n i e zamieszkania właścicieli, l a t e m zaś wędrują na
względnie oddalone pastwiska w górach. Wędrówka t a k a spowodowana
jest na ogół posuchą w lecie i b r a k i e m paszy na pastwiskach koło w s i .
T y p t e n występuje często na terenach stepowych (Węgry?).
T r z e c i m t y p e m m a być t r a n s h u m a n c j a
odwrócona
(in
verse), zwana także z s t ę p u j ą c ą (descendante).
Stada wypasane są
l a t e m w rejonie zamieszkania właścicieli, a w zimie wędrują, jeżeli to
możliwe na m n i e j łub bardziej odległe pastwiska nizinne l u b nadmorskie
(np. puszta — nizina naddunajska).
L. M a r c u jako główny a r g u m e n t przemawiający p r z e c i w k o u z n a n i u
wędrówek pasterskich Wołochów bałkańskich za odmianę n o m a d y z m u
w y s u w a to, że wędrówki te odbywały się na stałych szlakach, pomiędzy
t y m i s a m y m i r e j o n a m i wypasów. A r g u m e n t t e n nie jest całkowicie p r z e
konujący, gdyż geografowie analizując różne o d m i a n y n o m a d y z m u na
świecie nie negują, a nawet zwracają uwagę na możliwość p o w r o t u na
te same t e r e n y w y p a s u , p r z y c z y m stwierdzają również możliwość częś
ciowej u p r a w y roślin o krótkiej wegetacji. W p r z y p a d k u , g d y rodzina
pasterska na j e d n y m z p a s t w i s k m a stałe zabudowania, do'których o k r e
sowo wraca, uznają formę tę za półnomadyzm (seminomadism).
Wydaje
się, że k r y t e r i u m istnienia l u b b r a k u stałej osady i stałego domostwa ze
względu na swą jednoznaczność jest dostatecznie p r z y d a t n e . P o m i j a m
w t y m miejscu propozycję W. Jacobeita, z którą dyskutowałam w i n n y m
miejscu, ażeby pasterstwo t r a n s h u m a n c k i e generalnie zastąpić m i a n e m
8
8
S.
Pasterstwo
9
H.
Berezowski,
Tatr
Polskich
9
Problemy
i Podhala,
В o e s с h, Nomadismus,
v o l . 6: 1951, B n d . 27.
geograficzne
t. 1, W a r s z a w a
Transhumnz
pasterstwa
wędrownego,
[w:]
1959, s. 77-145.
und
Alpwirtschaft,
„Die
Alpen",
90
BRONISŁAWA KOPCZYÑSKA-JAWORSKA
„wędrowny chów o w i e c " (Wanderschafhaltung)
**, j a k również pogląd
J . Blache'a, że t r a n s h u m a n c j a może mieć miejsce wyłącznie na terenach
zróżnicowanych k l i m a t y c z n i e , a n i e hipsometrycznie .
11
Od pasterstwa transhumantikiego, bazującego na całorocznym w y p a
sie, geografowie odróżniają l e t n i w y p a s
w górach
związany
z wędrówką stad zazwyczaj n a m n i e j l u b bardziej oddalone pastwisko
górskie, na którym zwierzęta są wypasane przez całe lato, natomiast na
zimę wracają do w s i , gdzie są k a r m i o n e zmagazynowaną przez lato
paszą (stabulation
hívernale, stájové krmeni w zimni polovině roku itp.).
W l i t e r a t u r z e słowiańskiej t e n t y p w y p a s u znany jest p o d nazwą s z ał a ś n i c t w a , w l i t e r a t u r z e n i e m i e c k i e j Sommer,
w literaturze fran
cuskiej éstivage l u b opisowo la vie pastorale,
w A n g l i i pastorale life of
the mountain
czy w R u m u n i i p a s t o r i t u l agrocol cu stina la munte.
W l i t e r a t u r z e rumuńskiej podejmującej problematykę k l a s y f i k a c j i
typów pasterstwa szałaśnictwo określane jest czasem m i a n e m
pastoritul
transhumant
pendulator
(Herseni) l u b t y l k o pastoritul
pendulator ( D u náre). Nazwę tę używający ją a u t o r z y uzasadniają t y m , że r u c h w a h a d
łowy o d b y w a się t a m pomiędzy d w o m a stałymi p u n k t a m i : p a s t w i s k i e m
górskim, gdzie stada spędzają l a t o , i osadą stałą, gdzie zimują w s t a j n i .
Nadmienić należy, że a u t o r z y podkreślają, iż w e właściwym pasterstwie
t r a n s h u m a n c k i m miejsca w y p a s u zmieniają się, więc nie p o w i n n o się
używać określenia „transhumancja wahadłowa". Ze s w e j s t r o n y widzę
p e w i e n b r a k l o g i k i w określeniu szałaśnictwa j a k o „pasterstwa w a h a d
łowego", dlatego że w okresie z i m o w y m zwierząt w t y m t y p i e na ogół
się nie wypasa t y l k o k a r m i magazynowaną w stajni paszą. Ponadto k r y
t e r i u m zmienności p a s t w i s k p r z y t r a n s h u m a n c j i pozostaje w sprzecz
ności z poprzednio omawianą propozycją, a b y pasterstwo Wołochów
bałkańskich też objąć m i a n e m t r a n s h u m a n c j i .
Ze swej s t r o n y proponuję, aby liczne o d m i a n y letniego w y p a s u bez
p o w r o t u zwierząt n a noc do gospodarstw m a c i e r z y s t y c h 'określić m i a n e m
całosezonowego
wypasu
letniego.
Określenia S. B e r e
zowskiego „letni wypas w górach" czy T . V u i i „pasterstwo r o l n e ze s t i ną w górach" są nie do zastosowania w p r z y p a d k u w y p a s u spotykanego
np. na N i z i n i e Węgierskiej.
W i e m y j e d n a k wszyscy, że t r z y w y m i e n i o n e kategorie: n o m a d y z m u ,
t r a n s h u m a n c j i i całosezonowego w y p a s u letniego, w rozważaniach n a d
p a s t e r s t w e m k a r p a c k i m i bałkańskim są niewystarczające, stąd też różni
a u t o r z y badający życie pasterskie w K a r p a t a c h usiłowali wyróżnić sze
reg podtypów tego ostatniego. Były to z n i e l i c z n y m i wyjątkami próby
robocze, n a użytek poszczególnych krajów k a r p a c k i c h , w słabym s t o p n i u
1 0
B . K o p c z y ń s k a - J a w o r s k a , Próba
packiego,
1 1
klasyfikacji
typów
„Etnografia P o l s k a " , t . 11: 1967, s. 87-98.
J . B l a c h ę , L' homme
et la montagne,
P a r i s 1933, s. 18.
pasterstwa
kar
91
S Y N T E Z A B A D A N NAD P A S T E R S T W E M
uwzględniające cechy powszechnie występujące. O b s e r w u j e m y w n i c h
tendencję do wyodrębnienia typów na podstawie cech życia pasterskiego
znanych t y l k o z jednego t e r e n u oraz w niektórych w y p a d k a c h t w o r z e n i e
osobnych typów z o d m i a n l o k a l n y c h . Sprawę dalszej k l a s y f i k a c j i całosezonowego w y p a s u letniego proponuję poddać generalnej d y s k u s j i n a
posiedzeniu sekcji pasterskiej. W c e l u ułatwienia t e j d y s k u s j i p r z y g o t o
wałam zestawienia dotychczasowych p r o p o z y c j i oraz odpowiednie sche
m a t y oparte n a d a n y c h źródłowych.
Z p r o b l e m e m k l a s y f i k a c j i rodzajów w y p a s u łączy się następny p r o b
l e m , któremu chciałabym poświęcić z k o l e i nieco u w a g i .
P R Z Y C Z Y N Y WSPOŁWYSTĘPOWANIA OKREŚLONYCH
,
ZJAWISK
Wracając do k i l k u myśli z a w a r t y c h w m o i m referacie p r z e d s t a w i o
n y m w Smolenicach w 1967 r . badania etnograficzne mogą z jędrnej s t r o
n y zmierzać d o r e j e s t r o w a n i a określonych z j a w i s k w czasie i przestrzeni,
lokalizując je w t z w . „kontekście h i s t o r y c z n y m " , z d r u g i e j s t r o n y mogą
poprzez uogólnienie k o n k r e t n e g o materiału historycznego zmierzać do
szukania ogólnych p r a w i zależności r o z w o j u k u l t u r o w e g o , celem zbudo
w a n i a t y p o l o g i i będącej p r z y c z y n k i e m do ogólnej t e o r i i k u l t u r y .
W t e j d r u g i e j procedurze p o w i n n o się zawsze odnosić badane zja
wisko do szerszego k o n t e k s t u — bądź całości r o z w o j u danego społeczeń
s t w a l u b badanej f o r m y życia, bądź równolegle występujących f o r m
życia u i n n y c h ludów. W y c h o d z i m y b o w i e m z założenia, że społeczeń
s t w o i jego k u l t u r a stanowią układ stosunków (zwany n i e k i e d y system)
będący określoną całością. Układ elementów powiązany jest zasadą orga
nizacji, które umożliwia f u n k c j o n o w a n i e całości s t r u k t u r a l n e j . Ponadto
społeczeństwa i i c h k u l t u r y znajdują się w stałym r o z w o j u , który p r z e
biega jednak, p r z y n a j m n i e j jeśli chodzi o jego ogólny c h a r a k t e r , w spo
sób prawidłowy. Rozwój każdego k o n k r e t n e g o społeczeństwa w szcze
gółach przebiega odmiennie, możliwe jest j e d n a k w y d o b y c i e p r a w ogól
n y c h dzięki porównywaniu różnorakich przebiegów określonych „ciągów
h i s t o r y c z n y c h " . Stąd też w badaniach osobliwości poszczególnych k u l t u r
można dążyć do w y k r y c i a czynników różnicujących l u b można zmierzać
do w y k r y c i a p o d s t a w o w y c h typów s t r u k t u r . W odniesieniu do i n t e r e s u
jącego nas p r o b l e m u p r z y c z y n współwystępowania określonych zjawisk,
tego r o d z a j u założenia nakładają na badacza obowiązek ustalenia
w p i e r w s z y m rzędzie f u n k c j i , jaką gospodarka pasterska spełnia w sto
s u n k u do całego systemu gospodarki górskiej czy n i z i n n e j , oraz szer
szego k o n t e k s t u k u l t u r y .
W badaniach n a d p a s t e r s t w e m wysokogórskim r e a l i z o w a n y c h przez
Komisję Karpacką uznano, n i e bez wpływu sugestii wysuniętych
w u p r z e d n i c h badaniach antropogeografów, że p o d s t a w o w y m i c z y n n i
k a m i modyfikującymi tę gospodarkę są: Układ przestrzenny terenów
92
BRONISŁAWA KOPCZYŃSKA-JAWORSKA
w y k o r z y s t y w a n y c h sezonowo względem terenów zamieszkanych na stałe,
stosunki własnościowe, a zwłaszcza własność terenów w y p a s o w y c h oraz
k u l t u r o w o u w a r u n k o w a n e n a w y k i gospodarowania, wśród których szcze
gólną uwagę zwrócono na gospodarkę mleczną, b u d o w n i c t w o pasterskie
czy sposoby w y p a s u l u b pożywienie pasterzy, j a k również sposób r e k r u
tacji, organizacji zespołowego w y p a s u i t p . N i e zapomniano również
o wierzeniach i zabiegach magicznych.
Szczegółowe, monograficzne opisy gospodarki pasterskiej, których t a k
wiele m a m y w l i t e r a t u r z e , posiadają j e d n a k dość często powtarzające się
b r a k i , które nie pozwalają n a m przeprowadzić dogłębnej analizy opisy
w a n y c h zjawisk. Jak zwracano już w l i t e r a t u r z e n i e j e d n o k r o t n i e uwagę,
wielość rozwiązań k u l t u r o w y c h jest ograniczona. W interesującym nas
przedmiocie istnieją pewne powtarzające się u g r u p o w a n i a s t r u k t u r a l n e
zjawisk, które pozwalają n a m t a k i czy i n n y rodzaj pasterstwa zaliczyć
f o r m a l n i e do określonego , , t y p u " . Jednakże — na co zwracał już przed
l a t y uwagę prof. Gunda — układy s t r u k t u r a l n e powtarzają się, ale ge
neza i c h może być odmienna , stąd nie m a pewności, czy klasyfikując
porównujemy zjawiska identyczne.
12
W dziedzinie uzależnień gospodarczych można wysunąć tezę, że r o z
wiązania organizacyjne pasterstwa uzależnione są nie t y l k o od stosun
ków własnościowych, ale w znacznym s t o p n i u od u s y t u o w a n i a p a s t w i s k
w stosunku do stałej osady oraz przestrzennej s t r u k t u r y użytków r o l
n y c h i pastwisk. W związku z t y m odczuwa się w monograficznych o p r a
cowaniach gospodarki pasterskiej b r a k i l u s t r a c j i pokazujących układy
zabudowań oraz pól we wsiach pasterskich z uwzględnieniem rodzajów
u p r a w oraz zaznaczeniem, które t e r e n y są własnością indywidualną,
a które współwłasnością. Istotne jest również to, do j a k i c h g r u p l u d
ności współwłasności te należą. Przykładem analiz płodnych również d l a
analizy p r o b l e m a t y k i pasterskiej może być praca K . Dobrowolskiego
0 najstarszym
osadnictwie
Podhala
, której m e t o d y i ustalenia w y k o
r z y s t u j e tenże a u t o r w s w y m opracowaniu dotyczącym „wypasu stad
owczych w obrębie w i e l k i c h w s i p a s t e r s k i c h " . Podobnie organizację
pasterstwa w związku ze strukturą przestrzenną użytkowania i własności
gruntów analizuje R. Reinfuss w swej p r a c y o h o d o w l i i pasterstwie
w Beskidzie N i s k i m , B. Kopczyńska-Jaworska odnośnie do w s i Żabnicy
1S
14
ls
1 2
B. G u n d a ,
fAlfold),
Plain
[w:]
The
Anthropogeography
Bulletin
of
International
Pasteuring
de la Societě
on the
Hongroise
great
Hungarian
de
Geographie,
R. 68: 1940, n r 1.
1 8
L w ó w 1935.
" К .
nych.
Dobrowolski,
Typologia
wędrówek
Studia
nad
pasterskich
kulturą
od XIV
pasterską
do XX
w
Karpatach
pólnoc-
w., „Wierchy", R . 29: 1960,
s. 7-51.
15
R. R e i n f u s s ,
ne i kształty
1 97-122.
Hodowla
wsi, [w:] Nad rzeką
i pasterstwo
Ropą.
Zarys
na Łemkowszyźnie;
kultury
ludowej,
o r a z Vklady
rol
K r a k ó w 1965, s. 13-29
93
S Y N T E Z A B A D A Ń NAD P A S T E R S T W E M
w Beskidzie W y s o k i m . Schematy przestrzennego rozmieszczenia i użyt
k o w a n i a p a s t w i s k spotkać można również w niektórych artykułach
węgierskich czy rumuńskich. Dane zawarte w t y c h analizach pozwalają
uściślić nasze w n i o s k o w a n i a nie t y l k o odnośnie do p r z y c z y n niektórych
rozwiązań, ale również występowania t a k i c h czy i n n y c h f o r m organiza
cyjnych.
Obok s t r u k t u r y przestrzennej i własnościowej nie t y l k o samego m i e j
sca w y p a s u , lecz całych w s i , które organizują w y p a s y , ważnym elemen
t e m analizy z p u n k t u widzenia u j a w n i e n i a uzależnień gospodarczych są
dane liczbowe dotyczące ilości c h o w a n y c h zwierząt. Istotne są t u zarów
no dane bezwzględne, j a k odsetek poszczególnych rodzajów zwierząt
w y p a s a n y c h w r a m a c h pasterstwa wędrownego, j a k też i c h liczba p r z y
padająca na ilość użytków r o l n y c h i poszczególne kategorie własnościowe
gospodarstw. Niektóre rozwiązania gospodarcze uzależnione są b o w i e m
bezpośrednio nie t y l k o od wielkości i jakości posiadanych terenów w y
pasowych i i c h odległości od w s i , ale od miejsca, j a k i e hodowla zajmuje
w całokształcie gospodarki w i e j s k i e j . T a m , gdzie posiadane źródła p o
zwalają n a m nie t y l k o obserwować stan współczesny, ale również prze
m i a n y gospodarcze zachodzące w określonym miejscu i czasie, widać
wyraźnie, j a k poszczególne sytuacje rzutują na z m i a n y organizacji w y
pasu. N i e potrzeba chyba też w t y m m i e j s c u przypominać, j a k ważne
jest oddziaływanie gospodarczych czynników m a k r o s t r u k t u r a l n y c h , t a
k i c h j a k ogólna sytuacja gospodarcza regionu, jego specjalizacja gospo
darcza czy sytuacja r y n k o w a (popyt i podaż na określone artykuły p r o
d u k c j i hodowlanej) oraz wiążąca się z n i m i p o l i t y k a gospodarczo-ad
m i n i s t r a c y j n a ośrodków d y s p o z y c y j n y c h .
Jako etnografowie w i e m y jednak, j a k wielką rolę w t y c h procesach
odgrywa, j a k t o określają ekonomiści, „czynnik l u d z k i " , i to nie t y l k o
z p u n k t u widzenia swej s t r u k t u r y demograficznej czy zawodowej, lecz
przede w s z y s t k i m j a k o twórca i spadkobierca określonych wzorów k u l
t u r o w y c h . Odkładając na później problematykę d y f u z j i k u l t u r o w e j ,
chciałabym w t y m m i e j s c u zwrócić uwagę, że wśród czynników s p o
ł e c z n o - k u l t u r o w y c h n i e z w y k l e ważne znaczenie d l a organizacji
pasterstwa wysokogórskiego m a wielkość i organizacja r o d z i n y , system
dziedziczenia oraz n a w y k i związane z podziałem p r a c y w rodzinie.
Z ogólną sytuacją gospodarczą i społeczno-kulturową wiąże się też r o l a
gospodarki pasterskiej oraz miejsce różnych rodzajów c h o w a n y c h zwie
rząt w ogólnym systemie wartości, wyrażające się między i n n y m i w za
biegach leczniczych czy magicznych. Te ostatnie uzależnione są z k o l e i
od całokształtu wierzeń, wiedzy, a więc od światopoglądu ludności gó
ralskiej.
i e
16
Tradycyjna
s. 32-69.
gospodarka
sezonowa
w
Karpatach
Polskich,
Wrocław
1969,
94
BRONISŁAWA
KOPCZYNSKA-JAWORSKA
I t u m u s i m y stwierdzić, że badania n a d pasterstwem k a r p a c k i m k o n
centrując się na w y b r a n y c h zagadnieniach u z n a n y c h za ważne z p u n k t u
widzenia badań porównawczych, rzadko obserwowały t e n t y p gospodarki
w pełnym kontekście k u l t u r o w y m . Z pomocą przychodzą nieliczne m o
nografie w s i pasterskich (np. monografia Herseniego w s i Dragus ) czy
prace, które zwracały uwagę na w y b r a n e zależności określonego t y p u , jak
n p . praca S. Švecowej o stosunkach r o d z i n n y c h i sąsiedzkich w e wsiach
kopanicowych rozproszonych
czy próby B. Kopczyńskiej-Jaworskiej
zwrócenia u w a g i na p r o b l e m zawodu pasterza i r o l i pasterskiego zajęcia
sezonowego w życiu w s i góralskiej , czy wreszcie opisy gospodarki p a
sterskiej pochodzące z w i e l o t e m a t y c z n y c h m o n o g r a f i i w s i , w których
w i n n y c h opracowaniach możemy znaleźć brakujące n a m informacje.
Podsumowując t o , co zostało powiedziane powyżej, posiadane m a
teriały pozwalają n a m na stwierdzenie współwystępowania p e w n y c h
zjawisk, zwłaszcza odnośnie do organizacji w y p a s u j a k o takiego, lecz
przeważnie n i e upoważniają do stwierdzenia stopnia i c h szerszych współ
zależności.
W świetle tego ostatniego stwierdzenia n i e z w y k l e istotna dla pełnej
analizy porównawczej s t r u k t u r gospodarki pasterskiej byłaby realizacja
p r o j e k t u zgłoszonego n a ostatniej k o n f e r e n c j i p r e z y d i u m M K K K B p r z e
prowadzenia badań k o m p l e k s o w y c h w y b r a n y c h w s i k a r p a c k i c h , wśród
których należałoby uwzględnić wsie z różnymi t y p a m i h o d o w l i paster
skiej.
17
18
19
GENEZA I PRZEMIANY KARPACKIEJ GOSPODARKI
PASTERSKIEJ
i
H i s t o r i a badań n a d pasterstwem wysokogórskim w K a r p a t a c h i na
Bałkanach obarczyła nasze widzenie gospodarki górskiej p y t a n i e m o j e j
genealogię etniczną, j e j wołoskie czy inne pochodzenie. P r o b l e m t e n
wzbudzał liczne, choć może nie zawsze w pełni uświadomione, emocje
pozanaukowe. Generalizując można zauważyć, że w badaniach węgier
skich zwracano uwagę na ruchliwość przestrzenną pasterzy, i c h t r a d y c j e
„nomadyczne" i przeobrażenia gospodarki hodowlanej pod wpływem
podniesienia k u l t u r y r o l n e j . W badaniach rumuńskich podkreślano n a
tomiast w i e l o w i e k o w y związek gospodarki pasterskiej z osiadłym r o l n i c
t w e m . W badaniach p o l s k i c h , niewątpliwie p o d wpływem koncepcji
K . Dobrowolskiego, nestora badań n a d kulturą Małopolski, szczególną
1 7
T.
Herseni,
Drague
un
sat din fara
Oltului
(Fugaras)
Unitatf
Sociále,
B u c u r e s t i 1944.
Tatr
1 8
S. Š v e c o v á ,
19
Gospodarcze
Kopanicove
i społeczne
sidla
podstawy
a dedina,
P r a h a 1975.
pasterstwa
tatrzańskiego,
[w:]
P o l s k i c h i P o d h a l a , t. 4, W r o c ł a w 1962, s. 107-162, c z y Tradycyjna
sezonowa...,
I.e.
Pasterstwo
gospodarka
95
S Y N T E Z A B A D A N NAD P A S T E R S T W E M
uwagę zwracano n a p r z e j a w y „zderzenia się" i k u l t u r y pasterskiej z r o l
niczą, zaś na Słowacji i Wołoszczyźnie M o r a w s k i e j , zwłaszcza w star
szych pracach, przeceniano n i e j e d n o k r o t n i e w p ł y w y wołoskie, z rezerwą
odnosząc się do t e o r i i podkreślających rolę kontaktów z bezpośrednimi
sąsiadami. Ze względów organizacyjnych, w badaniach porównawczych
b r a k prac dotyczących f o r m życia pasterskiego wśród rdzennej ludności
bułgarskiej (nie Karakaczanów), j a k również pełnej r e j e s t r a c j i f o r m ży
cia pasterskiego wśród narodów Jugosławii.
Badania etnograficzne ze względu n a własności w a r s z t a t u b a d a w
czego etnografa nie "mogą zastąpić badań h i s t o r y c z n y c h sensu
stricto.
Jak w i e m y , szeroko jest j e d n a k upowszechnione w e t n o g r a f i i w n i o s k o
wanie o przeszłości z j a w i s k k u l t u r o w y c h n a podstawie obserwacji i s t n i e
nia cech oraz zespołów k u l t u r o w y c h charakteryzujących się długim
t r w a n i e m . Wyróżnione na podstawie analizy typologicznej z b i o r y cech
umożliwiają w n i o s k o w a n i e o c h r o n o l o g i i względnej i c h występowania
na określonych, zazwyczaj dużych obszarach oraz o k i e r u n k a c h zmian,
j a k i m podlegały. A n a l i z y te nie upoważniają j e d n a k do wyciągania
wniosków o przebiegach h i s t o r y c z n y c h na małych obszarach. Zastrze
żenie to jest o t y l e ważne, że niewątpliwie słusznie s t w i e r d z a J . Podo
l á k , iż organizacja pasterstwa w o w i e l e większym s t o p n i u niż inne
zjawiska k u l t u r y pasterskiej zależy bezpośrednio od m i e j s c o w y c h
ukształtowanych historycznie warunków. Żeby stwierdzić, które ele
m e n t y t e j k u l t u r y mają c h a r a k t e r specyficznie etniczny i ograniczają się
do określonych terenów, należałoby dokonać pełnej i c h k o n t e k s t o w e j
analizy porównawczej. W t y m celu ewentualną pomocą mogłoby być
wnioskowanie p r z y pomocy proponowanej przez K . Dobrowolskiego m e
t o d y i n t e g r a l n e j , polegającej n a p r z e b a d a n i u j a k największej g r u p y
wzajemnie powiązanych elementów k u l t u r y w obrębie n i e w i e l k i e j spo
łeczności w czasie j a k najdłuższym. Wydłużenie czasu o d b y w a się t u —
j a k zauważyła Z. Sokolewicz — kosztem zmniejszenia przestrzennych
rozmiarów układu p r z y jednoczesnym z i n t e n s y f i k o w a n i u badań n a d w e
wnętrznym powiązaniem elementów .
Niestety nie posiadamy opracowań źródłowych odnośnie do r o z w o j u
pasterstwa ze w s z y s t k i c h terenów k a r p a c k i c h . Jeszcze raz należałoby
ponowić a p e l o p r z y g o t o w a n i e kompendiów i n f o r m a c j i oraz e w e n t u a l
n y c h opracowań k a r t o g r a f i c z n y c h z prac specjalistycznych dotyczących
chronologii powstania osad w K a r p a t a c h , ze szczególnym zwróceniem
u w a g i na analizę w z m i a n e k o osadnictwie wołoskim, pasterstwie w ę 20
21
2 2
2 0
vaquie,
2 1
fii
J . P o d o l a k, Les formes
referat
Z. S o k o l e w i c z ,
polskiej,
traditionnelles
de Vorganisation
Kategorie
[w:] Tradycje
czasu
i przemiany.
długiego
Studia
Przydatność
określonych
metod...,
i krótkiego
nad dziejami
ludową, Poznań 1978, s. 54.
42
pastorale
en
Slo-
powielony.
s. 118-119.
w tradycji
etnogra
i współczesną
kulturą
96
BRONISŁAWA KOPCZYÑSKA-JAWORSKA
d r o w n y m czy różnych dziedzinach gospodarki związanych z hodowlą,
zwłaszcza owiec. W świetle dotychczasowych d y s k u s j i n a d sprawą k o n
taktów e t n i c z n y c h szczególną uwagą należałoby zwrócić na zasięg e w e n
t u a l n y c h wędrówek sezonowych sprzyjających k o n t a k t o m p a s t e r s k i m
zarówno w strefie wypasów l e t n i c h , j a k i z i m o w y c h . J a k się w y d a j e ,
w etnograficznej l i t e r a t u r z e pasterskiej b r a k jest n p . i n f o r m a c j i h i s t o
r y c z n y c h dotyczących e w e n t u a l n y c h wędrówek pasterzy słowackich na
t e r e n y nizinne czy analiz naświetlających w p ł y w różnic u s t r o j o w y c h
(podzielonego w przeszłości) państwa rumuńskiego na gospodarkę p a
sterską. Myślę t u o analizie życia gospodarczego w s i nie objętych orga
nizacją t z w . p r a w a wołoskiego, które zostało stosunkowo dobrze zbada
ne. Podstawowe znaczenie miałoby również zebranie i n f o r m a c j i h i s t o
r y c z n y c h na t e m a t szerzenia się gospodarki sianokośnej i m e t o d y użyź
niania gruntów przez planowe nawożenie (myślę t u o poszerzeniu n a
inne t e r e n y badań zapoczątkowanych przez J . Stikę odnośnie do pogra
nicza słowaako-morawskiego ) . Z wyjątkiem badań węgierskich stosun
k o w o mało też u w a g i zwracano do t e j p o r y na p r o b l e m y z m i a n y środo
w i s k a przyrodniczego spowodowane udoskonaleniem sposobów gospo
darowania.
23
Metoda i n t e g r a l n a w y m a g a w y k o r z y s t a n i a bazy źródłowej zgroma
dzonej przez n a u k i p o k r e w n e (geografię ekonomiczną, historię gospo
darczą i t p . ) w celu j e j powtórnej i n t e r p r e t a c j i w myśl etnograficznych
postulatów badawczych uwzględniających pełny układ zależności i o d
niesień w y b r a n y c h społeczności. P r z y p o m n i e n i e niektórych n a w e t p o
wszechnie znanych faktów h i s t o r y c z n y c h w celu r e k o n s t r u k c j i p r z y
puszczalnego obrazu r o z w o j u gospodarki górskiej, t a k j a k r y s u j e się
ona w świetle badań etnograficznych, w y d a j e się zagadnieniem n i e z w y k
le ważnym i pożądanym.
Prace porównawcze w y k o n a n e w p o r o z u m i e n i u i zespołowo oszczę
dziłyby w i e l e wysiłku poszczególnym badaczom, a opracowanie na i c h
podstawie h i p o t e z y dotyczącej k i e r u n k u wpływów k u l t u r o w y c h , z w e r y
f i k o w a n e w badaniach, dostarczyć b y mogły podstawy do cennych w n i o s
ków t e o r e t y c z n y c h dotyczących p r o b l e m u kształtowania się k u l t u r y
k a r p a c k i e j w ogóle, a p r o b l e m u generalnego k i e r u n k u r o z w o j u na t y m
terenie f o r m życia pasterskiego w szczególności .
24
J . Š t i k a , Salašnické
2 8
skem
pomeri,
2 4
dobytka
a košarovani
K o n c e p c j a s y n t e t y c z n e g o o p r a c o w a n i a p a s t e r s t w a zob.
w o r s k a , Projekt
in
ustajovani
den
s. 20-22.
na
Moravsko-Sloven-
„Česky l i d " , R . 45: 1958, s. 64-74.
Karpaten,
der
Kollektivarbeit
„Carpatobalcanica",
des
MKKKB
zura
Kopczyńska-Ja-
Theraa:
Sennwirtschaft
v o l . .8: 1978, z. 1, 23-25; tamże w
jęz. ros.
P L I S S N 0071-1861
BRONISŁAWA KOPCZYŃSKA-JAW O R S K A
DYSKUSYJNE PROBLEMY SYNTEZY B A D A N
NAD PASTERSTWEM WYSOKOGÓRSKIM
Zgodnie z u s t a l e n i a m i k o n f e r e n c j i M K K K B w Smolenicach w 1976 r .
postanowiono przystąpić do podsumowania wyników badań n a d paster
s t w e m wysokogórskim w K a r p a t a c h , badań, które w dużym s t o p n i u
stymulowała działalność K o m i s j i .
Z a n i m przystąpię do p r z e d m i o t u mojego r e f e r a t u k i l k a słów o h i s
t o r i i t y c h badań. W r o k u 1960 przygotowałam p r o j e k t kwestionariusza
do badań pasterstwa wysokogórskiego, który został przekazany kolegom
z Czechosłowacji. Koncepcja kwestionariusza była oparta na doświad
czeniach p r o w a d z o n y c h od 1946 r. badań, które początkowo miały na
celu analizę organizacji pasterstwa j a k o jednej z t r a d y c y j n y c h f o r m
współdziałania gospodarczego występującego w k u l t u r a c h l u d o w y c h .
W badaniach t y c h chciano zrozumieć, j a k i e okoliczności powodują p o
d e j m o w a n i e wspólnych działań i j a k i e czynności wpływają na m o d y f i
kacje s p o t y k a n y c h rozwiązań. W t y m c e l u przeprowadzono
możliwie
wnikliwą analizę istniejących współzależności
gospodarczo-prawnych
oraz towarzyszących i m rodzajów więzi społecznych. Celem ostatecznym
t a k pojętych badań miała być k l a s y f i k a c j a istniejących typów o r g a n i
zacji zespołowego w y p a s u wynikających z różnych współzależności n a t u r y
gospodarczo-prawnej oraz społeczno-kulturowych. W t e j ostatniej płasz
czyźnie na pierwsze miejsce wysunięto sprawę w i e d z y i nawyków gos
podarowania p r z e k a z y w a n y c h i wdrażanych w określonych środowis
kach r o d z i n n y c h , zespołach fachowców i środowiskach l o k a l n y c h . Takie
spojrzenie na problematykę pasterstwa wysokogórskiego' zaciążyło n i e
wątpliwie na p r z y g o t o w a n y m k w e s t i o n a r i u s z u , toteż w 1961 r. na mię
dzynarodowej k o n f e r e n c j i w S m o k o w c u został o n poddany szczegółowej
d y s k u s j i , w w y n i k u której opracowano jego drugą wersję w większym
stopniu nastawioną na badania porównawcze.
O m a w i a n y kwestionariusz służył za narzędzie badawcze w zespoło
w y c h badaniach realizowanych w następnych l a t a c h w K a r p a t a c h p o l
s k i c h . W j e d n y m sezonie p r z y jego pomocy przeprowadzone zostały
1
1
Kwestionariusz:
Pasterstwo
wysokogórskie,
Łódź 1961.
86
BRONISŁAWA KOPCZYŃSKA-JAWORSKA
również badania w Słowacji. W l a t a c h następnych badacze słowaccy
o p r a c o w a l i własną wersję kwestionariusza przygotowaną przez Jana
Podolaka .
Ze względu na organizację badań, w których — j a k t o często w etno
g r a f i i b y w a — dużą wagę przywiązywano do opisu coraz bardziej giną
cego r o d z a j u gospodarki, b a d a n i a m i objęto przede w s z y s t k i m ostatnie
istniejące gospodarstwa wypasowe, zbierając i n f o r m a c j e i i n w e n t a r y z u jąc opisywane zjawiska głównie w miejscach w y p a s u : na szałasach,
stinach czy kolebach.
(W w y n i k u stałej współpracy w Polsce i Czecho
słowacji zebrano względnie j e d n o r o d n y materiał).
Równolegle z b a d a n i a m i polsko-czechosłowackimi p r o w a d z i l i bada
nia i n d y w i d u a l n e i zespołowe R u m u n i i Węgrzy. Zakres t y c h badań n i e
był organizacyjnie podporządkowany b a d a n i o m K o m i s j i , j e d n a k w s k u
t e k uczestniczenia kolegów rumuńskich i węgierskich w sesjach n a u k o
w y c h , j a k również dzięki w i z y t o m badaczy węgierskich i rumuńskich
w Czechosłowacji i w Polsce, w i e l e problemów i obserwacji było d y s k u
towane i porównywane w t r a k c i e badań. W w y n i k u o m a w i a n y c h poczy
nań organizacyjnych i kontaktów osobistych zostało d o d a t k o w o p o b u
dzone już istniejące zainteresowanie gospodarką pasterską w K a r p a
tach, co doprowadziło do powstania l i c z n y c h przyczynków i opraco
wań monograficznych. Ważną inicjatywę podjęli ponadto k o l e d z y w ę
gierscy publikując w l a t a c h 1961 i 1969 d w a t o m y p r a c międzynarodo
w y c h n a t e m a t gospodarki pasterskiej w Europie Południowo-Wschod
n i e j , które stały się nieocenioną pomocą w dalszych p r a c a c h .
Ścisła współpraca badawcza dotycząca badań n a d pasterstwem w y
sokogórskim uległa z a h a m o w a n i u w połowie l a t sześćdziesiątych, ostat
nia większa d y s k u s j a miała miejsce w 1967 r . w Smolenicach. N a obec
n y m etapie p r a c M K K K B , j a k t o już zaznaczyłam n a wstępie, c h c i e l i
byśmy podsumować w y n i k i dotychczasowych prac. Zadanie to nie jest
łatwe, gdyż m i m o rozwiniętej współpracy nowo powstałe prace nawią
zują zarówno do i n d y w i d u a l n y c h zainteresowań badaczy, j a k również
wykorzystują uprzednie osiągnięcia badań n a d pasterstwem w poszcze
gólnych k r a j a c h , w związku z czym dysponują często o d m i e n n y m za
sobem źródeł zastanych. Ponadto p o m i m o ogromnego wkładu zespołowej
pracy, K o m i s j a mogła t y l k o proponować podjęcie określonego t y p u
badań, nie była j e d n a k w stanie narzucić identycznej m e t o d y p r a c y .
Wreszcie — j a k to już sygnalizowałem na k o n f e r e n c j i w 1967 r . •—
w m o i m m n i e m a n i u n i e dość jasno sprecyzowany został cel badań p o 2
3
—
2
J.Podola
výskům,
3
\
k, Sposoby
chovu
hospodářských
zvierat.
Návod
na etnografický
B r a t i s l a v a 1962.
Viezucht
und Hirtenleben
1961; Viehwirtschaft
in Ostmitteleuropa,
und Hirtenkultur,
r e d . L a s z l o F б 1 d e s, B u d a p e s t
r e d . L a s z l o F o l d e s , B u d a p e s t 1969.
•
87
S Y N T E Z A B A D A N NAD P A S T E R S T W E M
równawczyoh . Zasadność t y c h wątpliwości pogłębiła się w momencie
przystąpienia do prac nad p r o j e k t o w a n y m p o d s u m o w a n i e m badań. N a
leżało sobie b o w i e m jasno powiedzieć, j a k i m a być ostateczny cel t y c h
porównań: 1) czy t y l k o opis i typologia obserwowanych z j a w i s k czy też
2) w y k r y c i e u n i w e r s a l n y c h czynników sprawczych f u n k c j o n o w a n i a gos
p o d a r k i pasterskiej, czy wreszcie 3) w y k r y c i e p r z y c z y n genezy, r o z w o j u
i p r z e m i a n l o k a l n y c h f o r m t e j gospodarki?
Każde z t y c h zamierzeń wymagałoby nieco inaczej u s t a w i o n y c h b a
dań i nieco odmiennego materiału źródłowego.
Powstaje p y t a n i e , j a k i m materiałem rozporządzamy odnośnie do
organizacji gospodarki pasterskiej i j a k i e widzę w n i c h b r a k i czy p r o
b l e m y wymagające ustaleń a r b i t r a l n y c h ? Z e względu na ograniczone
r a m y czasowe m e g o wystąpienia posłużę się t y l k o w y b r a n y m i przykła
d a m i , odsyłając zainteresowanych do bogatej l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u p r o
ponując, a b y jednocześnie szczegółową dyskusję przenieść na sesję b a
dań n a d pasterstwem.
4
T Y P O L O G I A RODZAJÓW
WYPASU
Podejmując t e m a t t y p o l o g i i n i e chciałabym wszczynać d y s k u s j i ną
t e m a t t a k i c h czy i n n y c h p r o p o z y c j i w y s u w a n y c h w bogatej l i t e r a t u r z e
p r z e d m i o t u , uważam jednakże, że na użytek wspólnych działań należy
u m o w n i e przyjąć jednolitą nomenklaturę, j a k również wyjaśnić, czy p o d
p o d o b n y m i n a z w a m i r o z u m i e m y te same zjawiska. N i e bez znaczenia
jest również zakres pojęciowy n o m e n k l a t u r y zastanej używanej w n a u
k a c h p o k r e w n y c h , n p . w antropogeografii.
J a k k o l w i e k w l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u można znaleźć próby t y p o l o g i i
rodzajów h o d o w l i i w y p a s u uzależnione w p i e r w s z y m rzędzie o d r o d z a j u
własności środków p r o d u k c j i , t o j e d n a k podstawowe miejsce zajmują
próby k l a s y f i k a c j i rodzajów pasterstwa wychodzące od analizy k o l e j
n y c h miejsc w y p a s u , c h a r a k t e r y s t y k i typów życia pasterskiego, posiada
n y c h schronów oraz liczebności i s t r u k t u r y towarzyszącej stadom g r u p y
pasterskiej. Jest to w pełni uzasadnione t y m , że sama etymologia w y
razu „pasterstwo" zakłada występowanie przede w s z y s t k i m w y p a s u .
W t y m miejscu chciałabym zaproponować, aby k o n s e k w e n t n i e roz
różniać: n o m a d y z m , p r z y którym ludność n i e posiadająca stałej
5
4
Przydatność
Ludowa
5
kultura
określonych
w Karpatach,
metod
N p . N . D u n á г e, Typologie
Disposition
de la legislation
saisonniers
des eleveurs
B e l g r a d 1976, s. 189-190.
badawczych
w problematyce
karpackiej,
[w:]
Bratisława 1972, s. 111-120.
positive
du betail
pastorale
traditionelle
et du droit
dans
I'Europe
coutimier
Sud-Est
relatives
du Sud-Est
Europeenne,
aux
d travers
[w:]
mouvments
les
siecles,
88
BRONISŁAWA
KOPCZYÑSKA-JAWORSKA
siedziby zamieszkania ze s t a d a m i i całym d o b y t k i e m przemieszcza się
w określonych sezonach z jednego miejsca w y p a s u na d r u g i e ,
— następnie przeciwstawne n o m a d y z m o w i inne f o r m y
paster
s t w a w ę d r o w n e g o , p r z y którym właściciele stad zamieszkują
osady stałe, zwierzęta zaś przez dłuższą czy krótszą część r o k u są w y p a
sane n i e wracając na noc do gospodarstwa macierzystego oraz
— wypas
dzienny
na m n i e j l u b bardziej o d d a l o n y m past
w i s k u , z którego zwierzęta powracają na noc do o b o r y znajdującej się
w osadzie stałej. T e n ostatni rodzaj w y p a s u nie p o w i n i e n w m o i m m n i e
m a n i u w zasadzie wchodzić w zakres naszych zainteresowań, j a k k o l w i e k
również określany jest m i a n e m pasterstwa.
J a k wiadomo n o m a d y z m
właściwy, c h a r a k t e r y s t y c z n y przede
w s z y s t k i m d l a ludów stepowych, w K a r p a t a c h jest n i e znany. W roz
m i a r a c h ograniczonych s p o t y k a m y go, j a k twierdzą niektórzy badacze,
j e d y n i e na Półwyspie Bałkańskim, gdzie u p r a w i a n y jest obecnie przez
stosunkowo nieliczne, a w końcu X I X w . liczniejsze g r u p y albańskich
Aromunów, bułgarskich Karakaczanów czy g r e c k i c h Sarakaczanów.
Niektórzy badacze ostatnio podnoszą propozycję, a b y t y p pasterstwa
bałkańskiego uznać za odmianę t r a n s h u m a n c j i , którą zaliczano
do niedawna do d r u g i e j dużej k a t e g o r i i pasterstwa wędrownego u p r a
wianego przez hodowców zamieszkujących w osadach stałych. Wśród
różnych o d m i a n pasterstwa wędrownego t r a n s h u m a n c j a miałaby polegać
na całorocznym wypasie h o d o w a n y c h zwierząt pod opieką mniejszej
czy większej g r u p y pasterzy, podczas g d y właściciele stad prowadzą
życie osiadłe. P r z y t y m t y p i e w y p a s u stada przebywają zazwyczaj na
i n n y c h pastwiskach w lecie i na i n n y c h w zimie. W w a r u n k a c h e u r o
pejskich pastwiska te zróżnicowane są najczęściej
hipsometrycznie:
w lecie wypasa się w górach, a w zimie na nizinach, często n a d m o r s k i c h .
W k r a j a c h s i l n i e zróżnicowanych k l i m a t y c z n i e w y p a s o d b y w a się na
zmianę w okolicach, gdzie sezonowa pora deszczowa podnosi wydajność
pastwisk. Wędrówki pasterskie odbywają się na ogół na u s t a l o n y c h
szlakach s k i e r o w a n y c h zależnie od p o r y r o k u w d w u różnych k i e r u n
k a c h w s t o s u n k u do osady stałej. W gospodarce t e j o charakterze w y
raźnie e k s t e n s y w n y m na ogół n i e m a p o t r z e b y a n i możliwości g r o m a
dzenia paszy. Więź pomiędzy stadem a osadą — na co zwraca uwagę
Jacobeit — m a c h a r a k t e r j e d y n i e a d m i n i s t r a c y j n y i ekonomiczny, p o
siadanie zaś owiec i ewentualna gospodarka r o l n a n i e s t a n o w i jedności
eksploatacyjnej . W l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u wyróżnianych jest k i l k a o d 6
7
L. M a r c u ,
e
tion
F o r m e tradítionnelles
chez les Vlaques
Baltaniques
(second
d'elevage
p a s t o r a l e et systemes
moitié du XIX-e
ďorganisa-
siecle), [w:] Disposition...,
s. 67-84.
7
W.
beginn
Jacobeit,
Schafhaltung
des 20 Jahrhunderts,
und
Schafer
B e r l i n 1961, s. 66.
in Zentraleuropa
bis XIX
zura
89
S Y N T E Z A B A D A N NAD P A S T E R S T W E M
m i a n t r a n s h u m a n a c j i , nie zawsze dostatecznie precyzyjnie scharakteryzo
w a n y c h . S. B e r e z o w s k i , za literaturą francuską, i H . B o e s c h e n w y
różniają n p . transhumancję w a h a d ł o w ą (transhumance
pendulaire
l u b alterné), p r z y której t r z o d y w ciągu całego r o k u pasą się poza regio
n e m zamieszkania właścicieli, n p . w lecie na oddalonych p a s t w i s k a c h
górskich, a w zimie na oddalonych p a s t w i s k a c h n i z i n n y c h . Właściciele
widzą swój d o b y t e k d w a razy w r o k u w czasie przepędu stad. Tego
t y p u transhumancję można było spotkać do niedawna w R u m u n i i . R u c h
wahadłowy w t y m t y p i e wędrówek odbywa się w stosunku do osady
stałej, w której stada p r a w i e nie przebywają.
Wśród dalszych o d m i a n t r a n s h u m a n c j i wyróżnia się biorąc pod u w a
gę miejsce w y p a s u w s t o s u n k u do osady stałej i jego położenie hipsometryczne oraz ilości wędrówek jeszcze d w i e dalsze o d m i a n y :
— transhumancję
wstępującą
(ascendante),
zwaną n i e
k i e d y również n o r m a l n ą l u b p r o s t ą , p r z y której zimą stada w y
pasane są w r e j o n i e zamieszkania właścicieli, l a t e m zaś wędrują na
względnie oddalone pastwiska w górach. Wędrówka t a k a spowodowana
jest na ogół posuchą w lecie i b r a k i e m paszy na pastwiskach koło w s i .
T y p t e n występuje często na terenach stepowych (Węgry?).
T r z e c i m t y p e m m a być t r a n s h u m a n c j a
odwrócona
(in
verse), zwana także z s t ę p u j ą c ą (descendante).
Stada wypasane są
l a t e m w rejonie zamieszkania właścicieli, a w zimie wędrują, jeżeli to
możliwe na m n i e j łub bardziej odległe pastwiska nizinne l u b nadmorskie
(np. puszta — nizina naddunajska).
L. M a r c u jako główny a r g u m e n t przemawiający p r z e c i w k o u z n a n i u
wędrówek pasterskich Wołochów bałkańskich za odmianę n o m a d y z m u
w y s u w a to, że wędrówki te odbywały się na stałych szlakach, pomiędzy
t y m i s a m y m i r e j o n a m i wypasów. A r g u m e n t t e n nie jest całkowicie p r z e
konujący, gdyż geografowie analizując różne o d m i a n y n o m a d y z m u na
świecie nie negują, a nawet zwracają uwagę na możliwość p o w r o t u na
te same t e r e n y w y p a s u , p r z y c z y m stwierdzają również możliwość częś
ciowej u p r a w y roślin o krótkiej wegetacji. W p r z y p a d k u , g d y rodzina
pasterska na j e d n y m z p a s t w i s k m a stałe zabudowania, do'których o k r e
sowo wraca, uznają formę tę za półnomadyzm (seminomadism).
Wydaje
się, że k r y t e r i u m istnienia l u b b r a k u stałej osady i stałego domostwa ze
względu na swą jednoznaczność jest dostatecznie p r z y d a t n e . P o m i j a m
w t y m miejscu propozycję W. Jacobeita, z którą dyskutowałam w i n n y m
miejscu, ażeby pasterstwo t r a n s h u m a n c k i e generalnie zastąpić m i a n e m
8
8
S.
Pasterstwo
9
H.
Berezowski,
Tatr
Polskich
9
Problemy
i Podhala,
В o e s с h, Nomadismus,
v o l . 6: 1951, B n d . 27.
geograficzne
t. 1, W a r s z a w a
Transhumnz
pasterstwa
wędrownego,
[w:]
1959, s. 77-145.
und
Alpwirtschaft,
„Die
Alpen",
90
BRONISŁAWA KOPCZYÑSKA-JAWORSKA
„wędrowny chów o w i e c " (Wanderschafhaltung)
**, j a k również pogląd
J . Blache'a, że t r a n s h u m a n c j a może mieć miejsce wyłącznie na terenach
zróżnicowanych k l i m a t y c z n i e , a n i e hipsometrycznie .
11
Od pasterstwa transhumantikiego, bazującego na całorocznym w y p a
sie, geografowie odróżniają l e t n i w y p a s
w górach
związany
z wędrówką stad zazwyczaj n a m n i e j l u b bardziej oddalone pastwisko
górskie, na którym zwierzęta są wypasane przez całe lato, natomiast na
zimę wracają do w s i , gdzie są k a r m i o n e zmagazynowaną przez lato
paszą (stabulation
hívernale, stájové krmeni w zimni polovině roku itp.).
W l i t e r a t u r z e słowiańskiej t e n t y p w y p a s u znany jest p o d nazwą s z ał a ś n i c t w a , w l i t e r a t u r z e n i e m i e c k i e j Sommer,
w literaturze fran
cuskiej éstivage l u b opisowo la vie pastorale,
w A n g l i i pastorale life of
the mountain
czy w R u m u n i i p a s t o r i t u l agrocol cu stina la munte.
W l i t e r a t u r z e rumuńskiej podejmującej problematykę k l a s y f i k a c j i
typów pasterstwa szałaśnictwo określane jest czasem m i a n e m
pastoritul
transhumant
pendulator
(Herseni) l u b t y l k o pastoritul
pendulator ( D u náre). Nazwę tę używający ją a u t o r z y uzasadniają t y m , że r u c h w a h a d
łowy o d b y w a się t a m pomiędzy d w o m a stałymi p u n k t a m i : p a s t w i s k i e m
górskim, gdzie stada spędzają l a t o , i osadą stałą, gdzie zimują w s t a j n i .
Nadmienić należy, że a u t o r z y podkreślają, iż w e właściwym pasterstwie
t r a n s h u m a n c k i m miejsca w y p a s u zmieniają się, więc nie p o w i n n o się
używać określenia „transhumancja wahadłowa". Ze s w e j s t r o n y widzę
p e w i e n b r a k l o g i k i w określeniu szałaśnictwa j a k o „pasterstwa w a h a d
łowego", dlatego że w okresie z i m o w y m zwierząt w t y m t y p i e na ogół
się nie wypasa t y l k o k a r m i magazynowaną w stajni paszą. Ponadto k r y
t e r i u m zmienności p a s t w i s k p r z y t r a n s h u m a n c j i pozostaje w sprzecz
ności z poprzednio omawianą propozycją, a b y pasterstwo Wołochów
bałkańskich też objąć m i a n e m t r a n s h u m a n c j i .
Ze swej s t r o n y proponuję, aby liczne o d m i a n y letniego w y p a s u bez
p o w r o t u zwierząt n a noc do gospodarstw m a c i e r z y s t y c h 'określić m i a n e m
całosezonowego
wypasu
letniego.
Określenia S. B e r e
zowskiego „letni wypas w górach" czy T . V u i i „pasterstwo r o l n e ze s t i ną w górach" są nie do zastosowania w p r z y p a d k u w y p a s u spotykanego
np. na N i z i n i e Węgierskiej.
W i e m y j e d n a k wszyscy, że t r z y w y m i e n i o n e kategorie: n o m a d y z m u ,
t r a n s h u m a n c j i i całosezonowego w y p a s u letniego, w rozważaniach n a d
p a s t e r s t w e m k a r p a c k i m i bałkańskim są niewystarczające, stąd też różni
a u t o r z y badający życie pasterskie w K a r p a t a c h usiłowali wyróżnić sze
reg podtypów tego ostatniego. Były to z n i e l i c z n y m i wyjątkami próby
robocze, n a użytek poszczególnych krajów k a r p a c k i c h , w słabym s t o p n i u
1 0
B . K o p c z y ń s k a - J a w o r s k a , Próba
packiego,
1 1
klasyfikacji
typów
„Etnografia P o l s k a " , t . 11: 1967, s. 87-98.
J . B l a c h ę , L' homme
et la montagne,
P a r i s 1933, s. 18.
pasterstwa
kar
91
S Y N T E Z A B A D A N NAD P A S T E R S T W E M
uwzględniające cechy powszechnie występujące. O b s e r w u j e m y w n i c h
tendencję do wyodrębnienia typów na podstawie cech życia pasterskiego
znanych t y l k o z jednego t e r e n u oraz w niektórych w y p a d k a c h t w o r z e n i e
osobnych typów z o d m i a n l o k a l n y c h . Sprawę dalszej k l a s y f i k a c j i całosezonowego w y p a s u letniego proponuję poddać generalnej d y s k u s j i n a
posiedzeniu sekcji pasterskiej. W c e l u ułatwienia t e j d y s k u s j i p r z y g o t o
wałam zestawienia dotychczasowych p r o p o z y c j i oraz odpowiednie sche
m a t y oparte n a d a n y c h źródłowych.
Z p r o b l e m e m k l a s y f i k a c j i rodzajów w y p a s u łączy się następny p r o b
l e m , któremu chciałabym poświęcić z k o l e i nieco u w a g i .
P R Z Y C Z Y N Y WSPOŁWYSTĘPOWANIA OKREŚLONYCH
,
ZJAWISK
Wracając do k i l k u myśli z a w a r t y c h w m o i m referacie p r z e d s t a w i o
n y m w Smolenicach w 1967 r . badania etnograficzne mogą z jędrnej s t r o
n y zmierzać d o r e j e s t r o w a n i a określonych z j a w i s k w czasie i przestrzeni,
lokalizując je w t z w . „kontekście h i s t o r y c z n y m " , z d r u g i e j s t r o n y mogą
poprzez uogólnienie k o n k r e t n e g o materiału historycznego zmierzać do
szukania ogólnych p r a w i zależności r o z w o j u k u l t u r o w e g o , celem zbudo
w a n i a t y p o l o g i i będącej p r z y c z y n k i e m do ogólnej t e o r i i k u l t u r y .
W t e j d r u g i e j procedurze p o w i n n o się zawsze odnosić badane zja
wisko do szerszego k o n t e k s t u — bądź całości r o z w o j u danego społeczeń
s t w a l u b badanej f o r m y życia, bądź równolegle występujących f o r m
życia u i n n y c h ludów. W y c h o d z i m y b o w i e m z założenia, że społeczeń
s t w o i jego k u l t u r a stanowią układ stosunków (zwany n i e k i e d y system)
będący określoną całością. Układ elementów powiązany jest zasadą orga
nizacji, które umożliwia f u n k c j o n o w a n i e całości s t r u k t u r a l n e j . Ponadto
społeczeństwa i i c h k u l t u r y znajdują się w stałym r o z w o j u , który p r z e
biega jednak, p r z y n a j m n i e j jeśli chodzi o jego ogólny c h a r a k t e r , w spo
sób prawidłowy. Rozwój każdego k o n k r e t n e g o społeczeństwa w szcze
gółach przebiega odmiennie, możliwe jest j e d n a k w y d o b y c i e p r a w ogól
n y c h dzięki porównywaniu różnorakich przebiegów określonych „ciągów
h i s t o r y c z n y c h " . Stąd też w badaniach osobliwości poszczególnych k u l t u r
można dążyć do w y k r y c i a czynników różnicujących l u b można zmierzać
do w y k r y c i a p o d s t a w o w y c h typów s t r u k t u r . W odniesieniu do i n t e r e s u
jącego nas p r o b l e m u p r z y c z y n współwystępowania określonych zjawisk,
tego r o d z a j u założenia nakładają na badacza obowiązek ustalenia
w p i e r w s z y m rzędzie f u n k c j i , jaką gospodarka pasterska spełnia w sto
s u n k u do całego systemu gospodarki górskiej czy n i z i n n e j , oraz szer
szego k o n t e k s t u k u l t u r y .
W badaniach n a d p a s t e r s t w e m wysokogórskim r e a l i z o w a n y c h przez
Komisję Karpacką uznano, n i e bez wpływu sugestii wysuniętych
w u p r z e d n i c h badaniach antropogeografów, że p o d s t a w o w y m i c z y n n i
k a m i modyfikującymi tę gospodarkę są: Układ przestrzenny terenów
92
BRONISŁAWA KOPCZYŃSKA-JAWORSKA
w y k o r z y s t y w a n y c h sezonowo względem terenów zamieszkanych na stałe,
stosunki własnościowe, a zwłaszcza własność terenów w y p a s o w y c h oraz
k u l t u r o w o u w a r u n k o w a n e n a w y k i gospodarowania, wśród których szcze
gólną uwagę zwrócono na gospodarkę mleczną, b u d o w n i c t w o pasterskie
czy sposoby w y p a s u l u b pożywienie pasterzy, j a k również sposób r e k r u
tacji, organizacji zespołowego w y p a s u i t p . N i e zapomniano również
o wierzeniach i zabiegach magicznych.
Szczegółowe, monograficzne opisy gospodarki pasterskiej, których t a k
wiele m a m y w l i t e r a t u r z e , posiadają j e d n a k dość często powtarzające się
b r a k i , które nie pozwalają n a m przeprowadzić dogłębnej analizy opisy
w a n y c h zjawisk. Jak zwracano już w l i t e r a t u r z e n i e j e d n o k r o t n i e uwagę,
wielość rozwiązań k u l t u r o w y c h jest ograniczona. W interesującym nas
przedmiocie istnieją pewne powtarzające się u g r u p o w a n i a s t r u k t u r a l n e
zjawisk, które pozwalają n a m t a k i czy i n n y rodzaj pasterstwa zaliczyć
f o r m a l n i e do określonego , , t y p u " . Jednakże — na co zwracał już przed
l a t y uwagę prof. Gunda — układy s t r u k t u r a l n e powtarzają się, ale ge
neza i c h może być odmienna , stąd nie m a pewności, czy klasyfikując
porównujemy zjawiska identyczne.
12
W dziedzinie uzależnień gospodarczych można wysunąć tezę, że r o z
wiązania organizacyjne pasterstwa uzależnione są nie t y l k o od stosun
ków własnościowych, ale w znacznym s t o p n i u od u s y t u o w a n i a p a s t w i s k
w stosunku do stałej osady oraz przestrzennej s t r u k t u r y użytków r o l
n y c h i pastwisk. W związku z t y m odczuwa się w monograficznych o p r a
cowaniach gospodarki pasterskiej b r a k i l u s t r a c j i pokazujących układy
zabudowań oraz pól we wsiach pasterskich z uwzględnieniem rodzajów
u p r a w oraz zaznaczeniem, które t e r e n y są własnością indywidualną,
a które współwłasnością. Istotne jest również to, do j a k i c h g r u p l u d
ności współwłasności te należą. Przykładem analiz płodnych również d l a
analizy p r o b l e m a t y k i pasterskiej może być praca K . Dobrowolskiego
0 najstarszym
osadnictwie
Podhala
, której m e t o d y i ustalenia w y k o
r z y s t u j e tenże a u t o r w s w y m opracowaniu dotyczącym „wypasu stad
owczych w obrębie w i e l k i c h w s i p a s t e r s k i c h " . Podobnie organizację
pasterstwa w związku ze strukturą przestrzenną użytkowania i własności
gruntów analizuje R. Reinfuss w swej p r a c y o h o d o w l i i pasterstwie
w Beskidzie N i s k i m , B. Kopczyńska-Jaworska odnośnie do w s i Żabnicy
1S
14
ls
1 2
B. G u n d a ,
fAlfold),
Plain
[w:]
The
Anthropogeography
Bulletin
of
International
Pasteuring
de la Societě
on the
Hongroise
great
Hungarian
de
Geographie,
R. 68: 1940, n r 1.
1 8
L w ó w 1935.
" К .
nych.
Dobrowolski,
Typologia
wędrówek
Studia
nad
pasterskich
kulturą
od XIV
pasterską
do XX
w
Karpatach
pólnoc-
w., „Wierchy", R . 29: 1960,
s. 7-51.
15
R. R e i n f u s s ,
ne i kształty
1 97-122.
Hodowla
wsi, [w:] Nad rzeką
i pasterstwo
Ropą.
Zarys
na Łemkowszyźnie;
kultury
ludowej,
o r a z Vklady
rol
K r a k ó w 1965, s. 13-29
93
S Y N T E Z A B A D A Ń NAD P A S T E R S T W E M
w Beskidzie W y s o k i m . Schematy przestrzennego rozmieszczenia i użyt
k o w a n i a p a s t w i s k spotkać można również w niektórych artykułach
węgierskich czy rumuńskich. Dane zawarte w t y c h analizach pozwalają
uściślić nasze w n i o s k o w a n i a nie t y l k o odnośnie do p r z y c z y n niektórych
rozwiązań, ale również występowania t a k i c h czy i n n y c h f o r m organiza
cyjnych.
Obok s t r u k t u r y przestrzennej i własnościowej nie t y l k o samego m i e j
sca w y p a s u , lecz całych w s i , które organizują w y p a s y , ważnym elemen
t e m analizy z p u n k t u widzenia u j a w n i e n i a uzależnień gospodarczych są
dane liczbowe dotyczące ilości c h o w a n y c h zwierząt. Istotne są t u zarów
no dane bezwzględne, j a k odsetek poszczególnych rodzajów zwierząt
w y p a s a n y c h w r a m a c h pasterstwa wędrownego, j a k też i c h liczba p r z y
padająca na ilość użytków r o l n y c h i poszczególne kategorie własnościowe
gospodarstw. Niektóre rozwiązania gospodarcze uzależnione są b o w i e m
bezpośrednio nie t y l k o od wielkości i jakości posiadanych terenów w y
pasowych i i c h odległości od w s i , ale od miejsca, j a k i e hodowla zajmuje
w całokształcie gospodarki w i e j s k i e j . T a m , gdzie posiadane źródła p o
zwalają n a m nie t y l k o obserwować stan współczesny, ale również prze
m i a n y gospodarcze zachodzące w określonym miejscu i czasie, widać
wyraźnie, j a k poszczególne sytuacje rzutują na z m i a n y organizacji w y
pasu. N i e potrzeba chyba też w t y m m i e j s c u przypominać, j a k ważne
jest oddziaływanie gospodarczych czynników m a k r o s t r u k t u r a l n y c h , t a
k i c h j a k ogólna sytuacja gospodarcza regionu, jego specjalizacja gospo
darcza czy sytuacja r y n k o w a (popyt i podaż na określone artykuły p r o
d u k c j i hodowlanej) oraz wiążąca się z n i m i p o l i t y k a gospodarczo-ad
m i n i s t r a c y j n a ośrodków d y s p o z y c y j n y c h .
Jako etnografowie w i e m y jednak, j a k wielką rolę w t y c h procesach
odgrywa, j a k t o określają ekonomiści, „czynnik l u d z k i " , i to nie t y l k o
z p u n k t u widzenia swej s t r u k t u r y demograficznej czy zawodowej, lecz
przede w s z y s t k i m j a k o twórca i spadkobierca określonych wzorów k u l
t u r o w y c h . Odkładając na później problematykę d y f u z j i k u l t u r o w e j ,
chciałabym w t y m m i e j s c u zwrócić uwagę, że wśród czynników s p o
ł e c z n o - k u l t u r o w y c h n i e z w y k l e ważne znaczenie d l a organizacji
pasterstwa wysokogórskiego m a wielkość i organizacja r o d z i n y , system
dziedziczenia oraz n a w y k i związane z podziałem p r a c y w rodzinie.
Z ogólną sytuacją gospodarczą i społeczno-kulturową wiąże się też r o l a
gospodarki pasterskiej oraz miejsce różnych rodzajów c h o w a n y c h zwie
rząt w ogólnym systemie wartości, wyrażające się między i n n y m i w za
biegach leczniczych czy magicznych. Te ostatnie uzależnione są z k o l e i
od całokształtu wierzeń, wiedzy, a więc od światopoglądu ludności gó
ralskiej.
i e
16
Tradycyjna
s. 32-69.
gospodarka
sezonowa
w
Karpatach
Polskich,
Wrocław
1969,
94
BRONISŁAWA
KOPCZYNSKA-JAWORSKA
I t u m u s i m y stwierdzić, że badania n a d pasterstwem k a r p a c k i m k o n
centrując się na w y b r a n y c h zagadnieniach u z n a n y c h za ważne z p u n k t u
widzenia badań porównawczych, rzadko obserwowały t e n t y p gospodarki
w pełnym kontekście k u l t u r o w y m . Z pomocą przychodzą nieliczne m o
nografie w s i pasterskich (np. monografia Herseniego w s i Dragus ) czy
prace, które zwracały uwagę na w y b r a n e zależności określonego t y p u , jak
n p . praca S. Švecowej o stosunkach r o d z i n n y c h i sąsiedzkich w e wsiach
kopanicowych rozproszonych
czy próby B. Kopczyńskiej-Jaworskiej
zwrócenia u w a g i na p r o b l e m zawodu pasterza i r o l i pasterskiego zajęcia
sezonowego w życiu w s i góralskiej , czy wreszcie opisy gospodarki p a
sterskiej pochodzące z w i e l o t e m a t y c z n y c h m o n o g r a f i i w s i , w których
w i n n y c h opracowaniach możemy znaleźć brakujące n a m informacje.
Podsumowując t o , co zostało powiedziane powyżej, posiadane m a
teriały pozwalają n a m na stwierdzenie współwystępowania p e w n y c h
zjawisk, zwłaszcza odnośnie do organizacji w y p a s u j a k o takiego, lecz
przeważnie n i e upoważniają do stwierdzenia stopnia i c h szerszych współ
zależności.
W świetle tego ostatniego stwierdzenia n i e z w y k l e istotna dla pełnej
analizy porównawczej s t r u k t u r gospodarki pasterskiej byłaby realizacja
p r o j e k t u zgłoszonego n a ostatniej k o n f e r e n c j i p r e z y d i u m M K K K B p r z e
prowadzenia badań k o m p l e k s o w y c h w y b r a n y c h w s i k a r p a c k i c h , wśród
których należałoby uwzględnić wsie z różnymi t y p a m i h o d o w l i paster
skiej.
17
18
19
GENEZA I PRZEMIANY KARPACKIEJ GOSPODARKI
PASTERSKIEJ
i
H i s t o r i a badań n a d pasterstwem wysokogórskim w K a r p a t a c h i na
Bałkanach obarczyła nasze widzenie gospodarki górskiej p y t a n i e m o j e j
genealogię etniczną, j e j wołoskie czy inne pochodzenie. P r o b l e m t e n
wzbudzał liczne, choć może nie zawsze w pełni uświadomione, emocje
pozanaukowe. Generalizując można zauważyć, że w badaniach węgier
skich zwracano uwagę na ruchliwość przestrzenną pasterzy, i c h t r a d y c j e
„nomadyczne" i przeobrażenia gospodarki hodowlanej pod wpływem
podniesienia k u l t u r y r o l n e j . W badaniach rumuńskich podkreślano n a
tomiast w i e l o w i e k o w y związek gospodarki pasterskiej z osiadłym r o l n i c
t w e m . W badaniach p o l s k i c h , niewątpliwie p o d wpływem koncepcji
K . Dobrowolskiego, nestora badań n a d kulturą Małopolski, szczególną
1 7
T.
Herseni,
Drague
un
sat din fara
Oltului
(Fugaras)
Unitatf
Sociále,
B u c u r e s t i 1944.
Tatr
1 8
S. Š v e c o v á ,
19
Gospodarcze
Kopanicove
i społeczne
sidla
podstawy
a dedina,
P r a h a 1975.
pasterstwa
tatrzańskiego,
[w:]
P o l s k i c h i P o d h a l a , t. 4, W r o c ł a w 1962, s. 107-162, c z y Tradycyjna
sezonowa...,
I.e.
Pasterstwo
gospodarka
95
S Y N T E Z A B A D A N NAD P A S T E R S T W E M
uwagę zwracano n a p r z e j a w y „zderzenia się" i k u l t u r y pasterskiej z r o l
niczą, zaś na Słowacji i Wołoszczyźnie M o r a w s k i e j , zwłaszcza w star
szych pracach, przeceniano n i e j e d n o k r o t n i e w p ł y w y wołoskie, z rezerwą
odnosząc się do t e o r i i podkreślających rolę kontaktów z bezpośrednimi
sąsiadami. Ze względów organizacyjnych, w badaniach porównawczych
b r a k prac dotyczących f o r m życia pasterskiego wśród rdzennej ludności
bułgarskiej (nie Karakaczanów), j a k również pełnej r e j e s t r a c j i f o r m ży
cia pasterskiego wśród narodów Jugosławii.
Badania etnograficzne ze względu n a własności w a r s z t a t u b a d a w
czego etnografa nie "mogą zastąpić badań h i s t o r y c z n y c h sensu
stricto.
Jak w i e m y , szeroko jest j e d n a k upowszechnione w e t n o g r a f i i w n i o s k o
wanie o przeszłości z j a w i s k k u l t u r o w y c h n a podstawie obserwacji i s t n i e
nia cech oraz zespołów k u l t u r o w y c h charakteryzujących się długim
t r w a n i e m . Wyróżnione na podstawie analizy typologicznej z b i o r y cech
umożliwiają w n i o s k o w a n i e o c h r o n o l o g i i względnej i c h występowania
na określonych, zazwyczaj dużych obszarach oraz o k i e r u n k a c h zmian,
j a k i m podlegały. A n a l i z y te nie upoważniają j e d n a k do wyciągania
wniosków o przebiegach h i s t o r y c z n y c h na małych obszarach. Zastrze
żenie to jest o t y l e ważne, że niewątpliwie słusznie s t w i e r d z a J . Podo
l á k , iż organizacja pasterstwa w o w i e l e większym s t o p n i u niż inne
zjawiska k u l t u r y pasterskiej zależy bezpośrednio od m i e j s c o w y c h
ukształtowanych historycznie warunków. Żeby stwierdzić, które ele
m e n t y t e j k u l t u r y mają c h a r a k t e r specyficznie etniczny i ograniczają się
do określonych terenów, należałoby dokonać pełnej i c h k o n t e k s t o w e j
analizy porównawczej. W t y m celu ewentualną pomocą mogłoby być
wnioskowanie p r z y pomocy proponowanej przez K . Dobrowolskiego m e
t o d y i n t e g r a l n e j , polegającej n a p r z e b a d a n i u j a k największej g r u p y
wzajemnie powiązanych elementów k u l t u r y w obrębie n i e w i e l k i e j spo
łeczności w czasie j a k najdłuższym. Wydłużenie czasu o d b y w a się t u —
j a k zauważyła Z. Sokolewicz — kosztem zmniejszenia przestrzennych
rozmiarów układu p r z y jednoczesnym z i n t e n s y f i k o w a n i u badań n a d w e
wnętrznym powiązaniem elementów .
Niestety nie posiadamy opracowań źródłowych odnośnie do r o z w o j u
pasterstwa ze w s z y s t k i c h terenów k a r p a c k i c h . Jeszcze raz należałoby
ponowić a p e l o p r z y g o t o w a n i e kompendiów i n f o r m a c j i oraz e w e n t u a l
n y c h opracowań k a r t o g r a f i c z n y c h z prac specjalistycznych dotyczących
chronologii powstania osad w K a r p a t a c h , ze szczególnym zwróceniem
u w a g i na analizę w z m i a n e k o osadnictwie wołoskim, pasterstwie w ę 20
21
2 2
2 0
vaquie,
2 1
fii
J . P o d o l a k, Les formes
referat
Z. S o k o l e w i c z ,
polskiej,
traditionnelles
de Vorganisation
Kategorie
[w:] Tradycje
czasu
i przemiany.
długiego
Studia
Przydatność
określonych
metod...,
i krótkiego
nad dziejami
ludową, Poznań 1978, s. 54.
42
pastorale
en
Slo-
powielony.
s. 118-119.
w tradycji
etnogra
i współczesną
kulturą
96
BRONISŁAWA KOPCZYÑSKA-JAWORSKA
d r o w n y m czy różnych dziedzinach gospodarki związanych z hodowlą,
zwłaszcza owiec. W świetle dotychczasowych d y s k u s j i n a d sprawą k o n
taktów e t n i c z n y c h szczególną uwagą należałoby zwrócić na zasięg e w e n
t u a l n y c h wędrówek sezonowych sprzyjających k o n t a k t o m p a s t e r s k i m
zarówno w strefie wypasów l e t n i c h , j a k i z i m o w y c h . J a k się w y d a j e ,
w etnograficznej l i t e r a t u r z e pasterskiej b r a k jest n p . i n f o r m a c j i h i s t o
r y c z n y c h dotyczących e w e n t u a l n y c h wędrówek pasterzy słowackich na
t e r e n y nizinne czy analiz naświetlających w p ł y w różnic u s t r o j o w y c h
(podzielonego w przeszłości) państwa rumuńskiego na gospodarkę p a
sterską. Myślę t u o analizie życia gospodarczego w s i nie objętych orga
nizacją t z w . p r a w a wołoskiego, które zostało stosunkowo dobrze zbada
ne. Podstawowe znaczenie miałoby również zebranie i n f o r m a c j i h i s t o
r y c z n y c h na t e m a t szerzenia się gospodarki sianokośnej i m e t o d y użyź
niania gruntów przez planowe nawożenie (myślę t u o poszerzeniu n a
inne t e r e n y badań zapoczątkowanych przez J . Stikę odnośnie do pogra
nicza słowaako-morawskiego ) . Z wyjątkiem badań węgierskich stosun
k o w o mało też u w a g i zwracano do t e j p o r y na p r o b l e m y z m i a n y środo
w i s k a przyrodniczego spowodowane udoskonaleniem sposobów gospo
darowania.
23
Metoda i n t e g r a l n a w y m a g a w y k o r z y s t a n i a bazy źródłowej zgroma
dzonej przez n a u k i p o k r e w n e (geografię ekonomiczną, historię gospo
darczą i t p . ) w celu j e j powtórnej i n t e r p r e t a c j i w myśl etnograficznych
postulatów badawczych uwzględniających pełny układ zależności i o d
niesień w y b r a n y c h społeczności. P r z y p o m n i e n i e niektórych n a w e t p o
wszechnie znanych faktów h i s t o r y c z n y c h w celu r e k o n s t r u k c j i p r z y
puszczalnego obrazu r o z w o j u gospodarki górskiej, t a k j a k r y s u j e się
ona w świetle badań etnograficznych, w y d a j e się zagadnieniem n i e z w y k
le ważnym i pożądanym.
Prace porównawcze w y k o n a n e w p o r o z u m i e n i u i zespołowo oszczę
dziłyby w i e l e wysiłku poszczególnym badaczom, a opracowanie na i c h
podstawie h i p o t e z y dotyczącej k i e r u n k u wpływów k u l t u r o w y c h , z w e r y
f i k o w a n e w badaniach, dostarczyć b y mogły podstawy do cennych w n i o s
ków t e o r e t y c z n y c h dotyczących p r o b l e m u kształtowania się k u l t u r y
k a r p a c k i e j w ogóle, a p r o b l e m u generalnego k i e r u n k u r o z w o j u na t y m
terenie f o r m życia pasterskiego w szczególności .
24
J . Š t i k a , Salašnické
2 8
skem
pomeri,
2 4
dobytka
a košarovani
K o n c e p c j a s y n t e t y c z n e g o o p r a c o w a n i a p a s t e r s t w a zob.
w o r s k a , Projekt
in
ustajovani
den
s. 20-22.
na
Moravsko-Sloven-
„Česky l i d " , R . 45: 1958, s. 64-74.
Karpaten,
der
Kollektivarbeit
„Carpatobalcanica",
des
MKKKB
zura
Kopczyńska-Ja-
Theraa:
Sennwirtschaft
v o l . .8: 1978, z. 1, 23-25; tamże w
jęz. ros.
Kolekcja
Cytat
Kopczyńska-Jaworska, Bronisława, “Dyskusyjne problemy syntezy badań nad pasterstwem wysokogórskim / ETNOGRAFIA POLSKA 1981 t.25 z.2,” Cyfrowa Etnografia, Dostęp 23 maja 2022, https://cyfrowaetnografia.pl/items/show/11481.