-
https://cyfrowaetnografia.pl/files/original/7f396dcac4fc14071f31a5e53f3005e3.pdf
284fbdbcc4e277cf4d499f9a3d730796
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Polska Sztuka Ludowa - Konteksty
Text
A resource consisting primarily of words for reading. Examples include books, letters, dissertations, poems, newspapers, articles, archives of mailing lists. Note that facsimiles or images of texts are still of the genre Text.
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Relation
A related resource
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:3216
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1987
Identifier
An unambiguous reference to the resource within a given context
oai:cyfrowaetnografia.pl:3013
Title
A name given to the resource
"Skuś baba na dziada". Przyczynek do powinności przemyśleń perypatetycznych / Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1987 t.41 z.1-4
Description
An account of the resource
Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1987 t.41 z.1-4, s.142-150
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Olędzki, Jacek
Language
A language of the resource
pol.
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Instytut Sztuki PAN
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
application/pdf
PDF Text
Text capture metadata for PDF documents
Text
I
Jacek Olędzki
„SKUŚ BABA NA D Z I A D A "
PRZYCZYNEK D O POWINNOŚCI PRZEMYŚLEŃ PERYPATETYCZNYCH
W
bardzo
interesującej
lewskiego (Podróże
k s i ą ż c o Jerzego S ł a w o m i r a
do piekieł.
Bzecz
o szamańskich
Wasi
misteriach,
wowego ź r ó d ł a , a zarazom — j a k w i a d o m o —• k o p a l n i w i a d o m o ś c i
0
naszych
archaizmach
kulturowych.
Indeks
dotyczący
gier
Warszawa 1979) znajduje się pewne s p o s t r z e ż e n i e , k t ó r e zainspi
1 zabaw, s k ł a d a j ą c y się a ż z 12 h a s e ł nie u w z g l ę d n i a a n i g r y
r o w a ł o m n i e do napisania niniejszego t e k s t u . Oto co z a u w a ż y ł
in klasy, a n i w chłopka .
i zarazom — t e n niezwykle f r a p u j ą c y etnolog — z i n t e r p r e t o w a ł :
u s z c z e g ó ł o w i o n y c h , t a k i c h j a k A d a m a C h ę t n i k a , rzecz przodsta-
„ W s p o m n i e l i ś m y j u ż , iż z a r ó w n o d z i e c i ę c a
1
W monografiach regionalnych, najbardziej
literatura bajkowa,
w i a się i d e n t y c z n i e . Ogromna r o z m a i t o ś ć gier, a w ś r ó d nich ż a d n a
t a k t e ż gry i zabawy o p i e r a j ą się w znacznym s t o p n i u na archa
nie p r z y p o m i n a „ s k a k a n i a p o m i ę d z y p i e k ł o m i n i o b o m " . Dlacze
i c z n y m zapleczu w i c r z e n i o w o - r y t u a l n y m . A b y nie b y ć gołosłow
go ? W y d a j e s i ę , żo jodno jest w y t ł u m a c z e n i e I n t e r e s u j ą c e nas g r y
3
n y m , p r z y t o c z m y r y z y k o w n y , lecz k u s z ą c y ze w z g l ę d u na symbo
nio m a j ą , j a k dopuszcza Jerzy S ł a w o m i r Wasilewski „ a r e h a i c z n o -
likę w ę d r ó w k i
J.O.)
go zaplocza w i e r z e n i o w o - r y t u a l n e g o " . W i n n y c h częściach swej
p r z y k ł a d : gra w klasy. Czy skakanio p o m i ę d z y (ipieklom i a ((nio
k s i ą ż k i a u t o r u ż y w a podobnie dosadnych i jednoznacznych o k r e ś
bom » nie jost p o g ł o s o m j a k i o j ś o b r z ę d o w e j p o d r ó ż y w te regiony ?
leń
Z w a ż m y , że skakanie na jednej nodze (podobnie j a k k u l a w o ś ć )
i t d . ) , w s k a z u j ą c t y m s a m y m na p r a s t a r ą m e t r y k ę sensu zjawisk
kojarzono jest powszoełinio z d i a b e l s k o ś c i ą , ze sferami p o d z i e m i .
w y ł o w i o n y c h z ocoanu k u l t u r y
w
z a ś w i a t y
Czy z r e s z t ą k r o ś l o n a t u k r o d ą
figura
( p o d k r e ś l e n i o moje
(podkr. J.O.)
« l u d a » nie p r z y p o m i n a c h o ć b y
(„transformacja
wzorów
pradawnych",
„wielowiekowych"
świata.
schematyczna
Stoję na stanowisku, że „ s k a k a n i e m i ę d z y pioklein a n i o b e m "
szamańskiogo
w grzo ic kłosy nie jost p o g ł o s e m archaicznych m i t ó w m ó w i ą c y c h
b ę b n a , o k s z t a ł c i e c z ł o w i e k a z m o n s t r u a l n ą g ł o w ą albo malowane
uchwytu
0 w ę d r ó w c e w z a ś w i a t y . Ora w klasy ściśle się w i ą ż e z p e w n y m
go na
modolem e d u k a c j i podstawowej, k t ó r y to model j u ż w swojej
jogo powierzchni antropomorfieznego
drzewa
kosmicz
1
nego?" .
istoeio
W y d a j e się, żo autor celowo m ó w i c z y m k r e ś l o n y jest ó w
zakłada
ćwiczenie
osobliwych,
nieraz
karkołomnych
u m i e j ę t n o ś c i , u m o ż l i w i a j ą c y c h pokonanio k o l e j n y c h w tej edu
„ l u d " , a b y d o m y ś l n y c z y t e l n i k j u ż sam sobie d o p o w i e d z i a ł : acha,
kacji
k r e d ą . T a k ! B i o l u w i e l u l u d ó w oznacza ś m i e r ć . . .
w czasio samej g r y s t a n o w i ą odwzorowanie idei takiego rodzaju
etapów.
D i a g r a m y rysowane
na
ziemi,
reguły
przyjęto
W t e n s p o s ó b m o ż e m y wszystko w y j a ś n i a ć i o b j a ś n i a ć , nie
odukaeji. M o ż n a b y te g r y k ą ś l i w i e n a z w a ć odwzorowaniem staro-
w y k l u c z a j ą c sensu c h o c i a ż b y pierwszych drapaczy c h m u r i t y c h
świockioj s z k o ł y podstawowej, s t a r o ś w i e c k i c h m e t o d nauczania
o s t a t n i c h , najnowszych, w y s m u k ł y c h , ponad c z o r y s t o m o t r o w y c ł i .
1 w y c h o w y w a n i a dzioci.
Wszak s ą t o , po p r o s t u , nioantropomorfiezno drzowa kosmiczne,
„osio ł ą c z ą c o g ó r ę i d ó l " (czy r ó w n i o ż drzewa ż y c i a , j a k obsesyjnie
t y m t e r m i n o m p o s ł u g u j e s i ę w i e l u badaczy?).
Nie wiem,
czy
O d A r g e n t y n y (zaczynam
J u l i o Cortazara Grę w klasy),
od tego k r a j u
aby
uhonorować
poprzez E u r o p ę , część A z j i , a ż po
C h i n y w y s t ę p u j ą o d p o w i e d n i k i i n t e r e s u j ą c y c h nas gier. O d d r u -
P a ł a c K u l t u r y i N a u k i n a ł o ż y z a l i c z y ć do drzew k o s m i o z n y c h ,
gioj p o l o w y X I X w . rozwija się t e ż na świecio idea
na powno j e d n a k pierwszy, n a j w y ż s z y d o m w Polsco (obecnio
e d u k a c j i . W pierwszej k o l e j n o ś c i k o r z y s t a j ą z niej dzieci miejskie.
H o t e l „ W a r s z a w a " ) . N i e tez p o w o d u — z a u w a ż m y — n a z y w a ł
P ł y t y chodnikowe wprowadzono w t y m czasio, j a k o nawierzchnia
się „ P r u d e n t i a l " .
spocjalnycli p r z e j ś ć d l a pieszych, t o f a k t
P o w i e m o d r a z u : s w ó j szczery z a c h w y t dla s t r u k t u r a l i s t j c z n o -semiotycznych
czasio z
refleksją
anali?
kultury
symbolicznej
ł ą c z ę po
jakimś
k r y t y c z n ą , a ż po ś w i a d o m o ś ć f a k t u , że ułoglom
powszochnej
o j a k i m nie sposób
z a p o m i n a ć , z a s t a n a w i a j ą c się n a d g e n e z ą i rozwojem g r y , k t ó r e j
podstawą
( i l . 1—7).
jest
4
goometryczny
diagram
wyznaczony
na
ziemi
W Warszawie te m o d e r n i z u j ą c e miasto zabiegi p r z y
urzoezoniu m i s t r z o s t w o m s a m y m w sobio (niczym w kontakcie zo
p a d a j ą na konioc X I X i p o c z ą t e k X X w . W r ó ć m y j e d n a k do samej
s z t u k ą prestidigitatora), z k t ó r y m
s z k o ł y z t a m t y c h l a t . O t ó ż , j a k w i a d o m o , b y ł a i jest t o i n s t y
to urzoer.oniem badacz nic
w s p ó l n e g o m i o ć nio p o w i n i e n , lecz t r a c ą c ten status i zamie
tucja kojarząca
n i a j ą c się w a r t y s t ę ( k a ż d y coś w sobie posiada z a r t y s t y ) , wielo
zwanycli u nas k l a s a m i , a w w i e l u krajach ś w i a t a , wzorom angiel
m i e ć n a ł o ż y . P r o p o n u j ę zatom C z y t e l n i k o w i l e k t u r ę s p o s t r z e ż e ń
s k i m , p o k o j o m s z k o l n y m (schoolroom). Pomieszczonia to p o s i a d a j ą
w ł a s n y c h o grze w klasy i chłopka,
k t ó r y c h t o s p o s t r z e ż e ń nio
na drzwiach suohe oznaczenia cyfrowe, w E u r o p i e arabskie l u b
sposób powiązać z k t ó r ą ś głośną m o t o d ą b a d a w c z ą , strukturalis-
r z y m s k i e J a k daloj p r z e k o n a m y s i ę t e n d r o b n y szczegół nie po
t y e z n o - s e m i o t y c z n ą , czy
Powtarzam,
Podróżom
fenomenologiczną.
zainteresowałem
do piekieł.
się k a ż d e m u ze s t o s o w n ą ilością
pomioszczeń
z o s t a ł zbagatelizowany w r y s u n k a c h dzieci.
2
się g r a m i d z i e c i ę c y m i
dzięki
P r z y z n a m , że w swej p o d ś w i a d o m o ś c i prze-
A zatom, gra w klasy to gra, k t ó r a nie p o j a w i ł a się na wiejskich
pastwiskach, czy t e ż wiejskich
b e z d r o ż a c h lecz w m i e ś c i e . Po
c h o w y w a ł o m liczne obrazy s z t u k i dzieci (najświeższej d a t y , nie
j a w i ł a się stosunkowo p ó ź n o , w niedalekiej p r z e s z ł o ś c i . W Polsce
z c z a s ó w d z i e c i ń s t w a ) , s z t u k i o jakiej
wraz z rozwojem szkolnictwa, k o n t a k t ó w wsi z miastem
wspomina W a s i l e w s k i .
Obrazy le z a w d z i ę c z a m s k ł o n n o ś c i o m do sane.tnictwa,
perypate-
t y z m u i p o l o ż o n i u w o s t a t n i m ć w i e r ć w i e c z u mego d o m u
kolo
z r e j o n ó w miejskich do wiejskich.
Istniojo ogromna
trafiła
ilość w s i
w k r a j u , w k t ó r y c h dzioci przed d r u g ą w o j n ą ś w i a t o w ą n i o z n a ł y
O g r o d u K r a s i ń s k i c h . W Ogrodzie; t y m po zaasfaltowaniu ż w i r o
gry
wych
powstał
dzieciom, j a k o jedna z naj.'oztropniojszyeh r o z r y w e k . W ocze
p r a w d z i w y raj dla b a z g r z ą c y c h po ziemi. Zazwyczaj — d o d a j m y
k i w a n i u na autobus po s k o ń c z o n y c h leki j ; . c h , g r a j ą przed p r z y
— d u ż y m paluchom nogi, а j a k nie palcem to p a t y k i o m . W m o i m
s t a n k i e m w klasy, czy chłopka
alejek, w czasach w i e l k i c h w Polsco d o k o n a ń ,
p a i k u stworzono m o ż l i w o ś c i swobodnego p o s ł u g i w a n i a się k r e d ą
(nawet k r e d k a m i ) , ale j a k sic o k a ż e , najwspanialsze
powstały
przy
użyciu
ułamka
z ziemi kamienia, a nawet
cegły,
jakiegoś
spróchniałego kijka, który
o asfalt pozostawia ś l a d b r u n a t n y , a nieraz
Przystępując
realizacjo
wygrzebanego
potarty
brunatno-żóltawy.
do w s t ę p n o g o rozeznania p r z e d m i o t u
naszych
z a i n t e r e s o w a ń z a j r z a ł e m do indeksu rzeczowego „ L u d u " , podsta
142
w klasy. N a t o m i a s t
obocnie s ł u ż y c z ę s t o w t y c h
wsiach
( i l . 7).
B u ł g a r s k a gra w klasy ( k w a d r a t podzielony d w o m a p r z e k ą t
n y m i ) przechowuje p a m i ę ć s z k o ł y czteroklasowej ( i l . I a ) . K w a
d r a t u z u p e ł n i o n y z o s t a ł z czasem o dwa d o d a t k o w e pola i osobne
miojsco s t a r t u , co t y m s a m y m z n a c z y ł o , że w s z k o ł a c h b u ł g a r s k i c h
z w i ę k s z o n o ilość o l i o w i ą z u j ą c y c h l a t nauczania. D i a g r a m c h i ń skioj g i y w klasy, nazywanej
zajmowaniom pokoi
(być możo
jest t<i n a w i ą z a n i e do a n g l o j ę z y c z n e j n o m e n k l a t u r y w c h i ń s k i c h
�I I . 1. D i a g r a m y g r y w klasy, a — z Sofii, b — L o n d y n u , с — P e k i n u (Tiao F a n d z : skakanie po p o k o j a c h )
szkolaeh), w swojej istoeio jost p r a w i o i d e n t y c z n y j a k nasze,
N o więc w l a ś n i o , c z y m jest t o n nasz, osobliwy diagram ? Czy
zbudowane z szościu t y l k o p ó l . G ó r n a
,,przypomnioniem — j a k piszo Wasilewski — c h o ć b y u c h w y t u
część w t y m c h i ń s k i m diagramio nio jest z a o k r ą g l o n a . S t ą d nie
s z a m a ń s k i e g o b ę b n a , o k s z t a ł c i e człowioka z m o n s t r u a l n ą g ł o w ą
k o j a r z y się od razu z f i g u r ą l u d z k ą ( i l . l c ) .
albo malowanego na jogo powierzchni antropomorficznogo drze
n a j p r y m i t y w n i e j s z e chłopki
Gra
reguł
klasy to przomieszozanio
się graczy w e d ł u g
ustalonych
Podróży
do piekieł)
w a kosmicznego?" Raczej nio, l u b zdocydowanio n i e ! J e ś l i t a k
autor
to r ó w n i o ż „ ś w i ę t y c h 7 d u z i m i m o r d a m i " , j a k to c z ę s t o się zdarza
po powierzchni ziomi w granicach w y r a ź n i e
w figurach r z e ź b y clilopskioj, n a l e ż a ł o b y w ł ą c z y ć do pradawnego
(nio t y l k o s k a c z ą c na jednej nodzo, j a k sugeruje
miejsca
m i t u p o g a ń s k i e g o o w ę d r ó w c e w z a ś w i a t y , obsesyjnego zagadnie
o r ó ż n y m znaczoniu w grze. B a d a n i a s o n d a ż o w e w y k a z a ł y , żo
nia e t n o l o g ó w n i e g d y ś d o s t r z e g a j ą c y c h w s z ę d z i e treści falliczne,
na toienio w s p ó l e z o s n e j P o l s k i , p o w t a r z a j ą się przemiennie dwa
drzowa ż y c i a , a obocnio esio kosmiczne i ponownio drzewa ż y c i a .
ustalonogo
diagramu,
mającego
wyodrębnione
swojo
d o s y ć zasadniczo r ó ż n i ą c e się w z o r y owego d i a g r a m u : pierwszy
w z ó r t o p r o s t o k ą t podzielony na sześć k w a d r a t ó w .
Nawot
najprostsze
zostawionio
samych
kwadratów,
jak
Łukowato
w diagramie c h i ń s k i m , m o ż e osobie z w y o b r a ź n i ą ł a t w o s k o j a r z y ć
p r z y l e g a j ą c o do pierwszogo k w a d r a t u ( I klasy) pole startowo nio-
się z f i g u r ą l u d z k ą . Wszak ó w zestaw posiada p o d s t a w ę (nogi)
k i e d y nazywane jest p i o k l o m . D r u g i w z ó r , t o k r ą g p r z y l o g a j ą c y
i z a k o ń c z o n i o (głowę). Pierwsze od d o ł u w y s t a j ą c e na b o k i k w a
do zospolu mniejszej l u b w i ę k s z e j ilości k w a d r a t ó w , k o m p o n o
d r a t y m o g ą t e ż u c h o d z i ć za r a m i o n a . P o l s k i d i a g r a m ,
w a n y c h t y l k o szeregowo, albo s z e r e g o w o - k r z y ż o w o ( i l . 3, 6). T e n
w p r o w a d z e n i u k r ę g u (owogo n i e g d y ś nieba, a t r u d n o ż o b y niebo
drugi
lub
b y ł o kanciaste) posiada zdecydowanie cechy
aby
D o d a m , żo forma w s p ó ł c z e s n y c h warszawskich chłopków
diagram
chłopem.
nazywany
jest
p r u w i o zawsze chłopkiem
M a t e r i a ł y z j a k i c h k o r z y s t a ł e m nie p o t w i e r d z i ł y
w grze w k l a s y korzystano z n a z w y lud, d o p .
luda.'
między najprymitywniejszą
Jest r z e c z ą szalenie c h a r a k t e r y s t y c z n ą , że w ostatnich latach
jakby zanikło
piekło,
niebo.
p r z y grach w klasy p o s ł u g i w a n i e się s ł o w a m i
Przed
kilkuna t u laty w
S p o t k a ć m o ż n a b y ł o chłopków
Ogrodzie
Krasińskich
z wypisanym na głowie słowom
niebo. Obecnie dzieci g r a j ą c e w chłopka
nie w i e d z ą , że takie po-
jęcio w tej grze c o ś znaczy. O g ó l n y sehomat g r y
a
nawet
bujnie
fię rozwija
pod
względom
przetrwał,
ikonograficznym,
z prymitywnych
dzięki
antropomorfiezno.
oscylujo
postacią rysunku
dziecięcego, o k r e ś l o n e g o m i a n e m g ł o w o n o g ó w ( i l . 2, 3), a gro
t e s k o w y m p a j a c y k i e m ( i l . 4). Z d a r z a j ą się toż w elitarniojszych
dzielnicach chłopki
wioloramionno o monstrualnie w y d ł u ż o n y c h
t u ł o w i a c h , a nie monstrualnie p o w i ę k s z o n y c h g ł o w a c h . W s z y s t k o
w t y m diagramio p o m y ś l a n e z o s t a ł o t a k , a b y s k o m p l i k o w a ć g r ę
( i l . 2, 5). Podobnio działo s i ę — m o i m zdaniem — p r z y powsta
waniu
formy
najprostszej,
skrzyżowania
czteroch
kwadratów
s k o m p l i k o w a n i a r e g u ł i gracji poruszania się po p o s z e z o g ó l n y c h
( u m o ż l i w i a ł o t o l ą d o w a n i e и p o d s k o k u na rozkraczonych nogach,
polach
a nawet podskolc, o b r ó t i takież, l ą d o w a n i e ) .
( i l . 7 ) . N a t o m i a s t z a n i k ł a zawarta w całości z a c h o w a ń
z w i ą z a n y c h z g r ą —• idea t r u d u , czy wprost m o z o ł u przoehodzenia
P r z y p r ó b i e w y j a ś n i a n i a a n t r o p o m o r f i z m u drugiego wzorca
z klasy do k l a s y , o d najtrudniojszej, czy najgorzoj wspominanej,
polskiej g r y w k l a s y b i o r ę
pierwszej — P I E K Ł A , po o s t a t n i ą — N I E B A . Wszak od c z a s ó w ,
czy k i l k u n a s t o l e t n i c h dzieci, c z ę s t o m a j ą c y c h w y o b r a ź n i ę plas
k i e d y p o w s t a w a ł y g r y w klasy coś się w s z k o ł a c h z m i e n i ł o . Z m i e n i ł
t y c z n ą , t a k ą j a k ą dzisiaj s p o t y k a m y p r z e w a ż n i e u c a ł k i e m m a
pod
u w a g ę u d z i a ł w tej grze k i l k u
się s p o s ó b nauczania i t r a k t o w a n i a u c z n i ó w . Z a n i k ł y k a r y cielesne,
ł y c h dzioci ( n i e g d y ś m o g ł o to s t a n o w i ć r e g u ł ę ) . N a p i s a ł e m prze-
wymyślno
znaczenia
w a ż n i o , p o n i o w a ż spocjalnio prowadzone przez 5 l a t ć w i c z e n i a
ocon,
potępianie
szczególnio
w i n o w a j c y , czy demonizacja
t o ż niopomiornie
plastyczno z d z i e ć m i w M u r z y n o w i e w y k a z a ł y , ż e u n i e k t ó r y c h
o g ó l n y poziom u m y s ł o w y dzieci. S t ą d m i ę d z y i n n y m i m o j e za
niedostatecznych.
Wzrósł
dzieci w tej w s i (chociaż bardzo nielicznych), w y o b r a ź n i a j a k ą
fascynowanie ż y w o t n o ś c i ą d o s y ć j u ż starej g r y , n i e z w y k ł o ś c i ą
z w y k l i ś m y ł ą c z y ć z obrazowaniem z w a n y m glowonogami, kon
f o r m a l n ą . w y k r e ś l a n y c h z p a s j ą d i a g r a m ó w chłopka.
Czy nio jost
serwuje s i ę w postaci nieco przetworzonej znacznie d ł u ż e j n i ż
to wspaniale, żo z nastaniem w i o s n y p o j a w i a s i ę niezliczona ilość
u dzieci miejskich, b y w a żo do 9—11 r o k u ż y c i a a nie do 5—-7 r o k u
chłopków
ż y c i a , j a k zazwyczaj to się zdarza w ś r o d o w i s k a c h m i e j s k i c h .
w c e n t r u m samej Warszawy, nieopodal I S P A N , gdzio
m i e ś c i s i ę szanowna,
obchodząca
d o s t o j n y s w ó j jubileusz ro-
Z a t o m m o ż n a p r z y j ą ć , żo osoby w w i e k u z pierwszych klas dawnej
dakcja „ P o l s k i o j S z t u k i L u d o w o j " ? N a do niedawna zasypanych
s z k o ł y , k i e d y kroślily swojo t y l k o nioco zmieniono
ś n i e g i e m alejach, obok n i o u p r z ą t n i ę t y c h jeszcze z jesieni zwalisk
g r y w k l a s y (ciągło się ono z m i e n i a j ą ) , p o p e ł n i a ł y stale grzoch
liści i b r u d u , chłopki,
chłopki
i jeszcze raz
d ł u g o ś c i fi s t ó p i d ł u g i e a ż na 36 s t ó p .
chłopki.
Krótkie,
diagramy
„ g ł o w o n o g o w a t o ś c i " . Dostrzogam to r ó w n i e ż dzisiaj z c a ł ą w y
r a z i s t o ś c i ą , a n a l i z u j ą c d i a g r a m y chłopków
rysowano przoz dzieci
143
�z rodzin
już
miejskich,
tradycyjnie
miejskich,
inteligenckich
i
również
Jaki z tyłu
lecz niedawno p r z y b y ł y c h zo wsi do miasta, czy toż
dzieci miojskich
z dziolnic, a raczej d o m ó w „ u p o ś l e d z o n y c h " .
W a ż n i o j s z e j o d n a k jost t o , ż e klasy t o gra w ś r o d o w i s k a c h
miejskich
przedo w s z y s t k i m dziewczynok. W d u ż y c h czy
Ma numerek
W p i e r w s z y m i d r u g i m p r z y p a d k u podana liczba jest odliczana
i wyznacza o s o b ę r o z p o c z y n a j ą c ą g r ę . A l e t ę r y t u a ł i z a c j ę (sta
tylko
wanie w k r ę g u , wskazywanie l u b d o t y k a n i o , czy kłucie palcem)
w i ę k s z y c h miastach c h ł o p c y я zasady p o g a r d z a j ą t ą d z i e w c z y r i s k ą
m o ż n a jeszcze bardziej u w z n i o ś l i ć . S ł u ż y t o m u w ó w c z a s w y l i c z a n
z a b a w ą . I w t y m miojscu niech ł a s k a w y Czytelnik zochce sam
k a p r z y k t ó r e j pada p y t a n i e nie o l i c z b ę locz o kolor. Osoba na
sobio d o p o w i e d z i e ć , j a k i e znaczenie ten f a k t m ó g ł m i e ć p r z y po-
k t ó r ą w y p a d ł o ostatnio s ł o w o , podaje kolor, lecz m u s i zarazem
jawioniu
w y l e g i t y m o w a ć się p r z o d m i o t e m o w s k a z a n y m
się i stosunkowo d ł u g i m j u ż t r w a n i u
diagramu
gry
w klasy p o d p o s t a c i ą o k r e ś l a n ą maskulinarnie (chłopek
lecz nie
W p a d ł a b o m b a do
baba, c h o c i a ż i babopodobna). W s k a k i w a n i e na chłopka,
skakanie
N a p i s a ł a na t a b l i c y
po n i m , rozkraczanie się nad n i m , spacerowanie p r z e z e ń z w y
myślną
galanterią,
wreszcio zeskakiwanio. S K U Ś
list
J a k i m k o l o r e m ona go p i s a ł a
NA
J a k o d y g r e s j ę p o t r a k t u j m y u w a g ę , żo w togo rodzaju w y l i c z a n
D Z I A D A , S K U Ś , S K U Ś , S K U Ś , t o t o w a r z y s z ą c o grze w w i o l u
k a c h u p a m i ę t n i a j ą c y c h w o j n ę , p o j a w i a się coś, co p r ó b o w a ł b y m
6
miejscach k r a j u osobliwe z a w o ł a n i e .
BABA
kolorzo:
piwnicy
D o p e ł n i a ono zrozumienio
sensu s z c z o g ó l n e g o r o d z a j u g r y w chłopka.
n a z w a ć surrealistycznym o s ł a b i e n i e m odczucia t r a g i z m u :
W y d a j e m i s i ę , żo pior-
N a u l i c y Reja
w o t n i o z a c h ę c a ł o do p o d n i e c a j ą c y c h w y o b r a ź n i ę z a c h o w a ń . Zapew
Z ł a p a l i złodzieja
ne to za d u ż o powiedziane — p o d n i e c a ł o — m o ż e n a l e ż a ł o b y po
A t o n złodzioj b y ł czarodziej
s z u k a ć innego, trafniejszogo o k r c ś l o n i a . W k a ż d y m razie z a w o ł a -
I powiodzial t a k : N i e m c y m a j ą
nio, p o d k r e ś l a m to jeszcze raz, p i e r w o t n i e z a c h ę c a ł o do g r y . A l o
A Polacy, cacy, oacy
w toj osobliwej z a c h ę c i e u k r y w a ł o się od p o c z ą t k u przewrotne od-
psy
I wychodzisz t y
wracanio u w a g i gracza od p r e c y z y j n o ś c i samych d z i a ł a ń zdocydo-
Podobnio rzecz się przedstawia jeśli chodzi o najnowsze t r a g i z m y
wanio m o t o r y c z n y c h (na p r z y k ł a d chodzenie z z a d a r t ą g ł o w ą , t a k
w świecie d o r o s ł y c h :
a b y nio w i d z ą c t r a f i ć w odpowiednie pole nie n a s t ę p u j ą c na l i n i ę ) .
D y l u , d y l u na
Z czasom t e ż skuś baba na dziada u z y s k a ł o sons c a ł k i o m niodopin-
P i o r d y k n ę ł o w Czornobylu
g u j ą c y , przeciwnie, s ł u ż ą c y z m y l o n i u . Dzisiaj zredukowane zo
Raz
s t a ł o do s ł o w a skucha l u b kucha,
I wychodzisz t y
co znaczy p o m y ł k a , pomylonie
T
się w grzo. Z m \ l e n i u p a r t n e r a w grze s ł u ż ą inne jeszcze z a w o ł a n i a
i d z i a ł a n i a , o c z y m dowio się Czytelnik na k o ń c u mego w y p r a
cowania-
dwa
badylu
trzy
E w e n t u a l n i e : Promieniujosz t y !
S ą to w y l i o z a n k i , k t ó r e na w i o ś p r z e n i k n ę ł y z miasta, w p r z y
p a d k u M u r z y n o w a g ł ó w n i e z P ł o o k a , alo t a k ż e z W a r s z a w y .
A b y w p o l n i p r z e j ą ć się u r o d ą i sensom zamioszczonych obok
N a w i ę k s z ą u w a g ę z a s ł u g u j o w y l i c z a n k a , k t ó r e j t r o ś ć jost zdu
w y k r e s ó w , p o w s t a ł y c h czy t o na w y j o ż d ż o n e j t r a k t o r a m i szosio,
m i e w a j ą c o „ d o j r z a ł a " , j a k b y j u ż z innego niż dziocięcy ś w i a t a :
n i g d y nie s p r z ą t a n e j , czy w s c h l u d n y m p a r k u , gdzio o b o w i ą z u j e
Na ulicy Kopernika
swoisty konwonans d y s t y n g o w a n y c h z a c h o w a ń ( „ r z u ć t o n p a t y k
S p o w i a d a ł a się M o n i k a
bo się p o b r u d z i s z " — m ó w i cicho t a t u ś w garniturzo do synoczka
j a k laleczka; „ K a r o l i n a , K a r o l i n a ,
P r o s z ę k s i ę d z a , j a nie k ł a m i ę
w y d z i o r a się m a t k a do c ó
W y j a d ł a m cukier m a m i o
reczki, k t ó r a o d e s z ł a na p i ę ć k r o k ó w , a na co t a t u ś , p r z e s t a ń
w r z e s z c z o ć , bo j a k
cię h u k n ę w b a n i ę " ) , n a ł o ż y
Jeszcze t r o c h ę się p o d u c z ę
spenetrować
I u k r a d n ę k s i ę d z u klucze
jeszcze o b r z o ż e g r y w klasy, j a k i m i s ą joj w a r i a n t y regionalne,
w t y m w y l i c z a n k i , p o p r z e d z a j ą c e g r ę , b ę d ą c o rodzajom rozgrzew
P o c h o d z ą c a r ó w n i e ż z P ł o c k a w y l i c z a n k a , k t ó r ą za c h w i l ę zacy
k i , lecz nie w znaczeniu z a c h o w a ń z a w o d n i k ó w s p o r t o w y c h , locz
t u j ę , przedstawia się j a k o j a w n e szyderstwo z t r e ś c i r e l i g i j n y c h ,
rozgrzewki
tajomniczego, lecz ś w i ę t e g o j ę z y k a ł a c i ń s k i e g o :
umyslowoj.
P r z y b y s z k a z W a r s z a w y na wakacjo do Siodloc szczyci się
swoją warszawskością i wyliczanką:
mija
K r e t ma
ryja
A lis nore
Entliczek, pętliczok
Czerwony stoliczek
Dzioci miojscowe nie p o z w a l a j ą warszawianco s k o ń c z y ć jej
p i s u . W y ś m i e w a j ą n a i w n o ś ć przedstawionej w y l i c z a n k i .
nują
K r a kre
po
Propo
b y z r o z u m i e ć sons tego szyderstwa n a l e ż y w y r e c y t o w a ć
wyli
c z a n k ę boz rozdzielania p o s z c z e g ó l n y c h s ł ó w . A więc t a k :
'Kra-
kremijs',
'Kretmaryia',
'Alirnoro'.
b y ł y p r z o d m i o t e m licznych
swoją:
7
Profanacje
tego
prac J a n a S t a n i t ł a w a
rodzaju
Bystronia.
8
Eno, duo rabo
D z i ę k i n i m w i o m y , ż o wiele c'zisiaj n i e z r o z u m i a ł y c h s ł ó w w w y l i -
K o t wyp... żabę
c z a n k r c h , t a l ich, j a k ene, due,
Eno, duo resz
ł a c i ń s k i e raz, d w a i j e d y n y B ó g . I w t y m m i "jscu m j ż n a
K o t w y p . . . wosz
w ą t p l i w i o o d n a l o ź ć j a k i o ś starszo — n i ż d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n e —
czy eus deus, to
zniekształcone
nio-
P o d a ł e m p r z y k ł a d najbardziej drastyczny j a k i znam, zdorzenia
zaplocze i n t e r e s u j ą c y c h nas zabaw. Sugeruje się z w i ą z k i z k u l t u r ą
się r ó ż n y c h w a r t o ś c i k u l t u r o w y c h
s t a r o p o l s k ą , s o w i z d r z a l s k ą , ciosem ucznia, ż a k a :
(zgodnie z t e o r i ą owolucjonis-
tyczną o zapożyczeniach, akulturacji
itd.).
E n o , due, r i k o , fako,
Torbo, borbo, ó s m ? smake
Zdarzonie z Siodloc to historia sprzed p ó l w i o k u . A l o r ó w n i o ż
dzisiaj w p o d o b n y m d u c h u r y w a l i z a c j i
w s z y s t k i m rywalizacja) k s z t a ł t u j ą
(gra w klasy
Eus Deus kosmateusz
t o przode
się k o n t a k t y dzioci
Baks
pocho
d z ą c y c h z r ó ż n y c h ś r o d o w i s k . W M u r z y n o w i o k o ł o P ł o c k a prze
Dzisiaj ta jawnie obrazoburcze w y l i c z a n k a nawet dla ś w i a t ł y c h
trwała wyliczanka:
o s ó b nic jest z r o z u m i a ł a . Nie dziwota w i ę c , że z w r ó c i ł a u w a g ę
Jodzio k a r e t a
nawet... p s y c h i a t r ó w . D z i ę k i t o m u dysponujomy
Dzwonek
na t e n t e m a t u w a g a m i samego A n t o n i e g o K ę p i ń s k i o g o . W swoj
dzwoni
Policz panno
g ł o ś n e j Schizofrenii
Tle k o n i
czanki w wersji k r a k o w s k i e j ,
podaje p r z y k ł a d
znakomitymi
naszej poprzedniej
wyli
w k t ó r e j p i e r w o t n y sens calkiom
W y l i c z a n k o t ę u z u p e ł n i a w toj samej wsi worsja u w s p ó ł c z e ś n i o n a ,
z a n i k ł , c z y n i ą c j ą rzoczywiście dowodem istnienia „ r o z k o j a r z o -
k t ó r ą p o s ł u g u j ą się p r z o w a ż n i o c h ł o p c y :
nego s t y l u " w toj osobliwoj t w ó r c z o ś c i
144
litorackiej:
Jodzio rowerek
Ene,
due, r i k e , fake,
N a spacorok
Torba, borba, osme, smake,
��146
�Deus, deus, kosmakeus
n y c h . A ł e jest t o j a w n o ś ć pozorna. Najlepiej j ą w y r a ż a f a k t n a s t ę
i morele b a k f !
p u j ą c y . W Ogrodzie K r a s i ń s k i c h bez t r u d u , szczególnie z p o c z ą t
stwierdzając,
k i e m wiosny, n a t r a f i a m y n a ś l a d y g r y w postaci pozostawionych
że t a k a w y l i c z a n k a funkcjonuje w ś w i a d o m o ś c i dzieci na szczegól
w alejkach w y k r e s ó w . A l e trzeba m i e ć p r a w d z i w e szczęście a b y
Antoni
Kępiński mial oczywiście w pełni rację
n y c h p r a w a c h , z b l i ż o n y c h do t y c h j a k i e t o w a r z y s z ą
chociażby
z o b a c z y ć m o m e n t powstawania chłopka
i s a m ą g r ę . N i e ulega n a j
nie
mniejszej w ą t p l i w o ś c i , że t u , w ś r o d k u Warszawy, dzieci s t r z e g ą
m o ż n a z a p o m i n a ć , że obok t y c h n i e z r o z u m i a ł y c h wyliczanek k o
swej pasji, w y s z u k u j ą c miojsca „ b e z l u d n e " i t a k i e j c h w i l i , k i e d y
rzystano
nie m a i n t r u z ó w . B y w a j u ż , ż e z r e z y g n u j ą z samoj g r y , poprze
wypowiadaniu zupełnie niezrozumiałych
zaklęć. J e d n a k ż e
zawsze z t a k i c h , k t ó r y c h sens b y ł jasny, o c z y w i s t y
( p r z y k ł a d Spowiadała
się Monika).
A l o nie r e z y g n u j m y z u w a g
dociekliwego znawcy zagadnienia:
„Nasuwa
się s p o s t r z e ż e n i e ,
s t a j ą c na n a r y s o w a n i u tego, co w i c h ś w i a d o m o ś c i stanowi wspom
nienie w s p ó l n e j
zabawy
z czasów wakacji,
w innej
zupełnio
że t a zabawa (wcześniej a u t o r m ó w i ł o pasji t w o r z e n i a przez jogo
sceuorii i z osobami z n a n y m i , p r z y j a z n y m i , t a k i m i s a m y m i j a k
nioktórych pacjentów
ono a nie to obco, k t ó r e się zaledwie dostrzega w otoczeniu. W
n o o l o g i z m ó w w p l a t a n y c h do m o w y po
tocznej, p r z y p . J.O.) z r ę c z n y m i k o n s t r u k c j a m i s ł o w o t w ó r c z y m i ,
grze w klasy,
swoista i r o n i a i absurdalny h u m o r , spotykane u n i o k t ó r y c h cho-
w y l i c z a n k i , u a s t ę p u j o mocne zintegrowanie i j a k w k a ż d e j grze
ehorych,
c z y n n i k i s ł a b s z e j l u b silniejszej omocjonahiie r y w a l i z a c j i
pozwalają
wyodrębnić
w
«stylu
schizofatycznym»
s t y l « h e b o f r e n i c z n y » (Heb o — uosobionio wiocznoj m ł o d o ś c i ,
p r z y p . J.O.).
Ten
ostatni
własne
mogą
tej zabawie n a d a ć sons p o w a ż n y , p o g ł ę b i o n y do granic p o j ę t e j
się słowami
swoiście k o m u n i i . D o s t ą p i o n i o do niej w y m a g a t e ż o k r e ś l o n e j
p o s t a w y e m o e j o n a ł n o j , c h a r a k t e r u i u m i e j ę t n o ś c i , k t ó r o to cechy
bawienie
w o ś c i m o w y dzieci, n p . w y l i c z a n k i , k t ó r y c h t r e ś ć jost niezrozu
m i a ł a , n a t o m i a s t s c a l a j ą je r y t m i r y m y " .
Z w i ę z ł a f o r m a , swobodne
się poprzez
«nursory rhymes », osobli
przypomina
Rabelais'go, angielskie nonsonsowno
p o c z y n a j ą c o d zapoznawania
kojarzenie
nie k a ż d y posiada.
Najważniejsze,
że cech t y c h nie
potrafią
u j a w n i a ć d o r o ś l i . Zapewne k a ż d e l u b prawie k a ż d o z g r a j ą c y c h
9
słów, c h o c i a ż
p r z y p o r z ą d k o w a n y c h rymowi, a najważniejsze
zawsze
charakterystycz
n e m u r y t m o w i , p o z w o l i ł a K ę p i ń s k i e m u z n a l o ź ć dla t a k i e j struk
t u r y literackiej w y l i c z a n k i analogio nie t y l k o w t w ó r c z o ś c i R a
belais'go, w u t w o r a c h poezji „ n u r s e r y r h y m e s " , czy w tekstach
w klasy dziecko czujo t ę p r z e p a s t n ą r ó ż n i c ę , s t w a r z a j ą c ą o s o b l i w ą
s z a n s ę o d c i ę c i a s i ę . o d zgrodowskiogo ś w i a t a i odnalozienia c z e g o ś
z p r z y j a ź n i wo w s p ó l n o c i e r ó w i e ś n i c z e j ; w ś r ó d w y b r a ń c ó w , osob
n i k ó w p r o s t o l i n i j n y c h , spontanicznych, szczerych i t d .
P ł a s k i k a m i e ń , k a m y k , u ł a m e k szyby, n a z y w a n y
sowizdrzalskich, lecz t a k ż e w programowej d z i a ł a l n o ś c i dada-
l u b plitką,
szkiełkiem
czy kafelek, t o n i e z b ę d n y p r z e d m i o t w grze. Osoba
i s t ó w i s u r r e a l i s t ó w . W y l i c z a n k a n o b i l i t o w a n a z o s t a ł a przoz w y
rozpoczynająca
w o ł a n i e t a k i c h nazwisk, j a k Gerard N e r v a l , F r y d e r y k H ó l d e r l i n ,
chłopkiem,
A n t o n i A r t a u d , czy James Joyce. K o n k l u z j a K ę p i ń s k i e g o spro
t r a f i ć w piekło
wadza się do c h a r a k t e r y s t y k i m o w y osobniczej w j e j przejawach
i u t r a t ę k o l e j k i w grze. Z a l e ż n i e o d miojsca i s t r o n y k r a j u r e g u ł y
schizoidalnych.
g r y s ą m n i e j l u b bardziej skomplikowane, a s p o s ó b ich realizo
Charakterystyka
ta,
korzystająca
z
ustaleń
grę, stojąc
przed w y r y s o w a n y m i klasami
lub
m u s i n i m c i s n ą ć w o k r e ś l o n e polo, u w a ż a j ą c a b y nio
czy n a linię. Uznaje s i ę t o za b ł ą d (skuchę,
kuchę)
M . Lorenza, wskazuje ż e m o w a t a k a s ł u ż y nie p o r o z u m i e w a n i u
wania
się z l u d ź m i , locz przeciwnie, o d c i ę c i u się o d otoczenia. W y d a j e
J e d n ą z najprostszych f o r m u ł s t o s u j ą dzieci z W ę g r o w a w Siod-
się, ż e K ę p i ń s k i
wnika
t u w sedno c z y n n i k ó w
sprawczych,
odpowiednio
wyszukany,
czy
całkiem
niowyszukany.
leckiem. W p r a w d z i e k o r z y s t a j ą z o b y d w u d i a g r a m ó w ,
chłopka
k s z t a ł t u j ą c y c h zjawiska w r o d z a j u naszej w y l i c z a n k i , l u d y s t y c z -
i klas,
nogo m e n t l o w a n i a .
t y l k o do jednego ć w i c z e n i a , skakania na jednej nodze z p r z e r w ą ,
Jeszcze bardziej
przekonywujące
okazują
się stwierdzenia
Lorenza i K ę p i ń s k i e g o , k i e d y p r z e d m i o t e m proponowanej analizy
staje się pewien rodzaj przekazu o charakterze
j e d n a k ż e w p o k o n y w a n i u i c h przestrzeni o g r a n i c z a j ą się
s t a n i ę c i a n a d w ó c h nogach, podskoku-obrocie i k o n t y n u o w a n i u
skakania,
kuśtykania.
1 2
plastycznym.
Samo skakanie na jednej nodze nie w s z ę d z i e w y g l ą d a t a k sa
M a m t u na m y ś l i prawie nio r o z p o z n a n ą d z i e d z i n ę k o m p o n o w a n i a
m o . W W ę g r o w i e s k a c z ą c nie przesuwano k a m y k a w kolejne pola.
na ziemi, u k r y w a n y c h i o d s ł a n i a n y c h t y l k o dja wybranego p r z y
N a t o m i a s t w okolicach G ą b i n a czy Ł o m ż y t a k i zwyczaj n a l e ż a ł
jaciela sekretów,
do p o s p o l i t y c h w y m o g ó w g r y . W Z y w i e c k i e m , K i e l e c k i e m , Ł o m
środkowej
widoków,
klejnotów.
Zjawisko t o znane m i jest zo
P o l s k i . Oto s z e ś c i o l e t n i R o b e r t
w i d z i a n y przez
z M u r z y n o w a , nio
n i k o g o , w ogrodzie p o d s t o ł e m u k ł a d a ł
swój
ż y ń s k i e m i w okolicach G ą b i n a , P ł o c k a i w s a m y m P ł o c k u e k w i l i b r y s t y k a poruszauia się w wyznaczonych obrysem chłopka
lub
sekret. W y k o r z y s t y w a ł w abstrakcyjnej z u p e ł n i e dla nas k o m p o
kłas
z y c j i k a m y k i , u ł a m k i s z k ł a , s k o r u p y z m a l o w a n y c h n a c z y ń oraz
p o s z c z e g ó l n y c h p ó l {fruwanie
inne p r z e d m i o t y znaleziono n a d brzegiem W i s ł y . Całość starannio
z k a m y k i e m na g ł o w i e , n a r a m i e n i u i przedramieniu, poruszanie
p r z y k r y w a ł warstwa, p i a s k u . N i k o m u z r ó w i e ś n i k ó w , z k t ó r y m i
się na śłepaka,
u t r z y m y w a ł t y l k o konieczno k o n t a k t y , j a k t e ż n i k o m u z r o d z i n y ,
obskoczenie,
nawet babci, nie o d s ł a n i a ł swego sekretu.
Ceremonia o d s ł o n i ę c i a
n i e s p e ł n a m i n u t ę , ale m o g ł o się p r z e d ł u ż a ć — s z c z e g ó l n i e k i e d y
wymagała
całkowitego
k t o ś nie m i a ł szczęścia — w „ n i e s k o ń c z o n o ś ć " . Obskików
odnalezionia
osoby
godnej
zaufania.
W o ł a ł j ą do s t o ł u i o d g a r n i a ł p i a c h . Zaskoczenie widza o d b i e r a ł
z wyraźną satysfakcją.
1 0
W B i a ł o b r z e g a c h k o ł o Zegrza u k ł a d a
n i e m t a j e m n y c h k o m p o z y c j i , n a z y w a n y c h widokami,
widoczkami
z a j m u j ą się w y ł ą c z n i e d z i e w c z y n k i . R y t u a ł się p o w t a r z a . U j a w
nienia t a j e m n i c y widoczku
d o s t ę p u j o najbardziej
z a s ł o n i ę t e g o na ziemi w a r s t w ą p i a s k u
zaufana
koleżanka.
na r o z p o s t a r t y m liściu l u b p o z ł o t k a c h
Widoczki
u k ł a d a się
dopuszczała:
skakanie
żabką,
przeskakiwanie
a ł b ó latanie), chodzenie na
sztywnego
c z y l i z z a m k n i ę t y m i oczyma i inne. Jednorazowe
zwano
w
Łomżyńskiem
obskikiem,
mogło
trwać
fun
dowano sobie k i l k a czy k i l k a n a ś c i e , a ł e r ó w n i e ż czy t o na u l i c y
N a b i e l a k a w Warszawie, czy w Ż y j o n i k o ł o R a j c z y , k i l k a d z i e s i ą t ,
a nawet p o w y ż e j s e t k i .
S p ó j r z m y wreszcie na t o , co w t y m t e k ś c i e jest dla m n i e n a j
w a ż n i e j s z e , na d i a g r a m y kłas
i chłopka,
j a k o z n a k i plastyczne,
tworzone z i n w e n c j ą , k t ó r e j cech f o r m a l n y c h z d e f i n i o w a ć , a t y m
słodyczy.
bardziej p o d r o b i ć nie s p o s ó b . M u s i m y z a d o w o l i ć się n i e d o k ł a d
W y s z u k i w a n e s ą specjalne s k o r u p k i z c z y t e l n y m w z o r k i e m , r ó
n y m i p r z e r y s a m i . P r ó b o w a ł e m s k o r z y s t a ć z p o m o c y nieocenione
ż y c z k ą . Obok k w i a t ó w , k a m y k ó w i s z k i e ł e k s t a n o w i ą t w o r z y w o
go Wojciecha Marchlewskiogo, lecz p r ó b a nie do k o ń c a s i ę p o
tych kompozycji.
z opakowań
granicach
Całość, n i m zostanie p r z y k r y t a piaskiem, na
k r y t a zostaje k o l o r o w y m i s z k ł a m i .
1 1
w i o d ł a . Rzecz p o ł o g a na t y m , ż e z w y k ł y przerys (kreska czarna
Krasińskich
na b i a ł y m tle) z n i e k s z t a ł c a i s t o t ę k o l o r y s t y c z n ą i w a l o r o w ą i n t e
klejnocikami.
r e s u j ą c y c h nas o b r y s ó w . P o n i e w a ż M a r c h l e w s k i znakomicie opa
R ó w n i o ż z a j m u j ą się t y m t y l k o d z i e w c z y n k i . W a ż n y m t w o r z y
n o w a ł t e c h n i k ę drzeworytnicza, s ą d z i ł e m , ż e k o r z y s t a j ą c z j e j
ukryte
układanki
nazywane
W Ogrodzie
s ą klejnotami
czy
w e m o b o k k w i a t k ó w i ś z k i o l e k s ą metalowe, z ł o t a w e wąsy,
jakie
możliwości
uzyska
się bardziej
zbliżony
do
oryginału
efekt.
o d s t a j ą z k r a w ę d z i z a k r ę t e k od flaszek..
N i e s t e t y d r z e w o r y t pomaga o d d a ć i s t o t ę całości z n a k u , lecz jego
G r y w klasy od p o c z ą t k u do k o ń c a s ą c a ł k i e m j a w n e . Wszak
gra s i ę w nie demonstracyjnie na oczach i n n y c h , n a p o d w ó r k a c h ,
na p r z o j ś c i a c h - c h o d n i k a e h , w p a r k a c h i p r z y drogach publicz
charakterystyczne
cięoia
zniekształcają
(utwardzają)
miękki,
swobodny biog k r e s k i . Z a c z n i j m y w i ę c o d tej w ł a ś n i e k r e s k i .
J e ś l i k r e ś l o n a jest na ziemi p a t y k i e m , czy k a n t e m k a m y k a ł u b
147
�ptitlci
uzyskuje z u p e ł n i e i n n y charakter, a n i ż e l i w ó w c z a s k i e d y
sobów
może
zostać
w y k o r z y s t a n y . Czy z w y k ł e
powstaje z r y s o w a n i a k a m i e n i e m , c e g ł ą czy wreszcie k i e d ą n a
skuś,
t w a r d y m p o d ł o ż u p ł y t y chodnikowej w z g l ę d n i e asfaltu.
lepiej s i ę r o z ś m i e s z a ł o " ) :
Łączy
skuś,
j e d n a k te r ó ż n i ą c e się sposoby p o w t a r z a j ą c a s i ę z a m a s z y s t o ś ć ,
S k u ś babko,
u t r w a l o n y ś l a d d z i a ł a n i a dokonywanego w p o ś p i e c h u , j a k t o s i ę
nieraz m ó w i —• z
I
nerwem.
D a m ci słodkie jabłko.
Z t e k s t e m t y m blisko koresponduje
t e ż , p r z y p a t r u j ą c się j a k prowadzone s ą kreski-linie,
do
skandowanie
czy r o z ś m i e s z a n i e . . . M i a ł o je w y w o ł a ć najlepiej ( „ n a j
inny,
pochodzący
chyba
z Węgrowa:
strzegamy, ż e o p r ó c z p o w t a r z a j ą c e j się z a m a s z y s t o ś c i , d a j ą z n a ć
S k u ś babo d z i e c i ę ,
0 sobie dwie t e c h n i k i rysowania, zarazem j a k b y dwie p o s t a w y
W y r z u ć je n a ś m i e c i e .
t w ó r c z e . Pierwsza t o c h ę ć o d razu opanowania całości d i a g r a m u ,
W K a l w a r i i i G r ó j c u , w okolicach W a r s z a w y , z a c h o w a ł się o k r z y k ,
prowadzenie j a k n a j d ł u ż s z y c h , c i ą g ł y c h l i n i i . M o ż n a t a k i efekt
k t ó r y p r z e r o d z i ł się w o d r ę b n ą g r ę z p i ł k ą . M o ż n a p r z y p u s z c z a ć ,
u z y s k a ć w p r z y p a d k u zaznaczenia t u ł o w i a chłopka
c i ą g n ą c za
1 3
że ó w o k r z y k t o w a r z y s z y ł grze w klasy i p o w t a r z a n y po t r z y k r o ć ,
s o b ą p a t y k po ziemi, czy k r e d ę l u b u ł a m e k cegły po t w a r d e j po
albo w i e l o k r o ć , m i a ł o d w r ó c i ć u w a g ę o d w y p e ł n i a n y c h
w i e r z c h n i asfaltu i c h o d n i k a . L i n i a rysowana t a k i m
gracza z a d a ń :
sposobem
n i g d y nie jest sucha, s z t y w n a . R ó ż n e jej n a t ę ż e n i e ,
falistość
Holi, holi,
1 nagłe załamania czynią j ą miękką, żywą. T ę samą
technikę
H o l i , holi,
przez
z d r a d z a j ą „ g ł o w y " w y k r e ś l a n e zaledwie d w o m a p o c i ą g n i ę c i a m i ,
Miasteczko się p o l i .
a nieraz c h y b a t y l k o j e d n y m . N a t o m i a s t d r u g a postawa, t o b u
W całej Polsce znane jest p r z y grach w k l a s y skandowanie
dowanie całości j a k b y z k l o c k ó w , rysowanie oddzielnie k w a d r a
masło, prasło, masło, prasło, masło, prasło... P R A S Ł O , P R A S Ł O ,
t ó w czy w y d ł u ż o n y c h p r o s t o k ą t ó w , s t a n o w i ą c y c h na koniec o d
PRASŁO.
powiednio ponumerowane
nie skleciło s i ę , c z y l i się nie u d a ł o . W czasie u b i j a n i a ś m i e t a n y
pola.
1 4
—
Słowo p r a s ł o — j a k się w y d a j e — znaczy rozlecieć się,
W t y c h s k o m p l i k o w a n y c h nieraz diagramach linie nie zawsze
w masielnicy (Deszczyk p a d a s ł o ń c e świeci, B a b a Jaga m a s ł o
się s t y k a j ą , t a m gdzie p o w i n n y się z e t k n ą ć . T o z n ó w nieoczekiwa
kleci...), m o ż e się o k a z a ć , ż e c a ł a praca p o s z ł a na marne. Piana
nie p r z e c i n a j ą s i ę . I n n e z o s t a ł y u z u p e ł n i o n e d o d a t k o w y m i , bo
p r z y otworze w o k ó ł d r ą ż k a o k a z a ł a się t y l k o p i a n ą . M a s ł o się
przy
nie s k l e c i ł o .
rysowaniu przerwały
się. Wszystkie
te
w z b o g a c a j ą formalnie c a ł o ś ć z n a k u , j a k i m jest
niedokładności
chłopek.
P o z n a l i ś m y zatem n i e z ł y scenariusz t e a t r u - o b r z ę d u . K o r z y s
W Ogrodzie K r a s i ń s k i c h w Warszawie p r z y bogactwie roz
t a n o w n i m z wyszukanej scenerii (na p r z e j ś c i u , na ś r o d k u j e z d n i ,
m a i t e j r o ś l i n n o ś c i , t w o r z ą c e j w c a ł o ś c i pewien m o n o t o n n y m o n o l i t ,
p r z y p ł o c i e i k o ł o f o n t a n n y ) , sugestywnego
u z u p e ł n i o n y j e d n o s t a j n o ś c i ą ciemnej p o w i e r z c h n i alejek, a stano
plastycznego i cyrkowo-tanecznych d z i a ł a ń . Stroje s ą zawsze w y
w i ą c y c h p o s p o ł u ś w i a t p a r k u , pojawienie s i ę z c a ł k i e m innej rze
szukane, n i g d y n i e d b a ł o . W s z y s t k o p r z y p o r z ą d k o w a n o
c z y w i s t o ś c i z n a k ó w , r o d z i o c z y w i ś c i e odczucie naruszenia ł a d u .
t o w n e j d r a m a t u r g i i . J u ż sam p r o l o g w w y l i c z a n k a c h u j a w n i a ł
Odczucie t o m o ż e n i e p o k o i ć do pierwszego deszczu, k t ó r y z m y j e
m o ż l i w o ś c i przebiegu a k c j i . O d p o c z ą t k u do k o ń c a nic nie b y ł o —
d o k u m e n t n i e b r u n a t n e m a l u n k i . P ó k i one s ą u d a j ę s i ę n a spacer
j e d n a k — w i a d o m e . Wszak t o gra. N i c z y m ż y c i e , c h o c i a ż ?
z radością. Odnajduję korzystną, kontrastującą sytuację w owym
Sama z a ś gra m o g ł a p r z e b i e g a ć w t a k i m
zderzeniu, k i e d y jeden rodzaj w a r t o ś c i w z m a c n i a znaczenie d r u
— tajemniczego k n u c i a , r o z b u d z a j ą c e g o l ę k ,
gich;
— wywoływania
g d y c a ł k o w i c i e pierzcha
nuda
drzemiąca w
sztucznym
pejzażu.
poprzez
kunsz
nastroju:
paniczne
okrzyki
(holi,
holi, holi...),
Wreszcie
chłopka
przerażenia
niezwykle znaku
obok
— pobudzania do s k r y t y c h u c z u ć i o g ó l n e g o pomieszania (roz-
r y s u n e k psa. M a o n zaznaczone t o , co p r z e k r e ś l o n e zo
podczas k t ó r e j ś
z przechadzek
kojarzenia) d w u z n a c z n y m i t e k s t a m i i i m p o d o b n y m zacho
s t a ł o k i l k a k r o t n i e k r z y ż e m . P r z y i n n y c h chłopkach
zaskakuje
sam k r z y ż y k t !
— potęgowania
Czarny k r z y ż ,
skandując
O c z a r u j ę ciebie d z i ś !
skucha),
M a m y w i ę c j u ż p r z y b l i ż o n y obraz tego dziecięcego t e a t r u —•
o b r z ę d u . K t ó r e ś z dzieci p r ó b u j e p r z e j ś ć przez chłopka
n i a j ą c skuchy,
waniem),
Czary, m a r y ,
nie p o p e ł
z a ś inne pragnie — j a k t y l k o p o t r a f i — przeszko
d z i ć i o d p r a w i a czary
mary.
I s t n i o j e potwierdzenie z
wioski
poczucia
trudności,
słowo-zaklęcie
demonizowania
(prasło,
— r o z ś m i e s z a n i a , c z y l i sposobienia
prasło...,
albo
zadania,
skueha,
do utraconia s a m o k o n t r o l i
w stopniu zupełnym.
M o ż e m y z a t e m p o w r ó c i ć do pochopnie k r y t y k o w a n e j tozy
Jerzego S ł a w o m i r a
Wasilewskiego. Zgadza
się wszystko.
Gra
M i c h n y k o ł o Stawisk w Ł o m ż y ń s k i e m , ż e t o z a k l ę c i e w y p o w i a d a n o
w klasy, s z c z e g ó l n i e w odmianie g r y w chłopka,
w i e l o k r o t n i e , a w y p o w i a d a j ą c a , p r z y k u c n ą w s z y obok w y r y s o w a
w i e „ a r c h a i c z n e zaplecze r y t u a l n e " . Czy w t y m e a k a p i ź m i e nio
nego d i a g r a m u k r e ś l i ł a do r y t m u ó w „ c z a r n y k r z y ż " . W wiosce
zawiera s i ę definicja p o w r o t u ? A m ó w i ą c inaczej, czy w t y m
tej znano inno jeszczo z a k l ę c i a i sposoby powodowania
m i l c z e n i u (po s k o ń c z o n e j grze) nie m a jej epilogu?
skuchy.
odsłoni niewątpli
D l a t e g o , p r z e d r o z p o c z ę c i e m g r y , u m a w i a n o się k t ó r y z t y c h spo
P R Z Y P I S Y
1
O p . c i t . , s. 225—226
Z b i g n i e w B e n e d y k t o w i c z w ł ą c z y ł m n i e do „ n i e ś w i a d o m y c h
f e n o m e n o l o g ó w " . Zgadzam s i ę , ż e n i e ś w i a d o m y . A l e czy feno
menolog? J e ś l i b y ł b y m ś w i a d o m y , t o nie p o t r a f i ł b y m w g ó r a c h
s a j a ń s k i c h s f i l m o w a ć , u k r y w a j ą c e g o się w d o z w o l o n y m teatrze,
szamana. O n i z a ś u m i e l i (szamani) „ p o s k l e j a ć " n a w e t r o z b i t ą
przez ś c i n a n e drzewo na siedem części k o s t k ę .
W ś r ó d 102 gier d z i e c i ę c y c h n a terenie K u r p i o w s k i e j Puszczy
2
3
148
Zielonej nie m a do 1967 r o k u g r y w klasy. Por. A d a m C h ę t n i k
Życie puszczańskie
Kurpiów,
W a r s z a w a 1971, s. 78—92
W L o n d y n i e skakanie po p ł y t a c h c h o d n i k o w y c h datowane
jest n a koniec X I X w . Por. R o b e r t Craig Maclagan, The garna
diversions of argyłeshire,
L o n d o n 1901, s. 133—134
K o r z y s t a m z d a n y c h dostarczonych m i przez s t u d e n t k i
i s t u d e n t ó w : K a t e d r y Etnologii i Antropologii Kulturowej ora!
Z a k ł a d u Geografii Regionalnej i Z a k ł a d u D y d a k t y k i i K r a j o
4
s
�I I . 7. G r a w klasy przed przystankiem P K S k o ł o s z k o ł y , Czermno, gm. G ą b i n , 1986
znastwa TJW. Moim r o z m ó w c o m p r z e k a z u j ę w t y m miejscu po
dziękowanie.
J a n K a r ł o w i c z , Słownik gwar polskich, K r a k ó w 1907, t. V ,
s. 165: Skusić = »zwieść «, d o ś w i a d c z y ć : » k ę s ś w i a t a p o z n a ł e m «.
J . K a r ł o w i c z , A d a m K r y ń s k i i W ł a d y s ł a w N i e d ź w i e d z k i , Słow
nik..., Warszawa 1915, t. V I , s. 188—199; Skusić 1. skłonić do
czego, 2. d o ś w i a d c z y ć , p o p r ó b o w a ć , 3. z w i e ś ć , „ K i e j diabeł s.
nie m o ż e , to b a b ę p o ś l e , i baba skusi". W jednym i drugim słow
niku nie m a „ s k u ś baba n a dziada". Słownik Staropolski, t. V I I I ,
z. 4 (51), Ossolineum 1980, s. 265, podaje takie znaczenia s k u s i ć :
1. d o ś w i a d c z y ć k o g o ś , p o d d a ć próbie, w y p r ó b o w a ć c o ś , sprawdzić.
2. w y d o s k o n a l i ć , w y ć w i c z y ć , w p r a w i ć się w c z y m ś . 3. przesłuchać
k o g o ś , w y p y t a ć . Słownik języka polskiego, P W N Warszawa 1981,
Т. I I I , s. 251:1. »kusząc skłonić do c z e g o ś ; p o c i ą g n ą ć , z w a b i ć *
2. >yw j ę z y k u dzieci: p o m y l i ć się w n i e k t ó r y c h grach, z w ł a s z c z a
6
R y s . i fot.:
r.
w p i ł k ę «.
A j a nos t r ę ; 'Ajanostre'. Jest to dodatkowa fraza w tej
wyliczance, lecz p o c h o d z ą c e j ze S t a n i s ł a w o w a k o ł o Grodziska
Mazowieckiego. W i a d o m o ś ć t ę z a w d z i ę c z a m pani Sylwi Orawskiej.
J a n S t a n i s ł a w B y s t r o ń , Tematy, które mi odradzano, P I W
1980, s. 109—168. Ponadto, K r y s t y n a Pisarkowa, Wyliczanki
polskie, Ossolineum 1976, s. 26
Op. cit., s. 74—76
Z d a r z y ł o się to w 1981 roku.
W i a d o m o ś ć z a w d z i ę c z a m pani E w i e W i ś n i e w s k i e j .
W i a d o m o ś ć z a w d z i ę c z a m pani Barbarze Rogowskiej.
Przypomnienie pani H a n n y Szewczyk, za k t ó r e bardzo
serdecznie dziękuję.
W i a d o m o ś c i te z a w d z i ę c z a m panom: M a ć k o w i Sosnowskie
m u oraz Ryszardowi Ciarce.
7
8
9
1 0
1 1
1 2
1 3
1 4
W . Marchlewski, il. 5, 7; J . Olędzki, il. 1—4,
6
149
�Aleksander J a c k o w s k i z d y r .
Krzysztofem
M a k u l s k i m n a tle jednej zo ścian
w P a ń s t w o w y m Muzeum Etnograficznym w
Fot. Mirosław Krajewski
Warszetwie
Jego g a b i n e t u
�