O losach archaizmów w folklorze / Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1987 t.41 z.1-4
Dublin Core
Tytuł
O losach archaizmów w folklorze / Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1987 t.41 z.1-4
Opis
Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1987 t.41 z.1-4, s.139-141
Twórca
Adamowski, Jan
Wydawca
Instytut Sztuki PAN
Data
1987
Relacja
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:3541
Format
application/pdf
Język
pol.
Identyfikator
oai:cyfrowaetnografia.pl:3318
PDF Text
Text
I
Jan Adamowski
O LOSACH A R C H A I Z M Ó W W FOLKLORZE
Pytanie o „losy a r c h a i z m ó w "
1
jost w p e w n y m sensie nielo-
Daj n a m kielich w i n a ,
giezne. E l e m e n t archaiczny j ę z y k a to p r z e c i e ż t a k i , k t ó r y w y
Kielich jak
chodzi z u ż y c i a i to najczęściej bezpowrotnie. P r z y k ł a d o m
K i e l i c h j a k karawan.
twierdzającym
wyraz łożnica
po
„ n o r m a l n y stan rzeczy i w j ę z y k u f o l k l o r u jost
2
w znaczeniu „ k o m o r a , s y p i a l n i a " , k t ó r y w naszych
3
m a t o r i a l a c h m a t y l k o d w a potwierdzenia i oba p o c h o d z ą z n a j
z Radomskiego — karawon
113)
także
O. K o l b o r g
w piośni
z i n n ą j e d n a k e k s p l i k a c j ą znaczenia
— jako „długi w ó z " :
2. W s z y s t k o ć to moje
B i e d n a m o j a p a ma
Co w kara wonie
młoda.
bystra w o d a . (ZP, s.
t y ł k o m sobie z a p o m n i a ł a
100);
w i a n k a na stolo. ( K o l . 2 0 / R a d . I , s.
1. Oj zapalajcie jare świco,
idzie M a r y s i a do
A idzio ona
( F K . H e j ! , s.
Dosyć podobny wyraz o d n o t o w a ł
dawniejszych z a p i s ó w :
Za łożnice
karawan,
b) księżyc
łożnice.
nie-idący,
'syn
W i t a m cię księżycu,
swego wianeczka ż a ł u j ą c y .
niebieski dziedzicu,
tobie z ł o t a korona, a n a m w niebio fortona. (Chmiel., s. 113)
2. Oj zapalajeio jare świce
id'.io Marysia i z łożnice
185);
księcia':
P o w y ż s z y tokst jest co p r a w d a przez a u t o r k ę z b i o r u
( K o l / 3 3 , C h e l m / I , s.
8
kwalifiko
w a n y j a k o magiczna p i e ś ń do k s i ę ż y c a (ciała niobieskiogo), ale
340).
„księżna,
wydaje się, że jest to jogo w t ó r n a funkcja. C a ł y k o n t e k s t z o s t a ł
p a n i " u t r w a l o n a z o s t a ł a t y l k o przez Z . D o l ę g ę - C h o d a k o w s k i e g o :
przeeioż n a k i o r o w a n y bezosobowo, a z w r o t „ n i o b i o s k i dziedzicu"
Analogicznych p r z y k ł a d ó w jest w i ę c e j . Księżnica
—
Piszczą wróble, piszczą wrony,
w y r a ź n i e wskazuje adresata, znanego m . i n . z popularnoj k o l ę d y
że pan m i o d y d o s t a ł ż o n y .
o incipicie: Ody śliczna
A żona, gdyby
jost
książnica,
z galonom na niej s p ó d n i c a . ( D . , s.
a ciemnica
k t ó r e j druga z w r o t k a
Wszystko stworzenie ś p i e w a j P a n u swemu,
134),
— „więzienie, lochy" — ma t a k ż e wyłącznie doku
m e n t a c j ę d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n ą (O. K o l b e r g , J .
panna syna kołysała,
mstępująca:
p o m ó ż r a d o ś c i wielkiej sercu m o m u :
li l i l i l i łaj, wielki Królewiczu,
Lompa):
l i l i l i l i l a j , niebieski dziodzicu.
31. J u ż c i Kasiuleczkę
I n n ą k o n s e k w o n e j ą a r c ł i a i z o w a n i a się części l e k s y k i f o l k l o r u
we w ą d u ł w s t a w i l i
a Jasioczka z d r a j c ę
jost jej molizacja. W y r a z y
sto k o ń
w sonsie odbiorczym czy nawot e t y m o l o g i c z n y m , u t r w a l i ł y się
32. J u ż c i
doścignęły.
lorze, szczególnie na wschodzie P o l s k i , w y r a z o m
O j , Łado,
a Jasioczka z d r a j c ę
oj
t y Jasieniu Jagodo
w r z u c i l i . ( K o ł / I , s. 62)
ciemnice,
k u n i c e ń k a kupcie,
Miły, m o c n y B o ż e , od ciomnoj
ciemnice.
siudołeńko zróbcie,
O j , Łado,
odewrzala, na b r a t a z a w o ł a ł a , (PŚ1., s. 188).
oj Łado]
(Chm, n r
29),
P r z y k ł a d y tego t y p u świadczą, o g ł ę b o k i m zanurzoniu f o l k l o r u
N i o gniowaj się k a l i n o w y m o ś c i e , łado,
w historię narodu.
B o to j a d ą przoz ciebie g o ś c i e , łado,
to s p o s t r z e ż e n i e ,
łado,
łado.
boz-
Przez ciebie goście i pyszno wesołe łado,
łado,
powie-
Pyszny starosta, pyszna s t a r o ś c i n ę , łado,
łado.
J e d n a k ż e nio wszystkie a r c h a i z m y w folklorze z a n i k a j ą
p o w r o t n i e . M o ż u a nawet, u o g ó l n i a j ą c
łado:
Łado,
10. R z u c i ł a ( j ) i klucze od ciemnej
11. Gdy ciemnicę
zarówno
w refrenach w f u n k c j i n i o l i z m ó w . T a k jest z d o c h o w a n y m w folk
Kasiuleczkę
wszyscy zachowali
w ciemnicę,
dzisiaj z u p e ł n i e niejasne
dzioć, że przede w s z y s t k i m nie z a n i k a j ą . Część z nich pozostaje
k t ó r y o d c z a s ó w D ł u g o f z a najczęściej i d e n t y f i k u j e
(FO, s.
13);
się z p o s t a c i ą
j a k o rodzaj „ s k a m i e l i n " p r z e w a ż n i e w j e d n y m lub d w u u t w o r a c h
b ó s t w a s ł o w i a ń s k i e g o o imieniu L a d a ' , podobnie j a k i n n y inelizm
o z u p e ł n i e zapomnianej, czy niejasnej semantyce, a nawet w t y c h
folklorowy
samych k o n s t r u k c j a c h
lelum,
4
p r z y k ł a d e m jest w y r a z
O d terenia do
językowych.
Bardzo w y m o w n y m
togo
Matka
lelum,
terenia
lelum,
potoczną
Czy go wiezienia. ( H o l . , s. 46),
B o ż e g o — do ś l u b u p a n i e ń s k i e g o .
125a)
Od terema do terema — t r z a n a m się do d o m u z b i e r a ć ,
przoz lasy, przez bory, przez g ł ę b o k i e Jeziory.
(Kol/XVI,
nr
131).
k t ó r y w naszych m a t e r i a ł a c h d o k u m e n t o w a n y c h dawniej i w s p ó ł
c z e ś n i e — (ogółom 8 p o t w i e r d z e ń ) zawsze w y s t ę p u j e w
stałej
k o n s t r u k c j i — „ o d terema do t o r o m a " , a jego znaczenie b y w a
lub „ p a ł a c ? , d o m ,
6
bozdrożo" .
Oto inno p r z y k ł a d y t a k i c l i „ z a p o m n i a n y c h " w y r a z ó w
m i e l i n " : a) karawan
Pieczywa n a m
7
— „ w ó z do w o ż e n i a w i n a ? " :
nio dasz
B o ś z s o b ą nie z a b r a ł .
zestawieniu
ładom,
ladom ( K o l / X V l , n r
nazwę
cala
grupa
273).
jest łałom,
riośni
o d czego w z i ę ł a
obrzędowych,
tak
zwano
1. Cienki lenek, cienki blisko k o n o p i e ł k i ,
(Kol/XVI,
nr
5
w
„lolomy":
do terenia — do ś l u b u jedziemy,
odczytywano jako „ z a r o ś l a "
najczęściej
wiauocek w i t o ,
P o d l a s k ą o d m i a n ą s ł o w a łado
Najświętsza,
O d terema,
występujący
a w K r a k o w i e c h u s t e c z k ę syto,
Jezus,
do K o ś c i o ł a
lelum' ,
Oj we L w ó w i? n a m
terem'
M y do ś l u b u dziś jedzioma,
W i e to P a n
0
—
ładom:
„ska
oj, nam
lalom,
blisko k o n o p i e ł k i .
2. Joszezo c i e ń s z a c ó r a u o j c z o ń k a ,
ej, n a m łałom...
Melizmom,
( A O , s.
szczogólnie dla
161).
k o l ę d gospodarskich jost
także
z n a n y powszechnie z b a l l a d , archaizm dunaj 'rzeka, wielka w o d a ,
1 1
woda s t o j ą c a ' :
N a dunaj,
I
N a s t u ś , rano po w o d ę , na
to ze d w o m a wiaderojkoma, rui
na dunaj,
dunaj]
dunaj,
N a s t u ś , rano po w o d ę , na dunaj.
(JA,
W Ł u k o w e j , w okolicaeli B i ł g o r a j a c y k l k o l ę d
Łukowa).
składających
się z około p i ę c i u p i e ś n i , ś p i e w a n y c h do dzisiaj nosi n a z w ę „du¬
najów"
a
obrzęd kolędowania,
głównie pannom —
„dunajo-
waniem".
139
Refren
dunajowy możo odnaloźć w wielu innych
kolędach
a t a k ż e podlaskiej p i e ś n i wiosennej „ k o n o p i e l c e " :
masz konopie lkę, masz.
w dole stoisz?
Czy sio l a t o w y j suszy boisz? ( W i o l k o p . , s.
2. Jeszczo ciońsza niż s t a w i o ń k a ,
ej, na dunaju... ( A O , s.
w dolo stoisz,
Czemu, kalino
Czy sie la to w y j suszy boisz,
1. Cienka lenka, k o n o p i e l k a ,
ej, na dunaju,
Czomu, kalino,
207).
Czemu t i , A ń d z i u , w lesie stojisz?
159).
(...)
Do kategorii niejasnych a r c h a i z m ó w , a w folklorze zachowa
n y c h w f u n k c j i w y l ą c z n i o mclicznej,
n a l e ż y też w y r a z
leluja,
o k t ó r y m Ż. f a u l i p i s a ł , ż o : „ W y k r z y k n i k ten sluszuio do odlogloj
s t a r o ż y t n o ś c i odniość m o ż n a . J u ż K r o m e r str. 56 i
Stryjkowski
czi so 'i rannej rosi bojosz ? ( K a m . , s. 86),
gdzio dochodzi do rozbicia typowogo dla t r a d y i yjnego f o l k l o r u ,
symbolicznego przedstawienia dziewczyny.
Bezpośrednia
intorpretacja s y m b o l u w p i e ś n i a c h
ludowych
36 m ó w i j a k o b y Polacy podpiwszy sobie
jost zjawiskiem d o s y ć r z a d k i m ale nie w y j ą t k o w y m . F . B y c z e k
ś p i e w a j ą c „ L o l i u n P o l o l u m " p o w t a r z a l i . [...] L o l i Polel b ó s t w a
w swoim opisie wesela z okolic K r a ś n i k a z a m i e ś c i ł i n n y p r z y k ł a d :
w swoj h i s t o r y i str.
miłości i ś l u b ó w m a ł ż e ń s k i c h
w Polszczo i na
m i a ł y p o d ł u g k r o n i k ś w i ą t y n i ę na
czczono,
Łysoj — Górzo w Sando-
N a ś r ó d d w o r u j a w o r stoi — hej
N a jaworzo z ł o t a r z ę s a — hej
pani,
Starsy d r u ż b a nioboracok goni,
Czy pozwoli pannę
Leluja!
Archaiczne elemonty
języka
( Ź P , s. 5).
jożołi p o z o s t a j ą
w
to najczęściej p o d l e g a j ą t a k ż e w e w n ę t r z n y m
U c i e k ł a m i przepióreczka
(regułar-
a j a za nio nieboracok boso,
do
rodzimego zasobu leksykalnego. J e d n y m z r o d z a j ó w ' t a k i c h z m i a n
k t ó r o polerują, na upodobnioniu pod w z g l ę d e m fo
T
bliskiego d ź w i ę k o w o
1 3
Oto p r z y k ł a d y
cy pozwoli przepióreczkę
spytać,
c h w y t a ć . ( K o l . 6, K r a k . I T , s.
70)
oraz tekstowe w y t ł u m a c z o n i o symbolicznego znaczenia p r z e p i ó r k i
S w o i s t y m rodzajom r o z w o j u semantycznego znacznej g r u p y
takich
a r c h a i z m ó w f o l k l o r o w y o h jest zjawisko u o g ó l n i a n i a z n a c z e ń w y
razów.
1 6
Uogólnieniu
sprzyjają
różno
mechanizmy
I t a k , archaiczna leksyka t y p u gaj, dąbrowa,
ii podobny *
o g ó l n o g o przez i d e n t y f i k a c j ę
rybioy
językowo.
bór n a b i o r ą znaczonia
z c e n t r u m pola
semantycznogo,
z a t r a c a j ą c cochy dyforoncjahio i p o r y f e r y c z r o :
sive^e z - l o ż y h '
l-.nadcbnóm
trzeba b y się p a n i m a t k i
do
wychodzącego z użycia
w y m i a n • nadobny
Iivbacv
w proso,
z zabawy o b r z ę d o w e j .
mnioj
zn&nogo
bardziej ''!i,"iio' o
93).
solnej:
tokstach
n v m b ą d ź n i e r e g u l a r n y m ) z m i a n o m jako rodzaj asymilacji
netycznym 'wyrazu
spytać
miodu s c h w y t a ć ? (Rycz., s.
Jest t u t a j w y r a ź n a analogia do powszochnio znanej p i e ś n i wo-
Leluja'.
I p r z y ł o c i e l i rajskio p t a s z ę t a — hej Leluja'.
sa r^onaojo
Uciokla n u m nasa młodo
Trzoba n u m sio p a n i m a t k i
1 2
mirskiin."
folkloru
Rusi
Kaśiulko
z w(. d y "wydobyli
bór
(lviij
111* OoO I i s
dąbrowa
gaj
185)
ob k *
Rybacy
sk"oczyli,
sicióm z a ł o ż y l i ,
u
I:p odobnóm
las
Kasinie:/
na ł ' ó n d w y d o b y l i .
J a k o ogzomplifikocja
p"odobny
wołani© się do znanego p o o t y z m u bór, k t ó r e g o e t y m o l o g i a w i ą ż o
Kasiuli
"organy g r a j ó r n , ( K u j . n r 639 A , s.
185);
się z lasom sosnowym czy szerzej i g l a s t y m .
T a k ż o i n n y , bardzo c z ę s t o w folklorze u ż y w a n y archaizm w fun
k c j i p o o t y z m u — talar,
m o ż o z m i e n i ć się na zasadzie asouacji
4
w
talerz.'
Z m i a n y fonetyczne, j a k i m p o d l e g a j ą w tokstach
r a k t e r . Z n a n y z „Bogurodzicy"
w s ł o w o f o r m i e Gosponic
ludowych
'Pan
w y r a z gospodzin,
R ó g , Pan
tutaj
użyty
Jezus':
W p i e ś n i a c h nie
j e d n o k r o t n i e bór m a t a k ż e cochy lasu ł i ś c i a s t o g o :
T a m pod lasom p o d
Gdzio jedziesz Gosponie
borem
boru,
n a r ą b i o m a t o p o l u , K o I M a z . I I I , nr 245, s.
209).
Najczęściej jednak kontekst całego tekstu, w k t ó r y m ton wyraz
a
nawet kensytuaoja
nio
pozwalają
na
ż o d n o u k o n k r o t n i o n i o jego znaczonia. T a k jest np. w p i o ś n i a c h
weselnych:
?
Z a k u k a ł a kukawoczka w ś r ó d
D o ciobio, m i ł y panio. ( K o t . Z n , s.
199)
F o r m ę t ę n a l e ż y u z n a ć za p o c h o d n ą od gospodna ( w e d ł u g S. Ur¬
5
przez
gosponie.
—
O d p o w i e d n i k ż e ń s k i — gospodzina
boru,
siadajcie rod-.ico do s t o ł u ,
b a ń c z y k a ) p ó ź n i e j s z e g o w a r i a n t u gospodzin' ,
gospodnic-*
gospoda
'pani'
raz m a f o r m ę gospodze: _
ach ! nasza
Pojodzioina do
jest p r z y w o ł y w a n y ,
Jozus na osioloczku
Po • l i p o w y m mosteczku.
B r o ń nas,
17
od
poci t y m p i ę k n y m j a w o r e m . ( K W - , s. 65),
archaizmy, m o g ą m i e ć bardziej i n d y w i d u a l n y , nieregularny cha
J o c h a ł Pan
p o w y ż s z e g o twierdzenia p o s ł u ż y n a m
niech w a i n kukawoczka nio głosi,
nioch Marysia swoich r o d z i c ó w przeprosi.
O j , do ś l u b u , m ł o d a paro, do ś l u b u
do takiogo niziutkiego u k ł o n u .
gospodze,
U p a d a j M a r y s i u , po raz drugi, trzeci,
W tej ż a ł o s n e j bardzo t r w o d z e (P,Ś1., s.
co jest zgodne z d a w n ą
formą
dopełniacza,
155),
a
nioch cię b ł o g o s ł a w i ą malonkio dzioci.
innym
razom
gospoda:
P o b ł o g o s ł a w ojcze, p r a w ą r ą c z k ą na
bo j u ż o s t a t n i raz
krzyż,
na j e j wianek patrzysz. ( K u r . , s.
170)
Graj pasterzu graj, B ó g ci pomagaj,
Bór zatom, ż y j e w p i e ś n i a c h swoim o d r ę b n y m , t e k s t o w y m ż y c i e m ,
Powiedz, k t ó r a t u
r ó ż n y m o d czysto j ę z y k o w o g o
gospoda,
Slodkiogo grona jagoda
Syna p o w i ł a . ( J A , D u b i e n k a 1978),
lub
gosponią:
Talar,
dukat, czerwony,
dolar
s t o p n i u , sens
j e d ź m y ż ż y w o po
bogactwa, w i o l k o p a ń s k o ś e i i t p .
nią,
( K o l / X V I , Lub I , nr
za
o b s e r w o w a ć na p r z y k ł a d z i e folkłorowogo p o l a nazw p i e n i ę d z y .
S p i e s z m y ż swacia, b r a c i a !
po d o b r ą gosponią.
(komunikatywnego).
Analogiczno zjawisko u o g ó l n i a n i a semantycznego m o ż n a
40).
reahiogo
zatracają, w r ó ż n y m oczywiścio
odniesienia, a s t a j ą
się o k w i w a l e n t e m
I n n y charakter u o g ó l n i a n i a semantycznego o d c z y t a ć
można
W o s t a t n i m p r z y k ł a d z i e na z r ó ż n i c o w a n i e postaci w y r a z u w y
w grupie o p i t o t ó w f o l k l o r o w y c h ,
r a ź n y wpływ wywarł również r y m .
realizowanej przoz nio w folklorze f u n k c j i , z r c j o s t r u j ą c o - o p i s n j ą -
Za specyficzny p r z y p a d e k asymilacji, t y m razom w zakresie
semantyki należy
uznać
symboli. P o r ó w n a j m y
140
tekstową
przykłady:
interpretacje
archaicznych
co jest z w i ą z a n o zo
zmianą
coj na o c e n i a j ą c ą . U t r w a l a n i o t y c h ocon p r o w a d z i do p o w s t a n i a
grupy
waloryzantów,
których
podstawowym tekstowym
zna
powstania
opozycji
leksykalne-semantycznych
typu:
forma
czeniem jost o g ó l n a ocena p o z y t y w n o ś c i . S t ą d m o ż l i w e s ą t a k i e
neutralna i nacechowana stylowo.
k o n t e k s t y j a k drobne
„ b e z p o ś r e d n i o z a a n g a ż o w a n e w tworzonio o d r ę b n o g o s t y l u j ę -
listy:
E l o m e n t y nacechowano
18
Pod ziolonym d ę b e m stoi k o ń k o w a n y ,
zykowogo poezji w o d r ó ż n i e n i u od n i o p o o z j i . "
K t ó ż na n i m w y w i j o , Jasiunio k o c h a n y .
archaizmy są przekształcane i utrwalane jako wyróżniki języka
N a d o b n o K a s i o u k . d z i e c i ą t k o k o l j s o . (Chmiel, s.
i o t w a r t a . D o w y m i e n i o n y c h w c z e ś n i e j u p o e t y z o w a n y c h archa
39)
i z m ó w t y p u : gaj,
raj:
do
raju
malowanego:
H e j , s.
ludowego.
wymiana opitotów:
malowany
odpowiodniość
w konstrukcji
Joszczo
opitotów
ludowoj
innvm
folkloru
stół
i t d . Owa
może
//
jost
somantyeznego
a r c h a i z m ó w w folklorze jest d o s y ć powszochne t r a k t o w a n i o , taić
w sonsio n a d a w c z y m j a k
dunaj,
wisla,
podlanie,
i o d b i o r c z y m , nazw n p o l l a t y w n y c h :
ukraina,
bukowina,
podole
jako
nazw
w ł a s n y c h i to z a r ó w n o przez dawniej-zych zapisywaczy f o l k l o r u
jak
i wspólczosnycb,
nawet w y w o d z ą c y c h
się ze
środowiska
wiejskiego, gdzie n p . dunaj j a k o nazwa pospolita b y l historycznie
znany. Oto k i l k a p r z y k ł a d ó w :
Koniczku
siwy
P o k a ż m i dziwy
P r z o p l y ń bez
Dunaj
Nio zmaczaj g r z y w y .
(Pvog., s.
222);
W y d a l a m n i o m a m a za b o r y , za lasy,
Za b y s t r y Dunaj.
/ : N a Podolu
bialyj
( D w , s.
122),
kamień:/,
/ : P o d o l a n k a siedzi na n i m . : / ( K o w . , s.
120);
W i o n k a ci nio w r ó c ę , a n i Jezu Chryste,
bo j u ż t w ó j wianeczek, rzucony na
Wisie.
[...]
J u z e m za m ą ż p o s z ł a , wszystkiegom p o z b y ł a ,
j u z e m s w ó j wianoczok, o j , na dunaj
Z Ukrainy
r z u c i ł a . ( K o w . , s.
82).
rycerz z b r o j n y ,
Rycerz z b r o j n y ,
J u ż nie w r ó c i n i g d y z w o j n y ,
N i g d y z w o j n y . (Glog., s.
P o g n a ł a w o ł k i na
184),
Bukowinę
W z i ę ł a zo s o b ą s k r z y p k i jedyne, (FO, s.
9
współtworzą
swoisty
styl
tokstu
malowana
najwidoczniejsza
przoksztalcouia
poetyckiej'
błonie i t d . W y r ó ż n i a j ą
funkcjonalna
paraleli.
rodzajom
można
'czysty',
się ono d u ż ą f r o k w o n c j ą u ż y c i a . J a k o rodzaj somantyczno-loksyformuły
wrota, krasa,
nadobny
rusy, bystry,
rzeczowniki: kometa, podwoje,
t y c h p r o c e s ó w m o ż l i w a jest i w p r a k t y e o c z ę s t o realizowana,
drobny groch // drobna dziewczyna
podole,
159),
kalnoj
funkcjonalna
dunaj,
(FK,
k t ó r y c h nie n a l e ż y t r a k t o w a ć j a k o nielogiczności. W konsekwencji
panna,
bór, dąbrowa,
d o d a ć i kolojne: — e p i t e t y : wrony, krasny,
Siadaj razem z n a m i w e s o ł o na konia siwego,
Piej, zajodziosz, t y , zajedziesz
tle
f o l k l o r u , folklorowo p o e t y z m y . I c h lista jost stosunkowo d ł u g a
W y w i j o , w y w i j o , drobne listy pisze,
czy malowany
I na t y m
są
17).
O s t a t n i a grupa o m a w i a n y c h p r z y k ł a d ó w p r z o k s z t a l c o ń
szczogólnio istotna dla t o k s t ó w f o l k l o r u . Prowadzi b o w i o m
jost
do
Rozwiązania
A O — A . Oloszczuk, Pieśni
ludowe Podlasia,
W r o c ł a w 1965
Chm — J . Chmara (red.) Lubelska
pieśń ludowa, L u b l i n 19,19
Chmiel — A . C h m i e l i ń s k a , Księżaty,
K r a k ó w 1925
D — Z . D o ł ę g a - C h o d a k o w s k i , Śpiewy
słowiańskie
pod
Mrserhą
wiejską zebrane, Warszawa 1973
D w — S. D w o r a k o w s k i , Zwyczaje rodzinne w powiecie
wysoko-mazowieckim,
Warszawa 1935
FIC. H e j — F . K o t u l a , Hej, leluja, czyli o wygasających
starodaw
nych pieśniach
kolędniczych
w Rzeszowskiem,
Warszawa 1970
F O — F . Olosicjuk, Obrzędy weselne w Lubelskiem.
Materiały
etnograficzne do badań nad obrzędowością weselną. W r o c ł a w 1071
Glog. — Z . Gloger, Pieśni ludu, K r a k ó w 1892
H o l — P. Holyszowa, Nasze wesele, W s t ę p i opracowanie M . Le
s i ó w , L u b l i n 1966
J A - - M a t e r i a ł y w ł a s n o autora
K a m — L . K a m i o ń s k i , Pieśni
ludu pomorskiego,
T o r u ń 1936
K o l — O. K o l b e r g , Dzieła wszystkie, W r o c ł a w — P o z n a ń od 1974 r.
K o t . Z n — F K o t u l a , Znaki przeszłości,
Wstęp Cz. H e r n a s , W a r
szawa 1976
K o w — M . K o w a l c z u k , Współczesny
repertuar folklorystyczny
wsi
Rachanie
kolo Tomaszowa
Lubelskiego,
L u b l i n 1978. Praca
magisterska w y k o n a n a p o d k i e r u n k i e m J . Bart m i ń s k i e g o .
K u j — B . K r z y ż a n i a k , A . P a w l a k , J . L i s a k o w s k i , Kujawy,
cz. I ,
K r a k ó w 1974
K u r — A . K u r , Wesele przypisowskie
[ w : ] Lubartów
i Ziemia
Lubartowska,
L u b l i n 1964
K W s — Albośmy
to jacy tacy..., Z e b r a ł i o p r a c o w a ł P. P ł a t o k ,
K r a k ó w 1976
r ś l — Pieśni ludu Śląskiego
ze zbiorów rękopiśmiennych
Józefa
Lompy, W y d a l B . Z a k r z e w s k i , W r o c ł a w 1970
R o g — J . Roger, Pieśni ludu polskiego w Górnym Śląsku,
Opole
1976. W y d a n i e f o t o t y p i c z n o .
R y c z — F . R y c z c k , Droga przez wieś, K r a k ó w 1972
W i e l k — Wielkopolskie
śpiewki ludowe, O p r a c o w a ł a J . Sobieska,
K r a k ó w 1957
Ż P — Z . P a u l i , Pieśni ludu polskiego w Galicji, W r o c ł a w . . . 1973,
W y d a n i e f o t o t y p . p i o r w o d r u k u z 1838 r o k u .
P R Z Y P I S Y
1
P r o b l e m a t y k a definiowania a r c h a i z m ó w f o l k l o r o w y c h oraz
ich p r z e g l ą d i k l a s y f i k a c j a z o s t a ł y przedstawiono w a r t y k u l o
Archaizmy leksykalne w polskim folklorze wierszowanym (w d r u k u ,
UMCS).
S.B. L i n d o , Słownik
języka polskiego, t . I I , L w ó w 1855 —
p o d h a s ł e m komora.
P o d s t a w ę m a t e r i a ł o w ą a r t y k u ł u stanowi z b i ó r około 50 t y
t u ł ó w d r u k ó w z w a r t y c h d o k u m o n t u j ą c y c h f o l k l o r z całogo te
r y t o r i u m Polski. Część z n i c h z o s t a ł a w y k a z a n a w d o ł ą c z o n e j
liście r o z w i ą z a ń s k r ó t ó w c y t o w a n y c h ź r ó d e ł .
T e r m i n za J . B a r t m i ń s k i m , 6języku
folkloru, W r o c ł a w 1973,
s. 257
Ł . G o ł ę b i o w s k i , Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, W a r
szawa 1830, s. 46
I . G ó r a k - B a r t m i ń s k a , Słownictwo
lubelskiej
pieśni
ludowej
na tle słownictwa
gwarowego, L u b l i n 1965, s. 19; J . B a r t m h i s k i ,
op. c i t . , s. 228—230
F . K o t u l a Hej, leluja, Warszawa 1970, s. 032 (przypis 65).
Kantyczki
karmelilańskie,
r ę k o p i s z X V I I I w i e k u przygo
t o w a ł a do w y d a n i a B . K r z y ż a n i a k , K r a k ó w 1980, s. 87
Szorzoj na t o n t e m a t zob. H . Ł o w n i a ń s k i , Religia
Słowian
i jej upadek (w. V I — X I I ) , Warszawa 1970, s. 213—217
por. H . Ł o w n i a ń s k i , op. c i t . , s. 216, 231
O e t y m o l o g i i i znaczeniu dunaj u zob. T . L e h r - S p ł a w i ń s k i ,
Kilka
uwag o słowiańskiej
nazwie Dunaju
(w.)
Sprawozdania
z Prac Naukowych
Wydziału
Nauk Społecznych,
Warszawa 1959,
2
3
J
5
6
7
8
9
1 0
1 1
z. 3—4, s. 74—77; J . R o z w a d o w s k i , Studia nad nazwami
wód
słowiańskich,
K r a k ó w 1948, s. 2 4 7 — 2 5 1 ; M . J u r k o w s k i , Rzeka,
potok, i ich synonimy w języku ukraińskim,
„Słavia Oriontalis"
1963, n r 3, s. 462; W . Gieorgijew, Dunaj, Dunaw, Dunave
(w:)
Studia
Lingüistica
iu
honorem
Thaduaci,
Lchr-Splawiński,
W a r s z a w a 1963, s. 87—90
Z . P a u l i , Pieśni
ludu polskiego w Galicji, W r o c ł a w 1973,
s. 3 i 4; w y d . f o t o t y p . z 1838 r o k u .
Por. d e f i n i c j ę asonacji u M . Kruszewskiego, Wybór
pism,
W i o e ł a w 1967, s. 8
F o r m ę t a k i o j w y m i a n y p o d a ł J . Treder w swoim referacie
w y g ł o s z o n y m na konferencji frazeologicznej w L u b l i n i e w 1978
roku.
S. U r b a ń c z y k , Prace z dziejów języka polskiego,
Wrocław
1979, s. 133
Szerzej n a ten t e m a t zob. J . A d a m o w s k i , O
uogólnianiu
znaczeń
wyrazów
w pieśni
ludowej
(w:) Literatura
popularna,
folklor, język, pod rod. W . Nawrockiego i M . W a l i ń s k i o g o , K a
towice 1981, t . I I . s. 205 i n .
1C. M o s z y ń s k i , Uwagi do zeszytu „Słownika
etymologicznego
języka
polskiego"
Fr. Sławskiego,
„ J ę z y k Polski'', 1953 n r 5,
s. 355
J . B a r t m h i s k i . O języku...,
op. c i t , , s. 223
Por. J . M i o j l a c h , Jazvk
trubadurów.
Moskwa 1975. s. 89
i n . ; oraz J . A d a m o w s k i , Archaizmy
leksykalne pieśni
ludowych
a problematyka
formuły,
„ L i t e r a t u r a L u d o w a " , 1977 n r 4—5
1 2
1 3
1 4
1 5
1 0
1 7
1 8
1 9
141
Jan Adamowski
O LOSACH A R C H A I Z M Ó W W FOLKLORZE
Pytanie o „losy a r c h a i z m ó w "
1
jost w p e w n y m sensie nielo-
Daj n a m kielich w i n a ,
giezne. E l e m e n t archaiczny j ę z y k a to p r z e c i e ż t a k i , k t ó r y w y
Kielich jak
chodzi z u ż y c i a i to najczęściej bezpowrotnie. P r z y k ł a d o m
K i e l i c h j a k karawan.
twierdzającym
wyraz łożnica
po
„ n o r m a l n y stan rzeczy i w j ę z y k u f o l k l o r u jost
2
w znaczeniu „ k o m o r a , s y p i a l n i a " , k t ó r y w naszych
3
m a t o r i a l a c h m a t y l k o d w a potwierdzenia i oba p o c h o d z ą z n a j
z Radomskiego — karawon
113)
także
O. K o l b o r g
w piośni
z i n n ą j e d n a k e k s p l i k a c j ą znaczenia
— jako „długi w ó z " :
2. W s z y s t k o ć to moje
B i e d n a m o j a p a ma
Co w kara wonie
młoda.
bystra w o d a . (ZP, s.
t y ł k o m sobie z a p o m n i a ł a
100);
w i a n k a na stolo. ( K o l . 2 0 / R a d . I , s.
1. Oj zapalajcie jare świco,
idzie M a r y s i a do
A idzio ona
( F K . H e j ! , s.
Dosyć podobny wyraz o d n o t o w a ł
dawniejszych z a p i s ó w :
Za łożnice
karawan,
b) księżyc
łożnice.
nie-idący,
'syn
W i t a m cię księżycu,
swego wianeczka ż a ł u j ą c y .
niebieski dziedzicu,
tobie z ł o t a korona, a n a m w niebio fortona. (Chmiel., s. 113)
2. Oj zapalajeio jare świce
id'.io Marysia i z łożnice
185);
księcia':
P o w y ż s z y tokst jest co p r a w d a przez a u t o r k ę z b i o r u
( K o l / 3 3 , C h e l m / I , s.
8
kwalifiko
w a n y j a k o magiczna p i e ś ń do k s i ę ż y c a (ciała niobieskiogo), ale
340).
„księżna,
wydaje się, że jest to jogo w t ó r n a funkcja. C a ł y k o n t e k s t z o s t a ł
p a n i " u t r w a l o n a z o s t a ł a t y l k o przez Z . D o l ę g ę - C h o d a k o w s k i e g o :
przeeioż n a k i o r o w a n y bezosobowo, a z w r o t „ n i o b i o s k i dziedzicu"
Analogicznych p r z y k ł a d ó w jest w i ę c e j . Księżnica
—
Piszczą wróble, piszczą wrony,
w y r a ź n i e wskazuje adresata, znanego m . i n . z popularnoj k o l ę d y
że pan m i o d y d o s t a ł ż o n y .
o incipicie: Ody śliczna
A żona, gdyby
jost
książnica,
z galonom na niej s p ó d n i c a . ( D . , s.
a ciemnica
k t ó r e j druga z w r o t k a
Wszystko stworzenie ś p i e w a j P a n u swemu,
134),
— „więzienie, lochy" — ma t a k ż e wyłącznie doku
m e n t a c j ę d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n ą (O. K o l b e r g , J .
panna syna kołysała,
mstępująca:
p o m ó ż r a d o ś c i wielkiej sercu m o m u :
li l i l i l i łaj, wielki Królewiczu,
Lompa):
l i l i l i l i l a j , niebieski dziodzicu.
31. J u ż c i Kasiuleczkę
I n n ą k o n s e k w o n e j ą a r c ł i a i z o w a n i a się części l e k s y k i f o l k l o r u
we w ą d u ł w s t a w i l i
a Jasioczka z d r a j c ę
jost jej molizacja. W y r a z y
sto k o ń
w sonsie odbiorczym czy nawot e t y m o l o g i c z n y m , u t r w a l i ł y się
32. J u ż c i
doścignęły.
lorze, szczególnie na wschodzie P o l s k i , w y r a z o m
O j , Łado,
a Jasioczka z d r a j c ę
oj
t y Jasieniu Jagodo
w r z u c i l i . ( K o ł / I , s. 62)
ciemnice,
k u n i c e ń k a kupcie,
Miły, m o c n y B o ż e , od ciomnoj
ciemnice.
siudołeńko zróbcie,
O j , Łado,
odewrzala, na b r a t a z a w o ł a ł a , (PŚ1., s. 188).
oj Łado]
(Chm, n r
29),
P r z y k ł a d y tego t y p u świadczą, o g ł ę b o k i m zanurzoniu f o l k l o r u
N i o gniowaj się k a l i n o w y m o ś c i e , łado,
w historię narodu.
B o to j a d ą przoz ciebie g o ś c i e , łado,
to s p o s t r z e ż e n i e ,
łado,
łado.
boz-
Przez ciebie goście i pyszno wesołe łado,
łado,
powie-
Pyszny starosta, pyszna s t a r o ś c i n ę , łado,
łado.
J e d n a k ż e nio wszystkie a r c h a i z m y w folklorze z a n i k a j ą
p o w r o t n i e . M o ż u a nawet, u o g ó l n i a j ą c
łado:
Łado,
10. R z u c i ł a ( j ) i klucze od ciemnej
11. Gdy ciemnicę
zarówno
w refrenach w f u n k c j i n i o l i z m ó w . T a k jest z d o c h o w a n y m w folk
Kasiuleczkę
wszyscy zachowali
w ciemnicę,
dzisiaj z u p e ł n i e niejasne
dzioć, że przede w s z y s t k i m nie z a n i k a j ą . Część z nich pozostaje
k t ó r y o d c z a s ó w D ł u g o f z a najczęściej i d e n t y f i k u j e
(FO, s.
13);
się z p o s t a c i ą
j a k o rodzaj „ s k a m i e l i n " p r z e w a ż n i e w j e d n y m lub d w u u t w o r a c h
b ó s t w a s ł o w i a ń s k i e g o o imieniu L a d a ' , podobnie j a k i n n y inelizm
o z u p e ł n i e zapomnianej, czy niejasnej semantyce, a nawet w t y c h
folklorowy
samych k o n s t r u k c j a c h
lelum,
4
p r z y k ł a d e m jest w y r a z
O d terenia do
językowych.
Bardzo w y m o w n y m
togo
Matka
lelum,
terenia
lelum,
potoczną
Czy go wiezienia. ( H o l . , s. 46),
B o ż e g o — do ś l u b u p a n i e ń s k i e g o .
125a)
Od terema do terema — t r z a n a m się do d o m u z b i e r a ć ,
przoz lasy, przez bory, przez g ł ę b o k i e Jeziory.
(Kol/XVI,
nr
131).
k t ó r y w naszych m a t e r i a ł a c h d o k u m e n t o w a n y c h dawniej i w s p ó ł
c z e ś n i e — (ogółom 8 p o t w i e r d z e ń ) zawsze w y s t ę p u j e w
stałej
k o n s t r u k c j i — „ o d terema do t o r o m a " , a jego znaczenie b y w a
lub „ p a ł a c ? , d o m ,
6
bozdrożo" .
Oto inno p r z y k ł a d y t a k i c l i „ z a p o m n i a n y c h " w y r a z ó w
m i e l i n " : a) karawan
Pieczywa n a m
7
— „ w ó z do w o ż e n i a w i n a ? " :
nio dasz
B o ś z s o b ą nie z a b r a ł .
zestawieniu
ładom,
ladom ( K o l / X V l , n r
nazwę
cala
grupa
273).
jest łałom,
riośni
o d czego w z i ę ł a
obrzędowych,
tak
zwano
1. Cienki lenek, cienki blisko k o n o p i e ł k i ,
(Kol/XVI,
nr
5
w
„lolomy":
do terenia — do ś l u b u jedziemy,
odczytywano jako „ z a r o ś l a "
najczęściej
wiauocek w i t o ,
P o d l a s k ą o d m i a n ą s ł o w a łado
Najświętsza,
O d terema,
występujący
a w K r a k o w i e c h u s t e c z k ę syto,
Jezus,
do K o ś c i o ł a
lelum' ,
Oj we L w ó w i? n a m
terem'
M y do ś l u b u dziś jedzioma,
W i e to P a n
0
—
ładom:
„ska
oj, nam
lalom,
blisko k o n o p i e ł k i .
2. Joszezo c i e ń s z a c ó r a u o j c z o ń k a ,
ej, n a m łałom...
Melizmom,
( A O , s.
szczogólnie dla
161).
k o l ę d gospodarskich jost
także
z n a n y powszechnie z b a l l a d , archaizm dunaj 'rzeka, wielka w o d a ,
1 1
woda s t o j ą c a ' :
N a dunaj,
I
N a s t u ś , rano po w o d ę , na
to ze d w o m a wiaderojkoma, rui
na dunaj,
dunaj]
dunaj,
N a s t u ś , rano po w o d ę , na dunaj.
(JA,
W Ł u k o w e j , w okolicaeli B i ł g o r a j a c y k l k o l ę d
Łukowa).
składających
się z około p i ę c i u p i e ś n i , ś p i e w a n y c h do dzisiaj nosi n a z w ę „du¬
najów"
a
obrzęd kolędowania,
głównie pannom —
„dunajo-
waniem".
139
Refren
dunajowy możo odnaloźć w wielu innych
kolędach
a t a k ż e podlaskiej p i e ś n i wiosennej „ k o n o p i e l c e " :
masz konopie lkę, masz.
w dole stoisz?
Czy sio l a t o w y j suszy boisz? ( W i o l k o p . , s.
2. Jeszczo ciońsza niż s t a w i o ń k a ,
ej, na dunaju... ( A O , s.
w dolo stoisz,
Czemu, kalino
Czy sie la to w y j suszy boisz,
1. Cienka lenka, k o n o p i e l k a ,
ej, na dunaju,
Czomu, kalino,
207).
Czemu t i , A ń d z i u , w lesie stojisz?
159).
(...)
Do kategorii niejasnych a r c h a i z m ó w , a w folklorze zachowa
n y c h w f u n k c j i w y l ą c z n i o mclicznej,
n a l e ż y też w y r a z
leluja,
o k t ó r y m Ż. f a u l i p i s a ł , ż o : „ W y k r z y k n i k ten sluszuio do odlogloj
s t a r o ż y t n o ś c i odniość m o ż n a . J u ż K r o m e r str. 56 i
Stryjkowski
czi so 'i rannej rosi bojosz ? ( K a m . , s. 86),
gdzio dochodzi do rozbicia typowogo dla t r a d y i yjnego f o l k l o r u ,
symbolicznego przedstawienia dziewczyny.
Bezpośrednia
intorpretacja s y m b o l u w p i e ś n i a c h
ludowych
36 m ó w i j a k o b y Polacy podpiwszy sobie
jost zjawiskiem d o s y ć r z a d k i m ale nie w y j ą t k o w y m . F . B y c z e k
ś p i e w a j ą c „ L o l i u n P o l o l u m " p o w t a r z a l i . [...] L o l i Polel b ó s t w a
w swoim opisie wesela z okolic K r a ś n i k a z a m i e ś c i ł i n n y p r z y k ł a d :
w swoj h i s t o r y i str.
miłości i ś l u b ó w m a ł ż e ń s k i c h
w Polszczo i na
m i a ł y p o d ł u g k r o n i k ś w i ą t y n i ę na
czczono,
Łysoj — Górzo w Sando-
N a ś r ó d d w o r u j a w o r stoi — hej
N a jaworzo z ł o t a r z ę s a — hej
pani,
Starsy d r u ż b a nioboracok goni,
Czy pozwoli pannę
Leluja!
Archaiczne elemonty
języka
( Ź P , s. 5).
jożołi p o z o s t a j ą
w
to najczęściej p o d l e g a j ą t a k ż e w e w n ę t r z n y m
U c i e k ł a m i przepióreczka
(regułar-
a j a za nio nieboracok boso,
do
rodzimego zasobu leksykalnego. J e d n y m z r o d z a j ó w ' t a k i c h z m i a n
k t ó r o polerują, na upodobnioniu pod w z g l ę d e m fo
T
bliskiego d ź w i ę k o w o
1 3
Oto p r z y k ł a d y
cy pozwoli przepióreczkę
spytać,
c h w y t a ć . ( K o l . 6, K r a k . I T , s.
70)
oraz tekstowe w y t ł u m a c z o n i o symbolicznego znaczenia p r z e p i ó r k i
S w o i s t y m rodzajom r o z w o j u semantycznego znacznej g r u p y
takich
a r c h a i z m ó w f o l k l o r o w y o h jest zjawisko u o g ó l n i a n i a z n a c z e ń w y
razów.
1 6
Uogólnieniu
sprzyjają
różno
mechanizmy
I t a k , archaiczna leksyka t y p u gaj, dąbrowa,
ii podobny *
o g ó l n o g o przez i d e n t y f i k a c j ę
rybioy
językowo.
bór n a b i o r ą znaczonia
z c e n t r u m pola
semantycznogo,
z a t r a c a j ą c cochy dyforoncjahio i p o r y f e r y c z r o :
sive^e z - l o ż y h '
l-.nadcbnóm
trzeba b y się p a n i m a t k i
do
wychodzącego z użycia
w y m i a n • nadobny
Iivbacv
w proso,
z zabawy o b r z ę d o w e j .
mnioj
zn&nogo
bardziej ''!i,"iio' o
93).
solnej:
tokstach
n v m b ą d ź n i e r e g u l a r n y m ) z m i a n o m jako rodzaj asymilacji
netycznym 'wyrazu
spytać
miodu s c h w y t a ć ? (Rycz., s.
Jest t u t a j w y r a ź n a analogia do powszochnio znanej p i e ś n i wo-
Leluja'.
I p r z y ł o c i e l i rajskio p t a s z ę t a — hej Leluja'.
sa r^onaojo
Uciokla n u m nasa młodo
Trzoba n u m sio p a n i m a t k i
1 2
mirskiin."
folkloru
Rusi
Kaśiulko
z w(. d y "wydobyli
bór
(lviij
111* OoO I i s
dąbrowa
gaj
185)
ob k *
Rybacy
sk"oczyli,
sicióm z a ł o ż y l i ,
u
I:p odobnóm
las
Kasinie:/
na ł ' ó n d w y d o b y l i .
J a k o ogzomplifikocja
p"odobny
wołani© się do znanego p o o t y z m u bór, k t ó r e g o e t y m o l o g i a w i ą ż o
Kasiuli
"organy g r a j ó r n , ( K u j . n r 639 A , s.
185);
się z lasom sosnowym czy szerzej i g l a s t y m .
T a k ż o i n n y , bardzo c z ę s t o w folklorze u ż y w a n y archaizm w fun
k c j i p o o t y z m u — talar,
m o ż o z m i e n i ć się na zasadzie asouacji
4
w
talerz.'
Z m i a n y fonetyczne, j a k i m p o d l e g a j ą w tokstach
r a k t e r . Z n a n y z „Bogurodzicy"
w s ł o w o f o r m i e Gosponic
ludowych
'Pan
w y r a z gospodzin,
R ó g , Pan
tutaj
użyty
Jezus':
W p i e ś n i a c h nie
j e d n o k r o t n i e bór m a t a k ż e cochy lasu ł i ś c i a s t o g o :
T a m pod lasom p o d
Gdzio jedziesz Gosponie
borem
boru,
n a r ą b i o m a t o p o l u , K o I M a z . I I I , nr 245, s.
209).
Najczęściej jednak kontekst całego tekstu, w k t ó r y m ton wyraz
a
nawet kensytuaoja
nio
pozwalają
na
ż o d n o u k o n k r o t n i o n i o jego znaczonia. T a k jest np. w p i o ś n i a c h
weselnych:
?
Z a k u k a ł a kukawoczka w ś r ó d
D o ciobio, m i ł y panio. ( K o t . Z n , s.
199)
F o r m ę t ę n a l e ż y u z n a ć za p o c h o d n ą od gospodna ( w e d ł u g S. Ur¬
5
przez
gosponie.
—
O d p o w i e d n i k ż e ń s k i — gospodzina
boru,
siadajcie rod-.ico do s t o ł u ,
b a ń c z y k a ) p ó ź n i e j s z e g o w a r i a n t u gospodzin' ,
gospodnic-*
gospoda
'pani'
raz m a f o r m ę gospodze: _
ach ! nasza
Pojodzioina do
jest p r z y w o ł y w a n y ,
Jozus na osioloczku
Po • l i p o w y m mosteczku.
B r o ń nas,
17
od
poci t y m p i ę k n y m j a w o r e m . ( K W - , s. 65),
archaizmy, m o g ą m i e ć bardziej i n d y w i d u a l n y , nieregularny cha
J o c h a ł Pan
p o w y ż s z e g o twierdzenia p o s ł u ż y n a m
niech w a i n kukawoczka nio głosi,
nioch Marysia swoich r o d z i c ó w przeprosi.
O j , do ś l u b u , m ł o d a paro, do ś l u b u
do takiogo niziutkiego u k ł o n u .
gospodze,
U p a d a j M a r y s i u , po raz drugi, trzeci,
W tej ż a ł o s n e j bardzo t r w o d z e (P,Ś1., s.
co jest zgodne z d a w n ą
formą
dopełniacza,
155),
a
nioch cię b ł o g o s ł a w i ą malonkio dzioci.
innym
razom
gospoda:
P o b ł o g o s ł a w ojcze, p r a w ą r ą c z k ą na
bo j u ż o s t a t n i raz
krzyż,
na j e j wianek patrzysz. ( K u r . , s.
170)
Graj pasterzu graj, B ó g ci pomagaj,
Bór zatom, ż y j e w p i e ś n i a c h swoim o d r ę b n y m , t e k s t o w y m ż y c i e m ,
Powiedz, k t ó r a t u
r ó ż n y m o d czysto j ę z y k o w o g o
gospoda,
Slodkiogo grona jagoda
Syna p o w i ł a . ( J A , D u b i e n k a 1978),
lub
gosponią:
Talar,
dukat, czerwony,
dolar
s t o p n i u , sens
j e d ź m y ż ż y w o po
bogactwa, w i o l k o p a ń s k o ś e i i t p .
nią,
( K o l / X V I , Lub I , nr
za
o b s e r w o w a ć na p r z y k ł a d z i e folkłorowogo p o l a nazw p i e n i ę d z y .
S p i e s z m y ż swacia, b r a c i a !
po d o b r ą gosponią.
(komunikatywnego).
Analogiczno zjawisko u o g ó l n i a n i a semantycznego m o ż n a
40).
reahiogo
zatracają, w r ó ż n y m oczywiścio
odniesienia, a s t a j ą
się o k w i w a l e n t e m
I n n y charakter u o g ó l n i a n i a semantycznego o d c z y t a ć
można
W o s t a t n i m p r z y k ł a d z i e na z r ó ż n i c o w a n i e postaci w y r a z u w y
w grupie o p i t o t ó w f o l k l o r o w y c h ,
r a ź n y wpływ wywarł również r y m .
realizowanej przoz nio w folklorze f u n k c j i , z r c j o s t r u j ą c o - o p i s n j ą -
Za specyficzny p r z y p a d e k asymilacji, t y m razom w zakresie
semantyki należy
uznać
symboli. P o r ó w n a j m y
140
tekstową
przykłady:
interpretacje
archaicznych
co jest z w i ą z a n o zo
zmianą
coj na o c e n i a j ą c ą . U t r w a l a n i o t y c h ocon p r o w a d z i do p o w s t a n i a
grupy
waloryzantów,
których
podstawowym tekstowym
zna
powstania
opozycji
leksykalne-semantycznych
typu:
forma
czeniem jost o g ó l n a ocena p o z y t y w n o ś c i . S t ą d m o ż l i w e s ą t a k i e
neutralna i nacechowana stylowo.
k o n t e k s t y j a k drobne
„ b e z p o ś r e d n i o z a a n g a ż o w a n e w tworzonio o d r ę b n o g o s t y l u j ę -
listy:
E l o m e n t y nacechowano
18
Pod ziolonym d ę b e m stoi k o ń k o w a n y ,
zykowogo poezji w o d r ó ż n i e n i u od n i o p o o z j i . "
K t ó ż na n i m w y w i j o , Jasiunio k o c h a n y .
archaizmy są przekształcane i utrwalane jako wyróżniki języka
N a d o b n o K a s i o u k . d z i e c i ą t k o k o l j s o . (Chmiel, s.
i o t w a r t a . D o w y m i e n i o n y c h w c z e ś n i e j u p o e t y z o w a n y c h archa
39)
i z m ó w t y p u : gaj,
raj:
do
raju
malowanego:
H e j , s.
ludowego.
wymiana opitotów:
malowany
odpowiodniość
w konstrukcji
Joszczo
opitotów
ludowoj
innvm
folkloru
stół
i t d . Owa
może
//
jost
somantyeznego
a r c h a i z m ó w w folklorze jest d o s y ć powszochne t r a k t o w a n i o , taić
w sonsio n a d a w c z y m j a k
dunaj,
wisla,
podlanie,
i o d b i o r c z y m , nazw n p o l l a t y w n y c h :
ukraina,
bukowina,
podole
jako
nazw
w ł a s n y c h i to z a r ó w n o przez dawniej-zych zapisywaczy f o l k l o r u
jak
i wspólczosnycb,
nawet w y w o d z ą c y c h
się ze
środowiska
wiejskiego, gdzie n p . dunaj j a k o nazwa pospolita b y l historycznie
znany. Oto k i l k a p r z y k ł a d ó w :
Koniczku
siwy
P o k a ż m i dziwy
P r z o p l y ń bez
Dunaj
Nio zmaczaj g r z y w y .
(Pvog., s.
222);
W y d a l a m n i o m a m a za b o r y , za lasy,
Za b y s t r y Dunaj.
/ : N a Podolu
bialyj
( D w , s.
122),
kamień:/,
/ : P o d o l a n k a siedzi na n i m . : / ( K o w . , s.
120);
W i o n k a ci nio w r ó c ę , a n i Jezu Chryste,
bo j u ż t w ó j wianeczek, rzucony na
Wisie.
[...]
J u z e m za m ą ż p o s z ł a , wszystkiegom p o z b y ł a ,
j u z e m s w ó j wianoczok, o j , na dunaj
Z Ukrainy
r z u c i ł a . ( K o w . , s.
82).
rycerz z b r o j n y ,
Rycerz z b r o j n y ,
J u ż nie w r ó c i n i g d y z w o j n y ,
N i g d y z w o j n y . (Glog., s.
P o g n a ł a w o ł k i na
184),
Bukowinę
W z i ę ł a zo s o b ą s k r z y p k i jedyne, (FO, s.
9
współtworzą
swoisty
styl
tokstu
malowana
najwidoczniejsza
przoksztalcouia
poetyckiej'
błonie i t d . W y r ó ż n i a j ą
funkcjonalna
paraleli.
rodzajom
można
'czysty',
się ono d u ż ą f r o k w o n c j ą u ż y c i a . J a k o rodzaj somantyczno-loksyformuły
wrota, krasa,
nadobny
rusy, bystry,
rzeczowniki: kometa, podwoje,
t y c h p r o c e s ó w m o ż l i w a jest i w p r a k t y e o c z ę s t o realizowana,
drobny groch // drobna dziewczyna
podole,
159),
kalnoj
funkcjonalna
dunaj,
(FK,
k t ó r y c h nie n a l e ż y t r a k t o w a ć j a k o nielogiczności. W konsekwencji
panna,
bór, dąbrowa,
d o d a ć i kolojne: — e p i t e t y : wrony, krasny,
Siadaj razem z n a m i w e s o ł o na konia siwego,
Piej, zajodziosz, t y , zajedziesz
tle
f o l k l o r u , folklorowo p o e t y z m y . I c h lista jost stosunkowo d ł u g a
W y w i j o , w y w i j o , drobne listy pisze,
czy malowany
I na t y m
są
17).
O s t a t n i a grupa o m a w i a n y c h p r z y k ł a d ó w p r z o k s z t a l c o ń
szczogólnio istotna dla t o k s t ó w f o l k l o r u . Prowadzi b o w i o m
jost
do
Rozwiązania
A O — A . Oloszczuk, Pieśni
ludowe Podlasia,
W r o c ł a w 1965
Chm — J . Chmara (red.) Lubelska
pieśń ludowa, L u b l i n 19,19
Chmiel — A . C h m i e l i ń s k a , Księżaty,
K r a k ó w 1925
D — Z . D o ł ę g a - C h o d a k o w s k i , Śpiewy
słowiańskie
pod
Mrserhą
wiejską zebrane, Warszawa 1973
D w — S. D w o r a k o w s k i , Zwyczaje rodzinne w powiecie
wysoko-mazowieckim,
Warszawa 1935
FIC. H e j — F . K o t u l a , Hej, leluja, czyli o wygasających
starodaw
nych pieśniach
kolędniczych
w Rzeszowskiem,
Warszawa 1970
F O — F . Olosicjuk, Obrzędy weselne w Lubelskiem.
Materiały
etnograficzne do badań nad obrzędowością weselną. W r o c ł a w 1071
Glog. — Z . Gloger, Pieśni ludu, K r a k ó w 1892
H o l — P. Holyszowa, Nasze wesele, W s t ę p i opracowanie M . Le
s i ó w , L u b l i n 1966
J A - - M a t e r i a ł y w ł a s n o autora
K a m — L . K a m i o ń s k i , Pieśni
ludu pomorskiego,
T o r u ń 1936
K o l — O. K o l b e r g , Dzieła wszystkie, W r o c ł a w — P o z n a ń od 1974 r.
K o t . Z n — F K o t u l a , Znaki przeszłości,
Wstęp Cz. H e r n a s , W a r
szawa 1976
K o w — M . K o w a l c z u k , Współczesny
repertuar folklorystyczny
wsi
Rachanie
kolo Tomaszowa
Lubelskiego,
L u b l i n 1978. Praca
magisterska w y k o n a n a p o d k i e r u n k i e m J . Bart m i ń s k i e g o .
K u j — B . K r z y ż a n i a k , A . P a w l a k , J . L i s a k o w s k i , Kujawy,
cz. I ,
K r a k ó w 1974
K u r — A . K u r , Wesele przypisowskie
[ w : ] Lubartów
i Ziemia
Lubartowska,
L u b l i n 1964
K W s — Albośmy
to jacy tacy..., Z e b r a ł i o p r a c o w a ł P. P ł a t o k ,
K r a k ó w 1976
r ś l — Pieśni ludu Śląskiego
ze zbiorów rękopiśmiennych
Józefa
Lompy, W y d a l B . Z a k r z e w s k i , W r o c ł a w 1970
R o g — J . Roger, Pieśni ludu polskiego w Górnym Śląsku,
Opole
1976. W y d a n i e f o t o t y p i c z n o .
R y c z — F . R y c z c k , Droga przez wieś, K r a k ó w 1972
W i e l k — Wielkopolskie
śpiewki ludowe, O p r a c o w a ł a J . Sobieska,
K r a k ó w 1957
Ż P — Z . P a u l i , Pieśni ludu polskiego w Galicji, W r o c ł a w . . . 1973,
W y d a n i e f o t o t y p . p i o r w o d r u k u z 1838 r o k u .
P R Z Y P I S Y
1
P r o b l e m a t y k a definiowania a r c h a i z m ó w f o l k l o r o w y c h oraz
ich p r z e g l ą d i k l a s y f i k a c j a z o s t a ł y przedstawiono w a r t y k u l o
Archaizmy leksykalne w polskim folklorze wierszowanym (w d r u k u ,
UMCS).
S.B. L i n d o , Słownik
języka polskiego, t . I I , L w ó w 1855 —
p o d h a s ł e m komora.
P o d s t a w ę m a t e r i a ł o w ą a r t y k u ł u stanowi z b i ó r około 50 t y
t u ł ó w d r u k ó w z w a r t y c h d o k u m o n t u j ą c y c h f o l k l o r z całogo te
r y t o r i u m Polski. Część z n i c h z o s t a ł a w y k a z a n a w d o ł ą c z o n e j
liście r o z w i ą z a ń s k r ó t ó w c y t o w a n y c h ź r ó d e ł .
T e r m i n za J . B a r t m i ń s k i m , 6języku
folkloru, W r o c ł a w 1973,
s. 257
Ł . G o ł ę b i o w s k i , Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, W a r
szawa 1830, s. 46
I . G ó r a k - B a r t m i ń s k a , Słownictwo
lubelskiej
pieśni
ludowej
na tle słownictwa
gwarowego, L u b l i n 1965, s. 19; J . B a r t m h i s k i ,
op. c i t . , s. 228—230
F . K o t u l a Hej, leluja, Warszawa 1970, s. 032 (przypis 65).
Kantyczki
karmelilańskie,
r ę k o p i s z X V I I I w i e k u przygo
t o w a ł a do w y d a n i a B . K r z y ż a n i a k , K r a k ó w 1980, s. 87
Szorzoj na t o n t e m a t zob. H . Ł o w n i a ń s k i , Religia
Słowian
i jej upadek (w. V I — X I I ) , Warszawa 1970, s. 213—217
por. H . Ł o w n i a ń s k i , op. c i t . , s. 216, 231
O e t y m o l o g i i i znaczeniu dunaj u zob. T . L e h r - S p ł a w i ń s k i ,
Kilka
uwag o słowiańskiej
nazwie Dunaju
(w.)
Sprawozdania
z Prac Naukowych
Wydziału
Nauk Społecznych,
Warszawa 1959,
2
3
J
5
6
7
8
9
1 0
1 1
z. 3—4, s. 74—77; J . R o z w a d o w s k i , Studia nad nazwami
wód
słowiańskich,
K r a k ó w 1948, s. 2 4 7 — 2 5 1 ; M . J u r k o w s k i , Rzeka,
potok, i ich synonimy w języku ukraińskim,
„Słavia Oriontalis"
1963, n r 3, s. 462; W . Gieorgijew, Dunaj, Dunaw, Dunave
(w:)
Studia
Lingüistica
iu
honorem
Thaduaci,
Lchr-Splawiński,
W a r s z a w a 1963, s. 87—90
Z . P a u l i , Pieśni
ludu polskiego w Galicji, W r o c ł a w 1973,
s. 3 i 4; w y d . f o t o t y p . z 1838 r o k u .
Por. d e f i n i c j ę asonacji u M . Kruszewskiego, Wybór
pism,
W i o e ł a w 1967, s. 8
F o r m ę t a k i o j w y m i a n y p o d a ł J . Treder w swoim referacie
w y g ł o s z o n y m na konferencji frazeologicznej w L u b l i n i e w 1978
roku.
S. U r b a ń c z y k , Prace z dziejów języka polskiego,
Wrocław
1979, s. 133
Szerzej n a ten t e m a t zob. J . A d a m o w s k i , O
uogólnianiu
znaczeń
wyrazów
w pieśni
ludowej
(w:) Literatura
popularna,
folklor, język, pod rod. W . Nawrockiego i M . W a l i ń s k i o g o , K a
towice 1981, t . I I . s. 205 i n .
1C. M o s z y ń s k i , Uwagi do zeszytu „Słownika
etymologicznego
języka
polskiego"
Fr. Sławskiego,
„ J ę z y k Polski'', 1953 n r 5,
s. 355
J . B a r t m h i s k i . O języku...,
op. c i t , , s. 223
Por. J . M i o j l a c h , Jazvk
trubadurów.
Moskwa 1975. s. 89
i n . ; oraz J . A d a m o w s k i , Archaizmy
leksykalne pieśni
ludowych
a problematyka
formuły,
„ L i t e r a t u r a L u d o w a " , 1977 n r 4—5
1 2
1 3
1 4
1 5
1 0
1 7
1 8
1 9
141
Kolekcja
Cytat
Adamowski, Jan, “O losach archaizmów w folklorze / Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1987 t.41 z.1-4,” Cyfrowa Etnografia, Dostęp 1 lipca 2022, https://cyfrowaetnografia.pl/items/show/9627.