Polskie zainteresowanie ludami Komi w XVI-XIX wieku / ETNOGRAFIA POLSKA 1986 t.30 z.1
Dublin Core
Tytuł
Polskie zainteresowanie ludami Komi w XVI-XIX wieku / ETNOGRAFIA POLSKA 1986 t.30 z.1
Opis
ETNOGRAFIA POLSKA 1986 t.30 z.1, s.181-200
Twórca
Baranowski, Władysław
Wydawca
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN
Data
1986
Relacja
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:1250
Format
application/pdf
application/pdf
Język
pol.
Identyfikator
oai:cyfrowaetnografia.pl:1154
PDF Text
Text
„ E t n o g r a f i a P o l s k a " , t. X X X : 1986, z. 1
P L I S S N 0071-1861
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
(Katedra Etnografii Uniwersytetu Łódzkiego)
POLSKIE ZAINTERESOWANIA L U D A M I K O M I
W XVI-XIX WIEKU
P ó ł n o c n o - w s c h o d n i obszar europejskiej części Z w i ą z k u Radzieckiego
z a m i e s z k i w a n y jest m . i n . przez n a r ó d czy t e ż dwa l u b n a w e t t r z y na
r o d y K o m i . I c h j ę z y k n a l e ż y do r o d z i n y j ę z y k ó w u r a l s k i c h , a w niej do
g r u p y t z w . j ę z y k ó w p e r m s k i c h . Do g r u p y l u d ó w p e r m s k i c h n a l e ż ą
K o m i - Z y r i a n i e , K o m i - P e r m i a c y , K o m i - J a z w a ń s c y oraz U d m u r c i , d a w
n i e j n a z y w a n i W o t j a k a m i . L u d y te z a m i e s z k i w a ł y o n g i ś g r a n i c z ą c e ze
s o b ą tereny. Jednak w c i ą g u d ł u g i c h stuleci na ziemie te k i e r o w a ł a się
silna fala kolonizacji rosyjskiej. R o z b i ł a ona k l i n a m i całość obszaru za
mieszkiwanego n i e g d y ś przez l u d y permskie. S t ą d np. l u d y K o r n i za
m i e s z k u j ą obecnie t r z y k o m p l e k s y , a w i ę c obszar K o m i j s k i e j A u t o n o
micznej Socjalistycznej R e p u b l i k i Radzieckiej ( K o m i - Z y r i a n i e ) , N a r o d o
wego O k r ę g u K o m i - P e r m i a c k i e g o ( K o m i - P e r m i a c y ) , a t a k ż e n i e w i e l k i
obszar w o k ó ł ź r ó d e ł r z e k i J a z w y na U r a l u ( K p m i - J a z w a ń s c y ) . R ó ż n i c e
j ę z y k o w e m i ę d z y l u d n o ś c i ą z a m i e s z k u j ą c ą te t r z y t e r e n y są n i e z b y t d u
że. N i e w i e l k i e g r u p y l u d ó w K o m i z a p u ś c i ł y się daleko na t e r e n zachod
niej S y b e r i i czy .też na p ó ł w y s e p K o l a . Nie w y k a z u j ą one jednak takich
r ó ż n i c j ę z y k o w y c h , a i c h d i a l e k t y są z b l i ż o n e do j ę z y k a K o m i - Z y r i a n
czy t e ż K o m i - P e r m i a k ó w . O ile k i l k u t y s i ę c z n a grupa K o m i - J a z w a ń s k i c h
m i m o r ó ż n i c j ę z y k o w y c h nie w y k a z u j e specjalnych aspiracji, aby uzna
w a ć i c h za o d r ę b n y n a r ó d , to z a r ó w n o K o m i - Z y r i a n i e , j a k i K o m i - P e r
m i a c y u z n a w a n i są za o d r ę b n e n a r o d y . N i e k i e d y jednak, nawet w o f i
c j a l n y c h statystykach, z a r ó w n o K o m i - Z y r i a n i e , j a k i K o m i - P e r m i a c y
1
2
1
Por.
np.
Berücksichtigung
M a j š e v,
ihrer
korni
jazyk,
2
S. A .
Wiedemann,
Dialekte
Grammatika
Dialektologiěeskaja
В u b r i k,
J. F.
Syktyvkar
V . I . Ł у t к i n,
Grammatik
das
komi-permiackogo
chrestomatija
Grammatika
P o p o v,
und
po
literaturnogo
der
syrjanischen
Wotjakischen,
jazyka,
permskim
korni
Sprache
Petersburg
Leningrad
jazykam,
jazyka,
S.
1940;
Moskva
Leningrad
1884;
mit
I. I .
V. I. Ł y t к i n,
1955,
1949;
t.
1; D . V .
Sovremennyj
1955, i i n .
Komi-jazvinskij
Jazvinskie
komi,
dialekt,
M o s k v a 1961. P o r . t e ż V . I . Ł y t к i n ,
„ S o v e t s k a j a Etnografija",
n r 4: 1950,
s. 194-195.
182
WŁADYSŁAW B A R A N O W S K I
3
zaliczani s ą do jednej n a r o d o w o ś c i . N a t u r a l n i e w p r z e s z ł o ś c i p o d z i a ł y
m i ę d z y K o m i - Z y r i a n i K o m i - P e r m i a k ó w nie w y s t ę p o w a ł y t a k w y r a ź n i e ,
a wszystkie te l u d y p o d c i ą g a n e b y ł y pod j e d n ą w s p ó l n ą n a z w ę . Z r e s z t ą
w e d ł u g o p i n i i w y b i t n e g o w ę g i e r s k i e g o specjalisty z zakresu j ę z y k ó w
u r a l s k i c h Petera H a j d u : „ P o m i m o że i s t n i e j ą j ę z y k i l i t e r a c k i e z y r i a ń s k i
i p e r m i a c k i , to j e d n a k z j ę z y k o w e g o p u n k t u widzenia nie m o ż e m y i c h
u w a ż a ć za o d r ę b n e j ę z y k i . Z j ę z y k o w e g o p u n k t u widzenia w y d a j e się
n a j s ł u s z n i e j s z e , j e ż e l i o b y d w a j ę z y k i (wliczając j a z w a ń s k i : t r z y ) b ę d z i e
m y u w a ż a ć za t r z y g ł ó w n e d i a l e k t y jednego j ę z y k a " . Natomiast e s t o ń
ski uczony V i l l e m Ernizs p i s a ł : „ L i t e r a t u r a z y r i a ń s k a jest dla P e r m i a ków dostępna dzięki bliskiemu p o k r e w i e ń s t w u językowemu, przypomi
n a j ą c e m u stosunki czeskie i s ł o w a c k i e " .
S p r a w a k o l e b k i n a r o d ó w K o m i , a t a k ż e i c h etnogenezy, n a s u w a ł a
i w c i ą ż jeszcze nasuwa r ó ż n e w ą t p l i w o ś c i . Obecnie nieliczna l u d n o ś ć
K o m i (wg d a n y c h spisowych z 1979 r. b y ł o i c h ł ą c z n i e 478 t y s . ) ż y j e
na o l b r z y m i m obszarze. Sama K o m i j s k a A u t o n o m i c z n a Socjalistyczna
R e p u b l i k a Radziecka jest w i ę k s z a od P o l s k i i l i c z y o k o ł o 410 tys. k m .
N a r o d o w y O k r ę g K o m i - P e r m i a c k i ma p o w i e r z c h n i o k o ł o 22 tys. k m .
A wreszcie drobne g r u p y K o r n i są rozrzucone na obszarze l i c z ą c y m jesz
cze kilkaset t y s i ę c y k m .
J u ż w k o ń c u X I V w . prowadzona b y ł a silna akcja chrystianizacyjna
w ś r ó d l u d ó w K o r n i . Bardzo d u ż e z a s ł u g i o d e g r a ł t u biskup Stefan t z w .
P e r m s k i , uznany p ó ź n i e j przez K o ś c i ó ł p r a w o s ł a w n y za ś w i ę t e g o , k t ó r y
u ł o ż y ł dla l u d ó w K o m i specjalny alfabet i p r z y c z y n i ł się do p r z e k ł a d u
na ich j ę z y k szeregu t e k s t ó w l i t u r g i c z n y c h . J e d n o c z e ś n i e coraz p o w a ż
niejsze r o z m i a r y p r z y b i e r a ł a p o l i t y c z n a ekspansja rosyjska na t a m t e n
teren, p o c z ą t k o w o p a ń s t w a Wielkiego N o w o g r o d u , a n a s t ę p n i e M o s k w y .
M n i e j w i ę c e j od k o ń c a X V w . obszary te w c h o d z i ł y j u ż w s k ł a d p a ń s t w a
4
5
6
7
2
2
2
* Por.
np.
Ežegodník
4
P.
Hajdu,
6
V.
E r n i t a,
• Por. пр.:
land,
Dorpat
i dzisiejsza
bolso j
Narody
Polska
A.
1848,
t.
1;
St.
podbite
163; V . M . P o d o r o v,
j ěnciklopedii
uralskie,
Reise
i ruchy
nach
Petersburg
1980,
dem
1854,
ugrofińskie,
Nordosten
t.
2;
północno-wschodniej
I.
po istorii
korni
(zyrian
t. 1-2; N . N .
Č e b о к s a r o v,
Etnogenez
korni
po
Etnografija",
nr
očerk),
Moskva
1947;
i nižnopečorskich
Etničeskaja
1946,
I.
V . N . В e 1 i с e г, О
korni,
istorija
s. 51-80; N .
Šiškin,
kraja,
N . N . M i k ł u c h n o - M a k ł a j a " , v y p . 25: 1956, s. 82-91;
Pečorskogo
prosu
kraja,
S y k t y v k a r 1958;
o proischoždenii
mirovanie
národnosti
' Ežegodník...,
národa
komi,
s. 11.
s.
151-
Syktyvkar
1933,
antropologii,
„Sovetskaja
(etnografičeskij
kul'tury
E . A.
komi,
tenże,
S a v e 1 e v a,
Moskva
1971,
verchnopečorskich
Lašuk,
Institute Etnografii
Očerki
Perm'
ětničeskoj
Vyčegodskaja.
s. 131-176; L . P .
M o s k v a 1972, s. 238-287 i i n .
dawna
1931,
Komi-permiaki
„Kratkie Soobščenija
19.
Russ-
Moskwa
Warszawa
„ S o v e t s k a j a E t n o g r a f i j a " , nr 1: 1952, s. 60-74; L . P .
Pečorskogo
11.
europeischen
i permiakov),
formirovanii
s.
W a r s z a w a 1938, s.
M o s s e g,
dannym
1980,
189.
des
Europy,
Oberki
2:
Moskva
W a r s z a w a 1971, s.
a Ugrofinowie
Schrenk,
a narody
sovětsko
i jazyki
Lašuk,
im.
istorii
К
voFor-
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
183
KOMI
moskiewskiego. W X V I I stuleciu przez t e r e n y K o m i - P e r m i a k ó w w i ó d ł
szlak p r o w a d z ą c y na ś w i e ż o p r z y ł ą c z o n e do Rosji ziemie S y b e r i i .
P i e r w s z y m z polskich a u t o r ó w , k t ó r y p i s a ł o l u d a c h K o r n i , b y ł w y
b i t n y humanista p o l s k i z p o c z ą t k ó w X V I w., h i s t o r y k , geograf i lekarz,
Maciej z Miechowa, z w a n y n a j c z ę ś c i e j M i e c h o w i t ą . W 1517 r. w y d a ł on
w K r a k o w i e w j ę z y k u ł a c i ń s k i m k s i ą ż k ę pt. Tractatus
de duabus
Sarm a t i i s , Asiana
et Europiana et de contentas i n eis. Praca ta s p o t k a ł a się
z o l b r z y m i m zainteresowaniem i n t e l e k t u a l n y c h sfer zachodu. Przez d ł u
g i e też lata b y ł a ona p o d s t a w o w y m ź r ó d ł e m i n f o r m a c j i o wschodniej
Europie oraz zachodniej A z j i dla c z y t e l n i k ó w z w i e l u k r a j ó w . D o c z e k a ł a
się też na zachodzie, j a k r ó w n i e ż i w Polsce, około d w u d z i e s t u p r z e d r u
k ó w l u b t ł u m a c z e ń na j ę z y k niemiecki, holenderski, w ł o s k i i polski. Jak
przypuszcza się, M i e c h o w i t a p r z y z b i e r a n i u i n f o r m a c j i o k r a j a c h wschod
niej E u r o p y i zachodniej A z j i o p i e r a ć się m u s i a ł na relacjach l u d z i , k t ó
r z y znali t a m t e n teren, a s z c z e g ó l n i e „ s t a m t ą d p o c h o d z ą c y c h [...] j e ń c ó w
wojennych, T a t a r ó w i Moskali niejednokrotnie wysokich r o d ó w " .
8
9
I n f o r m a c j a o l u d a c h K o m i w t r a k t a c i e M i e c h o w i t y przedstawia się
w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : Oto w rozdziale d r u g i m t r a k t a t u drugiego, k t ó r y
nosił n a z w ę „ O k r a i n a c h s c y t y j s k i c h Permie, Baszkirii, J u g r i i i K a r e l i i
p o d b i t y c h przez k s i ę c i a moskiewskiego" z n a j d o w a ł się tekst:
„Za K s i ę s t w e m Moskiewskim są krainy
i ludy m i ę d z y północą a wschodem
na
k r a ń c u A z j i P ó ł n o c n e j , c z y l i S c y t i i , p o d l e g ł e k s i ę c i u m o s k i e w s k i e m u i podbite p r z e z
księcia
Iwana-Perm
[...]
Był
to
kraj
pogański,
który
dwadzieścia
lat t e m u
książę
m o s k i e w s k i I w a n z m u s i ł do p r z y j ę c i a c h r z t u w e d ł u g o b r z ą d k u r u s k i e g o , c z y l i
grec
kiego. I d a ł w ł a d y k ę , c z y l i b i s k u p a , i m i e n i e m S t e f a n , k t ó r e g o b a r b a r z y ń c y po
odej
ściu księcia
obdarli ż y w c e m
i znowu ustanowił
ze
skóry
i zamordowali. Książe
n o w e g o b i s k u p a , pod
którego
ukarał
ich
zwierzchnictwem żyją odtąd
powrócił,
jak
c h r z e ś c i j a n i e w y z n a j ą c y schizmatycki o b r z ą d e k ruski. Inne zaś wymienione poprzed
nio k r a i n y p o z o s t a j ą n a d a l w p o g a ń s t w i e . C z c z ą s ł o ń c e , k s i ę ż y c , g w i a z d y i z w i e r z ę t a
l e ś n e o r a z w s z y s t k o , co n a p o t k a j ą n a drodze, m a j ą w ł a s n e j ę z y k i i d i a l e k t y . W
mi permskiej m a j ą w ł a s n y język
W tych krainach
nie o r z ą , nie
s i e j ą , nie
chleba, nie u ż y w a j ą p i e n i ę d z y . Ż y w i ą się m i ę s e m z w i e r z ą t l e ś n y c h . M i e s z k a j ą w
stych lasach w
więc
ludzie
z wełny.
szałasach
też
są
Okrywają
leśni
się
z gałęzi. A
i
dzicy.
ponieważ
Są
prymitywnie
jak
te
krainy
bezrozumne
skórami
zszywając
są
pokryte
zwierzęta,
nie
całe
mają
zie
mają
gę
lasami,
ubrań
razem skóry z wilka,
je
l e n i a , n i e d ź w i e d z i a , g r o n o s t a j a , k u n y j a k popadnie. A p o n i e w a ż w i c h z i e m i nie
ma
ż a d n y c h m i n e r a ł ó w , dlatego j a k o d a n i n ę k s i ę c i u m o s k i e w s k i e m u s k ł a d a j ą nie
r a ł y , ale f u t r a z w i e r z ą t l e ś n y c h , k t ó r y c h m a j ą pod d o s t a t k i e m "
1 0
mine
.
1
W informacjach M i e c h o w i t y o l u d a c h K o m i z n a j d o w a ł y się pewne
n i e d o k ł a d n o ś c i . Z t e k s t u w y n i k a ł o , że m ę c z e ń s t w o biskupa Stefana, po8
Maciej
Odnośnie
1523. Historyk,
9
tyckiej
1 0
do geograficznej t w ó r c z o ś c i M a c i e j a
Miechowita
H.
geograf,
Barycz,
i europejskiej,
Maciej
jako
z
geograf
lekarz,
Wstęp,
Europy
Wschodniej,
organizator
[w:]
nauki,
Maciej
z
W r o c ł a w 1972, s. 15.
Miechowa,
op. cit.,
s. 77.
z M i e c h o w a por. K .
[w:] Maciej
Buczek,
z Miechowa
1457-
W r o c ł a w — W a r s z a w a 1960, s. 75-157.
Miechowa,
Opis
Sarmacji
azja
184
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
staci j a k najbardziej autentycznej, n a s t ą p i ł o g d z i e ś w ostatnich latach
X V w . W r z e c z y w i s t o ś c i ż y ł on znacznie w c z e ś n i e j — w X I V w .
Jed
n o c z e ś n i e jednak z n a j d o w a ł y się pewne bardzo ciekawe szczegóły, w z u
p e ł n o ś c i z a s ł u g u j ą c e na w i a r ę . P i s a ł w i ę c M i e c h o w i t a , że tamtejsza l u d
n o ś ć nie z n a ł a p i e n i ę d z y . O t ó ż w a r t o w s p o m n i e ć , że jeszcze w k i l k a w i e
k ó w p ó ź n i e j ż y j ą c y w lasach Z y r i a n i e w s w y c h obliczeniach nie u ż y w a l i
systemu p i e n i ę ż n e g o , ale s k ó r z w i e r z ą t f u t e r k o w y c h .
T r a k t a t M i e c h o w i t y j u ż k i l k a d z i e s i ą t l a t t e m u p r z e t ł u m a c z o n y zo
s t a ł na j ę z y k r o s y j s k i . Dlatego t e ż w ostatnich czasach n i e k t ó r z y
z uczonych radzieckich z a j m u j ą c y s i ę h i s t o r i ą l u b e t n o g r a f i ą l u d ó w K o
m i p o w o ł u j ą się na relacje tego polskiego h u m a n i s t y . Natomiast nie
zwraca się z u p e ł n i e u w a g i na to, że b y ł a to pierwsza europejska relacja
o t y c h ż y j ą c y c h na k r a ń c a c h naszego k o n t y n e n t u ludach, k t ó r a na d ł u g i
okres u k s z t a ł t o w a ł a p o g l ą d y o p i n i i zachodniej na k r a j K o m i .
Znacznie m n i e j i n f o r m a c j i o l u d a c h K o m i p o d a ł k o r z y s t a j ą c y z r e s z t ą
z M i e c h o w i t y autor z p o ł o w y X V I stulecia, M a r c i n B i e l s k i . P i s z ą c o t e
renach z a j ę t y c h przez R o s j ę w y m i e n i a ł r ó w n i e ż P e r m . Jak p o d a w a ł ,
m i e s z k a ń c y t a m t y c h okolic „ j ę z y k s w ó j osobny m i a j ą , w i a r y i pisma
n a u c z y ł i c h jeden biskup Stefan, k t ó r e g o ś w i ę c i R u ś " . P o d a w a ł n a s t ę p
nie, że m i e s z k a ń c y w n i e w i e l k i m stopniu z a j m u j ą się r o l n i c t w e m , a u t r z y
m u j ą się g ł ó w n i e z polowania. W ł a d z o m c a r s k i m t e ż p ł a c i l i d a n i n ę w s k ó
rach z w i e r z ę c y c h . Jako pewnego rodzaju c i e k a w o s t k ę w s p o m i n a ł o k o
r z y s t a n i u przez n i c h z s a ń z a p r z ę ż o n y c h w psy, a t a k ż e o u ż y w a n i u
nart .
Drobne i n f o r m a c j e o ludach z a m i e s z k u j ą c y c h okolice P e r m u , a w i ę c
prawdopodobnie o ludzie K o m i , p o d a ł W ł o c h p r z e b y w a j ą c y w polskiej
s ł u ż b i e w o j s k o w e j , Aleksander G w a g n i n . P i s a ł on m n i e j w i ę c e j to samo,
co M i e c h o w i t a i B i e l s k i . P o d a w a ł t e ż t r o c h ę i n f o r m a c j i o z a p r z ę g a n i u do
sań r e n ó w i psów, a także o u ż y w a n i u n a r t . W polskim w y d a n i u
z 1611 r. b y ł d r z e w o r y t j a d ą c y c h na n a r t a c h Z y r i a n , dość z r e s z t ą sche
matycznie przedstawionych .
W p i e r w s z y c h latach X V I I w . w o j s k a polskie w s p o m a g a j ą c e t z w . D y
m i t r ó w S a m o z w a ń c ó w d o c i e r a ł y w g ł ą b p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h ziem n a
l e ż ą c y c h do p a ń s t w a rosyjskiego. Prawdopodobnie o d d z i a ł y tzw. L i s o w 1 1
1 2
13
u
1 S
1 R
1 7
1 1
P o r . b i o g r a m : Stefan
klopedičeskij
1 4
slovar',
Por. пр.:
Permskij,
[w:] F . G . В г о к g a u z, L A . Ё f r o n,
Ěnci-
S. P e t e r b u r g 1901, t. 31a, s. 637-638.
A . S.
Z a b o e v,
Drevnij
denežnij
scot
komi,
„Sovetskaja
Etno
g r a f í a " , n r 1: 1978, s. 103-109 i i n .
I
S
M.
Miechowski],
Traktat
o dwuch
Sarmatijach,
perevod
S. A .
Annin-
skogo, M o s k v a — L e n i n g r a d 1936.
1 4
P o r . np.
1 5
M.
1 9
A. G w a g n i n ,
1 7
T a m ż e , s. 20.
Saveleva,
Bielski,
op. cit., s. 11 i i n .
Kronika
Kronika
to
jest
historyja
Sarmacjej
świata,
europskiej,
Kraków
1564, s. 434.
K r a k ó w 1611, k s . 7, s.
16-17.
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
185
KOMI
c z y k ó w d o c h o d z i ł y do p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i c h k r a ń c ó w ziem zamieszka
n y c h przez l u d K o m i . W y m i e n i a n y dalej W ł a d y s ł a w Z a p a ł o w s k i , z e s ł a
n y po P o w s t a n i u S t y c z n i o w y m do k r a j u K o m i , w s w y m p a m i ę t n i k u
wspominał:
„ P o z n a ł e m s i ę z s a d o w n i k a m i i w o l n y m i a ł e m w s t ę p do s t a r y c h a r c h i w ó w .
między
innymi znalazłem
sowczycy
a
[...]
zajrzeli
aż
ciekawe dokumenty, z k t ó r y c h
do
n a w e t u k a z a l i s i ę pod
Sołwyczegodska,
który
samym Jareńskiem.
mienieniem nazwisk d o w ó d c ó w polskich"
1 8
był
dowiedziałem
własnością
Tam
się, że L i -
Strogonowych,
Opis b y ł bardzo s z c z e g ó ł o w y
z
wy
.
W a r t o m o ż e d o d a ć , że w 1613 r. niekarne o d d z i a ł y polsko-litewskie
zrabowały Wołogdę .
Z p e w n o ś c i ą polskich k o n d o t i e r ó w w s ł u ż b i e S a m o z w a ń c ó w specjal
nie nie z a i n t e r e s o w a ł o z e t k n i ę c i e się z o b c ą i m l u d n o ś c i ą u r a l s k ą . M a r
ginesowo m o ż n a j e d n a k w s p o m n i e ć , że w folklorze w i e l u p ó ł n o c n o -wschodnich t e r e n ó w z a m i e s z k i w a n y c h przez l u d n o ś ć r o s y j s k ą p o z o s t a ł y
echa w s p o m n i e ń o d z i w n y c h istotach demonicznych, g r o ź n y c h i z ł y c h
o l b r z y m a c h , n a z y w a n y c h „ p a n a m i " . W y s u w a n o przypuszczenie, że b y ł y
to echa d a w n y c h n a j a z d ó w polskich L i s o w c z y k ó w . Prawdopodobnie j e d
nak na u k s z t a ł t o w a n i e się w folklorze r o s y j s k i m t y c h d z i w n y c h postaci
n a ł o ż y ł y się z a r ó w n o r e l i k t y u g r o f i ń s k i c h w i e r z e ń demonicznych, w i a r a
w d u c h y p r z o d k ó w , j a k r ó w n i e ż (ze w z g l ę d u na z b i e ż n o ś ć nazw) wspo
m n i e n i a o ł u p i e s k i c h najazdach polskich „ p a n ó w " L i s o w c z y k ó w .
Przez t e r e n y zamieszkiwane przez l u d y K o m i j e c h a ł jeniec, w z i ę t y
do n i e w o l i podczas w o j e n polsko-rosyjskich z p o ł o w y X V I I w., A d a m
K a m i e ń s k i - D ł u ż y k , k t ó r y n a p i s a ł diariusz swego syberyjskiego z e s ł a
n i a . Znajduje się w n i m w z m i a n k a o ludach K o r n i :
1 9
2 0
2 1
1 8
Pamiętniki
1913, t. 2, s.
и
Władysława
L. W s z ę d o b y l s k i
i[w:] Bukiet
2 0
J.
literacki,
nach",
2 1
Porzęcki,
po
[A. P o ł u j a ń s k i ] , Napad
„Pany"
(notatka
K r in ič na ja,
etnografii
Litwinów
1863-1870,
na
Wilno
miasto
historyczno-etnograficzna),
Istoriko-ětnografičeskaja
relacja
o ludach
szlaki,
z wędrówek
na
Wołogdę,
„Wędrowiec",
osno-ua predanij
veka.
1972,
o
[w:]
„pa
w
dziedzinie
Kamenskij-Dłuzik
ščenij,
,[w:] Historia
139-149;
A.
v
kontaktów
dziejów
polskiej
P o 1 e v o j , O prebyvanii
pol'skogo
sočinenija
geologii
Vostočnoj
i
o Sibiři,
geografii,
Sibiři
K u c z y ń s k i ,
Polacy
w
w
s. 179;
tenże,
ego
dziedzinie
dziele
pol
Sybe
Najstarsza polska
orientalistyki,
v Rossii
Warszawa
polski
Pierwsza
1972,
Kamen-
kontaktów
s.
82;
re
War
Adama
[w:] Historia
i istočniki
polsko-radzieckich
Pierwszy
K u c z y ń s k i ,
K a ł u ż y ń s k i ,
z
Zabytyj
Kamenskogo-Dlužika,
Jasiewicz,
s. 33-35; A .
Szkice
P o l e v oj,
Adama
s. 122-129; Z .
s. 116-141; S.
Syberię,
pervogo
O sočinenii
„ E t n o g r a f i a P o l s k a " , t. 12: 1968,
t. 3, s. 67-82; В . Р .
Adam
s.
Syberii,
Wrocław
— avtora
sko-rosyjskich
XVII
„ P o z n a j ś w i a t " , n r 3: 1966,
lacja
s z a w a 1969,
Sibiři
E t n o g r a f i j a " , n r 5: 1965,
Syberii,
ryjskie
1976,
roku
O d n o ś n i e do r e l a c j i A . D ł u ż y k - K a m i e ń s k i e g o , por.: B . P .
„Sovetskája
skogo
z
„ S o v e t s k á j a E t n o g r a f i j a " , n r 1: 1980, s. 117-127.
istočnik
ska
(Płomienia)
W a r s z a w a 1851, s. 219-224.
1888, s. 201; N . A .
opis
Zapałowskiego
224.
pol
t e n ż e,
ětnografičeskich
soob-
etnografii,
Wrocław
cywilizacyjnym
na
Syberii
186
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
„I s t ą d s i ę p o c z y n a P e r m i a , a M o s k w a z o w i e j ą Z y r a n y , k t ó r z y s ą l u d z i e d z i w
nego j ę z y k a ; m a j ą w i a r ę r u s k ą , p o w i a d a j ą , ż e i c h c h r z c i ł ś w . S t e f a n . L u d z i e
myślni,
mianowicie
na żmudzki
w
lasach, na wodzie,
strzelcy z ł u k ó w .
Język
poszedł
prze
trochę
[...] L u d z ł y , n i e m i ł o s i e r n y , n a n o c n i g d y n i e p r z y j m i e , a d z i w u j e s i ę
c u d z i o z i e m c o m , j a k o w i e l k i e m u d z i w o w i s k u , i d a j ą j a ł m u ż n y , k t o co m o ż e , a
и
w i ę c e j r y b , bo c h l e b a s a m i m a ł o m a j ą "
naj
.
Widocznie w e w s p o m n i e n i a c h wiezionego na S y b e r i ę K a m i e ń s k i e g o D ł u ż y k a n i e u f n i wobec c u d z o z i e m c ó w K o m i nie zapisali się w s p o s ó b
z b y t d o b r y . A to, że u r a l s k i j ę z y k tego l u d u w y d a ł m u s i ę podobny do
litewskiego, k t ó r e g o z r e s z t ą prawdopodobnie nie z n a ł , nie m o ż e z b y t n i o
d z i w i ć . I n n e natomiast i n f o r m a c j e tego polskiego autora o l u d a c h K o
m i były najzupełniej prawdziwe.
W p o d r ę c z n i k a c h geografii z X V I I I w . z n a j d o w a ł y się n i e k i e d y k r ó t
sze l u b d ł u ż s z e w z m i a n k i o k r a j u K o m i , n a z y w a n y m p r z e w a ż n i e k r a
j e m p e r m s k i m , i o jego m i e s z k a ń c a c h . N i e p r z y n o s i ł y one jednak z b y t
d u ż o i n f o r m a c j i . Nie p o s i a d a ł y t e ż w i ę k s z e j w a r t o ś c i d l a b a d a ń n a d k u l
turą tych ludów.
W p o c z ą t k a c h X V I I I w . przez ziemie zamieszkane przez l u d K o m i
j e c h a ł w z i ę t y do n i e w o l i rosyjskiej w 1707 r. p u ł k o w n i k L u d w i k Sien i c k i . W w y d a n e j p ó ź n i e j w W i l n i e w 1754 r. p r a c y p t . Dokument
osobliwego miłosierdzia
Boskiego p o d a ł t r o c h ę i n f o r m a c j i o l u d n o ś c i oko-lic, przez k t ó r e p r z e j e ż d ż a ł . O m i e s z k a ń c a c h tamtego k r a j u w s p o m i
n a ł , że w i c h wierzeniach bardzo p o w a ż n ą r o l ę o d g r y w a ł k u l t ognia .
2 3
2 4
W X I X w . t e r e n y zamieszkiwane przez l u d y K o m i nie l e ż a ł y j u ż na
szlaku, po k t ó r y m w y s y ł a n o naszych z e s ł a ń c ó w na S y b e r i ę . Rzadko t e ż
k t ó r y ś z P o l a k ó w s p o t y k a ł się z przedstawicielami t y c h północno-wschodnio-europejskich l u d ó w . M i m o to n i e k t ó r z y z naszych a u t o r ó w podali
o n i c h pewne drobne w i a d o m o ś c i .
A u t o r k ą , k t ó r a w s w y c h p a m i ę t n i k a c h z a m i e ś c i ł a ciekawe s z c z e g ó ł y
o z y r i a ń s k i c h kupcach p r z y b y w a j ą c y c h na j a r m a r k i w osadach p ó ł n o c
no-zachodniej Syberii, b y ł a E w a F e l i ń s k a . M ł o d a w d o w a ze ś r o d o 2 5
ад początkach
kolonizacji
rosyjskiej,
„Przegląd
H i s t o r y c z n y " , t. 83:
1982, s.
60-62
i in.
M
A.
K a m i e ń s k i - D ł u ż y k ,
t a . Książka
zbiorowa
ofiarowana
D i a r i u s z więzienia
księdzu
moskiewskiego,
Franciszkowi
Bażyńskiemu,
[w.]
War
Poznań
1874,
Wilno
1754,
s. 380.
M
L.
Sienicki,
Dokument
A.
K u c z y ń s k i ,
osobliwego
miłosierdzia
Boskiego,
s. 7.
2 4
nej
relacji
tenże,
Ludwika
Opisanie
i ich kul'ture,
2 5
skich
Felińska
Sibiři
obraz
„Etnografia
XVIII
v. Materiały
Syberii
w
świetle
P o l s k a " , t.
L . Senickogo
14:
osiemnastowiecz
1970,
o sibirskich
z.
1, s.
84-85;
aborigenach
„ S o v e t s k a j a E t n o g r a f i j a " , n r 1: 1972, s. 32.
Odnośnie
znad
Etnograficzny
Sienickiego,
do
Niemna,
Ewa,
tej
autorki: A .
Dniepru
[w:] Polski
i
słownik
J e 1 s к i,
Dźwiny,
Sylwetki
Wilno
biograficzny,
1906,
Kraków
zasłużonych
s.
4-12;
T.
niewiast
pol
Tarkowski,
1948, t. 6, s. 407-408.
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
187
KOMI
w i s k a z i e m i a ń s k i e g o za s w ą d z i a ł a l n o ś ć p a t r i o t y c z n ą z e s ł a n a z o s t a ł a do
Berezowa (Bieriozowa) l e ż ą c e g o daleko na p ó ł n o c n o - z a c h o d n i c h k r a ń c a c h
S y b e r i i . P i s z ą c o z i m o w y c h j a r m a r k a c h w daleko na p ó ł n o c y l e ż ą c e j p r z y
u j ś c i u O b i osadzie Obdorsk, w s p o m i n a ł a r ó w n i e ż F e l i ń s k a o p r z y b y w a
j ą c y c h t a m z t e r e n ó w j u ż u w a ż a n y c h za europejskie nad r z e k ą P i e c z o r ą
k u p c a c h n a r o d o w o ś c i z y r i a ń s k i e j . „ S ą o n i dobrze zbudowani, o d w a ż n i
i p r z e m y ś l n i , m a j ą s w ó j j ę z y k o d r ę b n y , w s z a k ż e dobrze m ó w i ą po r u s
k u " . K u p c y ci p r z y b y w a l i do Obdorska saniami z a p r z ę ż o n y m i w r e n y .
P r z y w o z i l i g ł ó w n i e takie t o w a r y , j a k m a s ł o , w e ł n i a n e p o ń c z o c h y , po
s t r o n k i , sieci do ł o w i e n i a r y b , n i c i , p ł ó t n o . O d m i e s z k a ń c ó w t a m t y c h
okolic, a w i ę c C h a n t ó w i N i e ń c ó w , o t r z y m y w a l i w zamian f u t r a , r ó ż n e g o
r o d z a j u n i e w y p r a w i o n e s k ó r y , np. z r e n ó w , p u c h z d z i k i c h kaczek, k o
ści m a m u t ó w .
2 6
Na p r z e ł o m i e 1840 i 1841 r. w y b u c h ł o powstanie biedoty nienieckiej
(samojedzkiej). R u c h ten p o z o s t a w a ł pod w o d z ą energicznego i rzutkiego
p r z y w ó d c y W a u l i P i e t t o m i n a ( W a w l j o Nieniaga), k t ó r y w i m i e n i u ubo
g i c h N i e ń c ó w w a l c z y ł z m i e j s c o w y m i bogaczami oraz c a r s k ą a d m i n i
stracją . Oddziały powstańcze zagroziły Obdorskowi. W ł a d z o m rosyj
s k i m u d a ł o się j e d n a k p o d s t ę p e m ś c i ą g n ą ć p r z y w ó d c ę tego powstania do
Obdorska i t a m a r e s z t o w a ć . S p o w o d o w a ł o to z a ł a m a n i e się c a ł e g o r u c h u
p o w s t a ń c z e g o . W e d ł u g F e l i ń s k i e j w s t ł u m i e n i u jego z n a c z n ą r o l ę ode
grali przybyli tam Zyrianie („powodzenie w y p r a w y najwięcej przypi
s u j ą m ę s t w u i p r z e z o r n o ś c i Z i r a n ó w p r z y b y ł y c h na j a r m a r k z g u b e r n i
archangielskiej, k t ó r z y g ł ó w n i e d o w o d z i l i w tej m a ł e j k o m p a n i i " ) . Za
s t a n o w i ć się trzeba, dlaczego Z y r i a n i e tak energicznie w y s t ą p i l i p r z e c i w
p o w s t a n i u biedoty N i e ń c ó w . O t ó ż r u c h ten m i a ł zdecydowane oblicze
s p o ł e c z n e . W a u l i P i e t t o m i n a w y s t ę p o w a ł przeciw z a m o ż n y m k u p c o m za
r ó w n o m i e j s c o w y m , j a k i p r z y j e ż d ż a j ą c y m z i n n y c h stron, np. z k r a j u
Z y r i a n , na j a r m a r k i w Obdorsku. W i m i ę też wzajemnej s o l i d a r n o ś c i
z a m o ż n i k u p c y z y r i a ń s c y u d z i e l i l i a d m i n i s t r a c j i carskiej daleko i d ą c e j
pomocy.
2 1
2 8
P i e r w s z y m z P o l a k ó w , k t ó r y p r z e p r o w a d z i ł p o w a ż n i e j s z e studia nad
Z y r i a n a m i , b y ł Aleksander P o ł u j a ń s k i (1814-1866). P o c h o d z i ł on z z u
b o ż a ł e j r o d z i n y z i e m i a ń s k i e j z W i l e ń s z c z y z n y . Po u k o ń c z e n i u I n s t y t u t u
L e ś n e g o w P e t e r s b u r g u przez szereg lat p r a c o w a ł j a k o l e ś n i c z y w g u
b e r n i k a z a ń s k i e j i w o ł o g o d z k i e j . P r z e b y w a j ą c na t a m t y m terenie i n t e
r e s o w a ł się m i e s z k a j ą c ą t a m l u d n o ś c i ą . Po powrocie z Rosji w 1854 r.
o p u b l i k o w a ł w p e r i o d y k u „ B i b l i o t e k a Warszawska" p r a c ę pt. Wspomnie
nia z podróży
nad Wołgą. S k ł a d a ł a się ona z szeregu s z k i c ó w , w k t ó r y c h
s e
E.
Felińska,
i Saratowie,
2 7
E . D.
Wspomnienia
P г о к o f e v a,
Nency,
s. 613.
2 8
z
podróży
do
Syberii,
pobytu
w
Berezowie
W i l n o 1852, t. 1, s. 226-227.
Felińska,
op. cit,
s. 335.
[w:]
Narody
Sibiři,
Moskva—Leningrad
1956,
188
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
o p i s y w a ł z a m i e s z k u j ą c e na P o w o ł ż u oraz na ziemiach p ó ł n o c n o - w s c h o d
niej Rosji l u d y : K o m i , C z u w a s z ó w , M a r i j c ó w ( C z e r e m i s ó w ) . B y ł a to
z r e s z t ą pierwsza p o w a ż n i e j s z a polska praca p o ś w i ę c o n a t y m l u d o m . M a r
ginesowo m o ż n a w s p o m n i e ć , że P o ł u j a ń s k i jest a u t o r e m s t u d i ó w z za
k r e s u l e ś n i c t w a i na t e n temat w y d a ł szereg k s i ą ż e k .
I n f o r m a c j e P o ł u j a ń s k i e g o o Z y r i a n a c h s ą pisane w s p o s ó b bardzo
n i e r ó w n y . P a m i ę t a ć jednak trzeba, że obserwacje tego autora pochodzi
ł y prawdopodobnie z k o ń c a l a t t r z y d z i e s t y c h l u b z p o c z ą t k u lat czter
dziestych X I X w., a o p u b l i k o w a n e z o s t a ł y w 1854 r. B y ł to w i ę c jeszcze
okres, k i e d y n a u k a rosyjska w stosunkowo n i e w i e l k i m stopniu z a j m o
w a ł a się t y m l u d e m . Nic w i ę c dziwnego, że i n f o r m a c j e P o ł u j a ń s k i e g o
o etnogenezie l u d ó w K o m i s ą m a ł o precyzyjne. Natomiast znacznie bar
dziej w a r t o ś c i o w e b y ł y opisy tego autora d o t y c z ą c e k u l t u r y tego l u d u ,
w ś r ó d k t ó r e g o p r z e b y w a ł prawdopodobnie przez k i l k a lat. P o ł u j a ń s k i
znał język Korni, k t ó r y m jako pracownik służby leśnej m u s i a ł porozu
m i e w a ć się z m i e j s c o w ą l u d n o ś c i ą . Z n a j o m o ś ć rosyjskiego w w i e l u oko
licach b y ł a jeszcze w ó w c z a s bardzo m a ł a . W k a ż d y m razie, o c z y m jesz
cze dalej b ę d z i e mowa, p r z y t a c z a ł on k r ó t k i e t e k s t y w j ę z y k u t a m t e j
szej l u d n o ś c i .
Bardzo ciekawe są i n f o r m a c j e P o ł u j a ń s k i e g o o k u l t u r z e m a t e r i a l n e j
Z y r i a n . P i s a ł t e ż o t a m t e j s z y m m y ś l i s t w i e . Sporo w i a d o m o ś c i p o d a ł o r o l
n i c t w i e . Z w r a c a ł u w a g ę , że w w i e l u okolicach stosowana b y ł a p r y m i
t y w n a gospodarka ż a r o w a . Do żęcia zboża u ż y w a n o s i e r p ó w , natomiast
t r a w ę koszono p r y m i t y w n y m i kosami „ g a r b a t k a m i " l u b „ g a r b u s z k a m i " .
M ł o c k a o d b y w a ł a się z i m ą na ś w i e ż y m p o w i e t r z u za p o m o c ą c e p ó w .
Z w i e r z ą t gospodarskich l u d n o ś ć tamtejsza t r z y m a ł a stosunkowo niezbyt,
d u ż o . Z d r o b i u chowano t y l k o k u r y i to w celu pozyskania j a j , m i ę s a
kurzego b o w i e m nie jedzono. P i s a ł r ó w n i e ż o u ż y w a n e j przez t e n l u d
odzieży .
Znacznie u b o ż s z e b y ł y i n f o r m a c j e P o ł u j a ń s k i e g o o k u l t u r z e s p o ł e c z
nej i duchowej tamtejszej l u d n o ś c i . Natomiast p o d a ł on t r o c h ę i n f o r m a c j i
h i s t o r y c z n y c h o r e l i g i i d a w n y c h Z y r i a n , o p a l e n i u ciał z m a r ł y c h i t p . *
M o ż n a z r e s z t ą p r z y p u s z c z a ć , że b y ł y to raczej i n f o r m a c j e p o c h o d z ą c e
z dawniejszej l i t e r a t u r y rosyjskiej.
Na zakończenie rozdziału o Zyrianach zamieścił Połujański przetłu
maczony na p o l s k i tekst d w ó c h piosenek l u d o w y c h , a m i a n o w i c i e P o
ż e g n a n i e narzeczonej
z dziewictwem
oraz Żal po bracie. P r z y t o c z y ł t e ż
2 9
3 0
3 1
3
2 9
A.
P o ł u j a ń s k i ,
Wspomnienia
z
podróży
nad
Wołgą,
„Biblioteka
War
s z a w s k a " , t. 53: 1854, s. 408-435; t. 56: 1854, s. 240-252.
8 0
A.
Ż a b k o - P o t o p o w i c z ,
t. 110: 1966, n r 5, s. 19-25; S.
Aleksander
M a c i e j e w s k i ,
s. 225-246 i i n .
8 1
Połujański,
8 2
Tamże,
Wspomnienia...,
s. 241-243.
s. 246-248.
Połujański
Szlachetni
(1814-1866),
pasjonaci,
„Sylwan",
O l s z t y n 1978,,
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
189
KOMI
P o ł u j a ń s k i w t a m t e j s z y m j ę z y k u szereg p r z y s ł ó w , d o d a j ą c do n i c h t ł u
maczenie na polski. Wreszcie ciekawe b y ł y z a ł ą c z o n e dwa m a ł e s ł o w
n i c z k i , z k t ó r y c h pierwszy z a w i e r a ł 56 n a j c z ę ś c i e j u ż y w a n y c h s ł ó w ,
a d r u g i 18 l i c z e b n i k ó w .
N i e z a l e ż n i e od specjalnego s t u d i u m o Z y r i a n a c h n a p i s a ł P o ł u j a ń s k i
jeszcze d r o b n y szkic o m y ś l i w s k i e j d z i a ł a l n o ś c i przedstawicieli tego l u d u .
O p i s y w a ł w i ę c t e c h n i k ę p o l o w a ń , u b i ó r m y ś l i w y c h , b u d o w ę specjalnych
p o m i e s z c z e ń , w k t ó r y c h się o n i z a t r z y m y w a l i na okres t r w a n i a sezonu
ł o w i e c k i e g o podczas z i m y , oraz o d r ę b n y c h p o m i e s z c z e ń do p r z e c h o w y
wania u b i t e j z w i e r z y n y , k t ó r a ze w z g l ę d u na d u ż y m r ó z nie u l e g a ł a
zepsuciu. W y m i e n i o n y a r t y k u ł P o ł u j a ń s k i e g o o p u b l i k o w a n y z o s t a ł w spe
c j a l n y m t o m i e l i t e r a c k i c h prac tego autora, w y d a n y m pod pseudonimem
L . W s z ę d o b y l s k i e g o . D o ł ą c z o n a do niego z o s t a ł a ciekawa i l u s t r a c j a
p r z e d s t a w i a j ą c a z y r i a ń s k i e g o m y ś l i w c a w y r u s z a j ą c e g o z i m ą na w y p r a w ę
łowiecką .
W połowie X I X w. zbiegły z Syberii zesłaniec, Rufin P i o t r o w s k i ,
w p r z e b r a n i u p r a w o s ł a w n e g o p ą t n i k a u d a j ą c e g o się do S o ł o w i e c k i e g o
M o n a s t y r u , w ę d r o w a ł pieszo przez t e r e n y zamieszkiwane przez P e r m i a k ó w , a n a s t ę p n i e K o m i - Z y r i a n . I n f o r m a c j e jego j e d n a k o t y c h l u d a c h
b y ł y d o ś ć powierzchowne. O P e r m i a k a c h p i s a ł , że m ę ż c z y ź n i p r z e w a ż n i e
z n a l i „ j a k o t a k o " j ę z y k rosyjski. Natomiast z k o b i e t a m i bardzo t r u d n o się
b y ł o p o r o z u m i e ć w t y m j ę z y k u . Natomiast f o r m a l n i e n a l e ż ą c e do p r a w o
s ł a w i a m o d l i ł y się po rosyjsku, „ a g d y m z tego p o w o d u z a p y t a ł j e d n ą
P e r m i a c z k ę , czy r o z u m i e pacierz, k t ó r y m ó w i ? o d p o w i e d z i a ł a , że wcale
nie rozumie, ale j ą tak pop n a u c z y ł , w i ę c potrzeba m ó w i ć " . Z k o l e i p o d a ł
P i o t r o w s k i drobne i n f o r m a c j e o kobiecych n a k r y c i a c h g ł o w y . W i n
n y m miejscu p r z y t o c z y ł t r o c h ę d a n y c h o Z y r i a n a c h , r ó w n i e ż z r e s z t ą
bardzo p o w i e r z c h o w n y c h . Jedynie ciekawa m o g ł a b y ć i n f o r m a c j a o sto
sowaniu t a m jeszcze n i e k i e d y w p o ł o w i e X I X w . gospodarki w y p a l e n i s k o w o - ż a r o w e j w celu o t r z y m a n i a nowego pola pod z a s i e w .
D r o b n e i n f o r m a c j e o K o m i - P e r m i a k a c h p o d a ł z e s ł a n y do s ł u ż b y w o j
skowej na S y b e r i i p ó ź n i e j s z y autor licznych prac o Z a b a j k a l u , A g a t o n
G i l l e r . Prawdopodobnie s p o t k a ł się on ze z ł y m p r z y j ę c i e m w j a k i e j ś
3 3
3 4
3 S
3 6
3 7
38
3 9
s s
Tamże,
8 4
L.
racki,
s.
s. 250-251.
W s z ę d o b y l s k i
[A.
P o ł u j a ń s k i ] , Polowanie
Zyrian,
[w:]
Bukiet
lite
s. 215-217.
8 6
Tamże,
8 6
J.
55-58; W .
nad
kulturą
s. 19-30
8 7
8 8
8 9
Lwów
i l u s t r a c j a m i ę d z y s. 214 i 215.
S о к u 1 s к i,
Rufin
Piotrowski
Baranowski,
ludową
Rosji,
Znaczenie
Acta
i jego
pamiętniki,
opisów
Rufina
„Sybirak",
Piotrowskiego
Universitatis Lodzienzis, Ł ó d ź
1978,
nr
4:
dla
1936,
badań
s e r i a I , z.
8,
i in.
R. P i o t r o w s k i ,
Tamże,
Z.
Pamiętniki
Zygmuntowicz,
1937,
z pobytu
na Syberii,
P o z n a ń 1860, t. 3, s. 86-87.
s. 241-243.
s. 7-45;
W.
Agaton
Baranowski,
Giller
w
Agatona
świetle
Cillera
akt
państw
rozważania
zaborczych,
nad
stosun-
190
WŁADYSŁAW B A R A N O W S K I
w s i p e r m i a c k i e j i dlatego i n f o r m a c j e jego o t y m ludzie b y ł y w y r a ź n i e
n i e c h ę t n e . P o d k r e ś l a ł t e ż b r a k g o ś c i n n o ś c i ze strony P e r m i a k ó w . S ą
to jednak p o b i e ż n e w z m i a n k i , nie p r z e d s t a w i a j ą c e w i ę k s z e j w a r t o ś c i .
W s z e ś ć d z i e s i ą t y c h latach X I X w . na dalekiej p ó ł n o c y , w m i e j s c o w o ś c i
M e z e ń (Miezien) n a d M o r z e m B i a ł y m p r z e b y w a ł z e s ł a n y t a m za d z i a ł a l
n o ś ć p o l i t y c z n ą , p ó ź n i e j s z y w y b i t n y d z i a ł a c z p o s t ę p o w y i autor w i e l u
prac z zakresu r ó ż n y c h s p e c j a l n o ś c i , B o l e s ł a w L i m a n o w s k i . W 1870 r.
pod pseudonimem Janko P ł a k a ń o p u b l i k o w a ł on w t y g o d n i k u „ K ł o s y "
a r t y k u ł o t a m t y m terenie. Z n a l a z ł y się w n i m drobne w z m i a n k i o Z y rianach. A u t o r p o d k r e ś l a ł pewne i c h specyficzne cechy, j a k np. „ s ą bar
dzo czynni, r u c h l i w i , p r z e d s i ę b i o r c z y " i t p .
B y ł a to jednak c h a r a k t e r y
s t y k a dość p o w i e r z c h o w n a .
T r o c h ę d r o b n y c h s z c z e g ó ł ó w o K o m i - P e r m i a k a c h p o d a ł z e s ł a n y na
S y b e r i ę Feliks L e w i c k i , k t ó r y po drodze p r z e j e ż d ż a ł przez t e r e n y za
mieszkane przez ten l u d . Nie p r z e d s t a w i a ł y one jednak w i ę k s z e j w a r t o ś c i
dla poruszanej w tej p r a c y t e m a t y k i .
N a j p o w a ż n i e j s z a jednak relacja o K o m i - Z y r i a n a c h w y s z ł a spod p i ó r a
W ł a d y s ł a w a Z a p a ł o w s k i e g o (1839-1913). P o c h o d z i ł on ze ś r o d o w i s k a zie
m i a ń s k i e g o . Za u d z i a ł w P o w s t a n i u S t y c z n i o w y m z e s ł a n y z o s t a ł na p r z y
musowe osiedlenie w m i e ś c i U s ť - S y s o l s k (obecnie S y k t y w k a r , stolica
A u t o n o m i c z n e j Socjalistycznej R e p u b l i k i Radzieckiej K o m i ) , w ó w c z e s n e j
g u b e r n i i w o ł o g o d z k i e j . B y ł to c z ł o w i e k o d u ż e j i n t e l i g e n c j i i o szerokich
zainteresowaniach, k t ó r y z r e s z t ą po powrocie z z e s ł a n i a p u b l i k o w a ł sze
reg a r t y k u ł ó w t r e ś c i krajoznawczej, s p o ł e c z n e j , ekonomicznej i rolniczej.
P a m i ę t n i k i swe p i s a ł prawdopodobnie c z ę ś c i o w o na w y g n a n i u , k o ń c z y ł
z a ś po powrocie do k r a j u . O p u b l i k o w a n e one jednak z o s t a ł y dopiero
w 1913 r.
Podczas k i l k u l e t n i e g o p o b y t u na terenach zamieszkiwanych przez Z y r i a n Z a p a ł o w s k i dobrze p o z n a ł i c h w a r u n k i ż y c i a i zwyczaje. P a m i ę t n i k i
jego p o s i a d a j ą bardzo d u ż ą w a r t o ś ć dla k u l t u r y tego l u d u .
W k o ń c u marca 1865 r. Z a p a ł o w s k i p r z y b y ł na teren k r a j u Z y r i a n .
Jak p ó ź n i e j p i s a ł w s w y m p a m i ę t n i k u : „ P r z e j e ż d ż a ł e m teraz obok przed
ostatniego powiatowego miasta J a r e ń s k a i w j e c h a ł e m w k r a j Z y r j a n ó w ,
k t ó r y c h j ę z y k a r o z u m i e ć nie m o g ł e m , a oni a n i s ł o w a po r o s y j s k u nie
u m i e j ą " . P r z e b y w a ł t a m przez cztery i p ó ł r o k u , do g r u d n i a 1869.
4 0
4 1
4 2
4 3
4 4
kami
społecznymi
i kulturą
ludową
rosyjskiej
wsi
na Zabajkalu,
Zeszyty
Naukowe
U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o , Ł ó d ź 1975, s e r i a I , z. 111, s. 55-66.
4 0
A.
G i l i er,
Podróż
więźnia
etapami
do
Syberyi
w
roku
1&54, L i p s k
1866,
t. 2, s. 165-166, 177-178.
4 1
J a n k o
4 2
F. L e w i c k i ,
4 8
K.
skiego
4 4
Płakań,
Wybrzeże
Niewola.
Bartoszewicz,
(Płomienia)
Tamże,
z roku
t. 2, s. 166.
Urywki
Morza
Białego,
z pamiętnika
Przedmowa,
[w:]
„ K ł o s y " , t. 10: 1879, s. 226.
Sybiraka,
Pamiętniki
1863-1870, W i l n o 1913, t. 1, s. 5-10.
L w ó w 1877, s. 62-63.
Władysława
Zapałow
POLSKIE ZAINTERESOWANIA LUDAMI
191
KOMI
W c i ą g u swego p o b y t u w U s ť - S y s o l s k u n a u c z y ł się. jako tako m ó w i ć po
z y r i a ń s k u i m ó g ł się p o r o z u m i e w a ć z przedstawicielami tego n a r o d u nie
z n a j ą c y m i j ę z y k a rosyjskiego albo s ł a b o się n i m p o s ł u g u j ą c y m i . Mieszka
j ą c w domach Z y r i a n dobrze m ó g ł p o z n a ć i c h zwyczaje.
Sporo miejsca p o ś w i ę c i ł Z a p a ł o w s k i przedstawieniu n a j w a ż n i e j s z y c h
d z i a ł ó w gospodarki l u d ó w K o m i , a m i a n o w i c i e m y ś l i s t w a , r y b o ł ó w s t w a ,
h o d o w l i i r o l n i c t w a . Jak z a z n a c z a ł , „ g ł ó w n y m z a j ę c i e m Z y r i a n jest —
w zimie m y ś l i s t w o , a l a t e m r y b o ł ó w s t w o " . W nadzwyczaj d o k ł a d n y
sposób opisywał Zapałowski technikę zyriańskich myśliwych. Najważ
n i e j s z y m celem i c h p o l o w a ń b y ł y w i e w i ó r k i — popielice, do k t ó r y c h
trzeba b y ł o s t r z e l a ć specjalnie p r z y g o t o w y w a n y m i k u l a m i i s t a r a ć się
t r a f i ć je w oko, aby nie u m n i e j s z y ć w a r t o ś c i s k ó r k i . Dla celności s t r z a ł u
s t r z e l b ę opierano o s p e c j a l n ą p o d p ó r k ę z c i e n k i c h p r ę t ó w . O p r ó c z po
pielic c e n n ą z d o b y c z ą dla m y ś l i w y c h b y ł y s k ó r k i soboli, l i s ó w l u b roso
m a k ó w . Na b o b r y i gronostaje zastawiano specjalne ż e l a z n e sidła. Z y r i a ń scy m y ś l i w i p o l o w a l i r ó w n i e ż na dzikie gęsi, kaczki, g ł ó w n i e jednak na
ł a b ę d z i e , k t ó r y c h ogromne stada g n i e ź d z i ł y się na bagnach. P u c h ł a b ę
dzi s t a n o w i ł t a m w a ż n y p r o d u k t h a n d l u .
W bardzo d o k ł a d n y s p o s ó b o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i t e c h n i k ę polowania
na cietrzewie. Do tego rodzaju polowania m y ś l i w i k o r z y s t a l i z pomocy
p s ó w . Pies t a k i b y ł „ p o d o b n y do naszych k u n d l i , t y l k o o w i e l e mniejszy".
Specjalnie w y s z k o l o n y pies s z u k a ł w lesie c i e t r z e w i :
i S
„ a z n a l a z ł s z y stado ż e r u j ą c e n a z i e m i , p ł o s z y ; z r y w a s i ę w t e d y
c a ł e stado i ob
s i a d a w i e r z c h o ł k i d r z e w , t a k ż e po k i l k a r a z e m s i a d a n a j e d n e j g a ł ę z i i z a j e d n y m
strzałem
można
kilka
zabić. Pies,
płoszywszy,
w górę i szczeka; cietrzewie całą wtedy
podbiega
pod
drzewo,
podnosi
łeb
u w a g ę z w r a c a j ą w s t r o n ę psa, n i c j u ż n i e
w i d z ą c , co s i ę w k o ł o n i c h dzieje. M y ś l i w y p o d s u w a s i ę , z a w s z e j e d n a k n a d z w y c z a j
o s t r o ż n i e , i s t r z e l a ; po s t r z a l e stado s i ę z r y w a i n i e d a l e k o z n o w u
obsiada drzewa.
4 9
W p a r ę godzin j e d e n m y ś l i w y m o ż e k i l k a n a ś c i e c i e t r z e w i z a b i ć " .
T a k j a k u w s z y s t k i c h l u d ó w p ó ł n o c y , za n a j w a ż n i e j s z y w y c z y n m y ś l i
wego u w a ż a n o w ś r ó d Z y r i a n zabicie n i e d ź w i e d z i a . S z c z e g ó l n i e m y ś l i w y ,
k t ó r y w s w y m ż y c i u u ś m i e r c i ł 44 n i e d ź w i e d z i e , „ l i c z b a ta jest u n i c h
kabalistyczna — zyskuje uznanie i w gronie m y ś l i w y c h ma głos i p o
w a g ę " . Z bardzo d u ż ą d o k ł a d n o ś c i ą o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i t e c h n i k ę polo
wania na n i e d ź w i e d z i e . P o d a w a ł z a s ł y s z a n e historie o c i ę ż k i c h zmaga-
4 5
wet
Tamże,
t. 2, s. 177. I n f o r m a c j e Z a p a ł o w s k i e g o p o k r y w a j ą s i ę , a n i e k i e d y n a
rozszerzają wiadomości
s e n e v,
V e v,
Zyrianie
Primety
1927, s. 48-51;
čalo
XX
v.,
i ich
i sueverija
V. N.
Trudy
1958, t. 45, s. 64-91;
podawane
ochotničie
u ochotnikov
B e l i с er,
Instituía
tenże,
Očerki
M o s k v a 1873, s. 13-58; D . К .
zyrian,
po
Komi,
[w:] Narody
Z a p a ł o w s к i , op. cit., s. 203.
„Ochotnik
etnografii
Etnografii im. N.
s. 413-416 i i n .
4 8
przez i n n y c h a u t o r ó w , por. п р . : F . A .
promysly,
N.
i Pušnik
narodov
S i b i r i i " , n r 7:
Komi
XIX
Mikłucho-Makłaja,
evropejskoj
časti
Ar
S o ł o-
SSSR,
—
na
Leningrad
1964, t. 2,
192
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
niach, k t ó r e n i e k i e d y z y r i a ń s c y m y ś l i w i m u s i e l i t o c z y ć z p o t ę ż n y m z w i e
rzęciem.
N i e bez znaczenia m o ż e t u b y ć i to, że n i e d ź w i e d ź u l u d ó w K o m i ,
podobnie j a k i u w i e l u i n n y c h l u d ó w p ó ł n o c y , z a r ó w n o na terenie A z j i
j a k i p ó ł n o c n o - w s c h o d n i e j E u r o p y , u c h o d z i ł za zwierza, do k t ó r e g o o d
noszono się ze s p e c j a l n ą czcią . Zabijano je, j e d n o c z e ś n i e jednak doko
n y w a n o o n g i ś pewnego rodzaju przeprosin w stosunku do p o s i a d a j ą c e g o
m a g i c z n ą siłę z w i e r z ę c i a .
Również dokładnie opisywał Zapałowski organizację zespołów myśliw
skich z ł o ż o n y c h p r z e w a ż n i e z k i l k u n a s t u l u d z i , k t ó r z y w s p ó l n i e u d a w a l i
się z i m ą na w i e l o m i e s i ę c z n e polowanie do daleko n a w e t p o ł o ż o n y c h l a
s ó w . Z e s p ó ł t a k i z a b i e r a ł ze sobą odpowiednie zapasy a m u n i c j i , p o ż y w i e
nia i w s z y s t k i c h i n n y c h p o t r z e b n y c h i m p r o d u k t ó w . Ze w z g l ę d u na d u ż e
ś n i e g i m y ś l i w i zaopatrzeni b y l i w specjalne n a r t y , zabierane zaś z s o b ą
zapasy c i ą g n ę l i na saneczkach. W g ł ę b i l a s ó w k a ż d y z e s p ó ł m i a ł p o b u
dowane m a ł e p r y m i t y w n e d o m k i , w k t ó r y c h n o c o w a l i i p r z e t r z y m y w a l i
zapasy, oraz n i e o d z o w n ą ł a ź n i ę , bez k t ó r e j ludzie tego n a r o d u nie w y
o b r a ż a l i sobie egzystencji. N i e k i e d y budowano r ó w n i e ż jeszcze s k ł a d z i k i
oraz specjalne pomieszczenia na s k ó r y z a b i t y c h z w i e r z ą t . Z a p a ł o w s k i
bardzo d o k ł a d n i e o p i s y w a ł takie m y ś l i w s k i e d o m k i , w k t ó r y c h sam n i e
raz p r z e b y w a ł podczas p o l o w a ń :
4 8
4 9
„ K a ż d y artel (zespół) o b o w i ą z a n y
n o w e d o m k i , co b a r d z o ł a t w o
jest rokrocznie w
innym miejscu
przychodzi w y k o n a ć , m a j ą c
pod
ręką
pobudować
dowolną
ilość
d r z e w a . P i e c u k ł a d a j ą z k u p y k a m i e n i , s ł u ż y on j e d n o c z e ś n i e za k o m i n do g o t o w a
n i a , a gdy
p o l e w a j ą go w o d ą , w y t w a r z a s i ę p a r a i z a s t ę p u j e ł a ź n i ę . W y r ą b u j ą
l e ń k i e okienko, w
4 7
u
Odnośnie
inorodcev
Obsčestva
do
Ljubiteli
prázdník,
n i к o v,
Kul't
t.
1971,
ligioznye
grad
1972,
ten
14:
neolitičeskich
s.
7-19;
1950,
s.
s. 322-344; A . F .
s. 63-85; H . J . P a p r o t h,
und
4 8
skiej
Bdrenfeste
Odnośnie
J.
bei
Wierzenia
den
Vozzrenija
Sokolov,
Studien
tungusischen
Znad
Morza
Białego,
i Azji,
ludów
das
Volkem,
Okład-
„Sovetskája
elementów
„Etnografia
północy,
životných
XX
[w:]
veka,
Bárenzeremoniell,
1976,
Re-
Lenin
svjazannye
v religijach,
Uppsala
Pol
Warsza
u ěvenkov,
— načale
nagidalcev
Kul't
uber
do L a p o ń c z y k ó w p i s a ł o t y m
W i t o r t,
v XIX
VaSrilev,
Sibiři,
O ícwí'íe medvedija
Sibiři
medvedija
Podobieństwo
A n i s i m o w,
С i n с i u s,
s. 190-200; Z . P .
Vostočnoj
ma
smolne
Moskovskogo
s. 78-104; A . P .
Ameryki
narodov
Kul't
Otdeła
s. 49-73; V . D .
1848,
obszarów
V a s i 1 e v i č,
i obrjady
150-169; V . I .
1888,
Kohutnicki,
północnych
s. 205-228; G . M .
tamże,
N . L . G o n d a 11 i,
plemen
B.
cieniuchno wystrugane
Etnografičeskogo
E t n o g r a f i j a " , n r 4:
и
u ludów
predstavlenija
1971,
myslom,
Trudy
E s t e s t v o z n a n i j a , t. 8, M o s k v a
„Sovetskája
niedźwiedzia
s k a " , t. 9: 1965,
wa
Sibiři,
medvedija
Archeołogija",
szkła wstawiają
tego z a g a d n i e n i a por. п р . :
Severozapadnoj
Medvežij
kultu
m i e j s c e s z y b ze
s
pro-
Moskva
Bárenjagdrit-
s.
11-330 i i n .
z e s ł a n y na teren gubernii archangiel-
rękopis
Biblioteki
Zakładu
Narodowego
i m . O s s o l i ń s k i c h w e W r o c ł a w i u , n r 7246.
4 8
kona
ra,
В e 1 i с e r,
v votšebnych
Korni...,
s. 412-413; V .
skazkach
korni,
S a r a n s k 1972, s. 109-117 i i n .
P 1 e š o v s к i j , Medvěd'
[w:] Problemy
izučenija
как
proobraz
finno-ugorskogo
drajol'klo-
POLSKIE
deszczułeczki,
które
ZAINTERESOWANIA
dostatecznie
przepuszczają
LUDAMI
193
KOMI
światło. Szyb takich w
wielu
bar
и
dzo d o m a c h m i e s z k a l n y c h u ż y w a j ą t u po w s i a c h " .
Z a p a ł o w s k i o p i s y w a ł zdobycz, k t ó r ą p r z y w o z i l i ze s o b ą w r a c a j ą c y
z d ł u g o t r w a ł e g o polowania m y ś l i w i . P o d k r e ś l a ł , że o p r ó c z s k ó r z a b i t y c h
z w i e r z ą t k a ż d y m y ś l i w y „ p r z y w o z i z s o b ą na sankach t a k ż e po kilkaset
j a r z ą b k ó w ; tutejsze j a r z ą b k i poszukiwane s ą przez petersburskich sma
k o s z ó w , a smak t e n z a w d z i ę c z a j ą c e d r o w y m orzechom, k t ó r y m i prze
w a ż n i e się k a r m i ą . K u p c y petersburscy specjalnie t u po j a r z ą b k i p r z y
j e ż d ż a j ą " . Ostra p ó ł n o c n o r o s y j s k a zima bez o d w i l ż y p o w o d o w a ł a , że
z a m r o ż o n e m i ę s o j a r z ą b k ó w m o g ł o b y ć przechowywane przez d ł u g i e t y
godnie.
P o d a w a ł t e ż Z a p a ł o w s k i sposoby, d z i ę k i k t ó r y m ( p r z e w a ż n i e n a c i ę c i a
na drzewie) m y ś l i w i nie t r a c i l i o r i e n t a c j i w bezkresnych lasach tamtego
regionu. R ó w n i e ż bardzo d o k ł a d n e b y ł y opisy Z a p a ł o w s k i e g o d o t y c z ą c e
rybołówstwa, k t ó r e odgrywało tak dużą rolę w życiu K o m i . Zwracał
on u w a g ę na znaczenie handlowe n i e k t ó r y c h r y b , j a k np. s t e r l e t ó w , „za
k t ó r e g o f u n t w P e t e r s b u r g u p ł a c ą 1 r b 50 к о р . , m y z a ś na miejscu za
ż y w ą i ś w i e ż ą r y b ę p ł a c i l i ś m y po 10 kop. za f u n t " . Szczupaki uznawa
ne b y ł y za r y b y m n i e j smaczne i „ u ż y w a n e t y l k o na miejscowe po
trzeby".
Z a p a ł o w s k i z w r a c a ł u w a g ę , że K o m i k a ż d y n i e m a l gatunek r y b ł a p a l i
w i n n y s p o s ó b . Najbardziej rozpowszechnionym sposobem b y ł n a s t ę p u
jący:
5 1
5 2
5 3
„Przeciągają
długą linę
brzegu; l i n ę p o d t r z y m u j ą
scach
do l i n y
przez c a ł ą
przymocowane
i dłuższe sznurki
szerokość
rzeki
i koniec p r z y m o c o w u j ą
do
na powierzchni wody drewniane p ł y ć w i e ; w kilku m i e j
—
na
całej
długości
liny, przywieszone
są
krótkie
w k o ń c u z h a c z y k a m i s t a l o w y m i , j a k i c h i u n a s u ż y w a j ą do w ę
d e k ; h a c z y k i te s ą r ó ż n e g o k s z t a ł t u i w i e l k o ś c i . R y b a c y n a ł o d z i a c h p ł y w a j ą i c i ą g l e
w y c i ą g a j ą w o l n o b a r d z o s z n u r k i , t y m sposobem n a j ł a t w i e j ł o w i ą sterlety, k t ó r e t a k
s ą c z u ł e , z w ł a s z c z a w ogonie, ż e n a j m n i e j s z e d r a ś n i ę c i e h a c z y k a z a t r z y m u j e r y b ę n a
m i e j s c u , w ten s p o s ó b p o ł ó w n a j w i ę c e j b y w a p o m y ś l n y "
u
.
Do p o ł o w u s z c z u p a k ó w u ż y w a n o m a ł y c h o ł o w i a n y c h r y b e k , z poma
l o w a n y m i na czerwono skrzelami; pod ogonem k a ż d e j umieszczony b y ł
d u ż y s t a l o w y haczyk.
8 0
nów
Z a p a ł o w s k i ,
por. п р . : L . N .
tenże,
českij
Opyt
sborník,
in ihren
izučenija
verschiedenen
Sovremennoe
krestjanskogo
žílišča
Entwicklungstudien,
Z a p a ł o w s k i ,
5 2
Odnośnie
M
t. 2, s. 182. O d n o ś n i e do b u d o w n i c t w a
žilišče
národa
národa
komi,
S y k t y v k a r 1956, v y p . 3; U . T . S i r e l i u s ,
s l
Komi...,
op. cit.,
2 e r e b с o v,
do
problemu
por.:
s. 416-417.
Z a p a ł o w s k i ,
13 — E t n o g r a f i a P o l . ЗОЛ
Komi-ZyriaM o s k v a 1952;
[w:]
Istoriko-filologi-
Die syrjanische
Wohnung
H e l s i n k i 1958 i i n .
op. cit., t. 2, s. 182.
tego
si T a m ż e .
komi,
op. cit.,
s. 183.
Belicer,
Očerki...,
s.
91-106;
tenże,
194
WŁADYSŁAW
„Rybak
rybką
BARANOWSKI
s i a d a do m a l e ń k i e j ł o d z i . J e d e n k o n i e c s z n u r k a z a r z u c a z p r z y w i ą z a n ą
do w o d y , gdy d r u g i p r z y w i ą z u j e
do c z ó ł n a , z a k ł a d a j ą c j e d n o c z e ś n i e s z n u r e k
n a ucho — t e r a z z a c z y n a s i l n i e w i o s ł o w a ć , p ł y n ą c
rybę
porywa i wykręca
zdobycz, r y b a k
najtrudniejsze
nią w
różne
czuje szarpnięcie
sznurka
zadanie jest w y c i ą g n ą ć
pod w o d ę ; p r ą d w o d y
strony, a szczupak ż a r ł o c z n y
za uchem, pewny
ołowianą
rzuca
się na
jest z dobyc z y.
szczupaka na łódź, g d y ż
często, jeżeli
jest d u ż y — to i ł ó d ź i r y b a k a s z c z u p a k p o c i ą g n ą ć m o ż e do w o d y "
к
Teraz
okaz
.
O p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i r ó w n i e ż i inne sposoby p o ł o w u r y b stosowane
przez K o m i .
Tak j a k w i ę k s z o ś ć polskich z e s ł a ń c ó w , r ó w n i e ż i Z a p a ł o w s k i z n u
d ó w p o ś w i ę c a ł wiele czasu na m y ś l i s t w o i r y b o ł ó w s t w o . M o ż n a t e ż p r z y
p u s z c z a ć , ż e jego informacje z tego zakresu b y ł y d o k ł a d n e .
W ż y c i u gospodarczym K o m i d u ż e znaczenie o d g r y w a ł o t a k ż e zbie
ractwo. Jak p o d k r e ś l a ł Z a p a ł o w s k i , s z c z e g ó l n e znaczenie m i a ł z b i ó r orze
s z k ó w cedrowych, k t ó r e w y w o ż o n e s t a m t ą d b y ł y na dalekie nawet t e r e
n y rosyjskie.
Znacznie mniejsze znaczenie m i a ł o u Z y r i a n gospodarstwo r o l n e .
Warunki klimatyczne pozwalały korzystać z rolnictwa tylko w południo
wej części tamtego terenu. C z ę s t o b o w i e m ś n i e g z a s y p y w a ł n i e z ż ę t e
jeszcze zboże. R ó w n i e ż u p r a w y z i e m n i a k ó w i k a p u s t y nie o d g r y w a ł y
p o w a ż n i e j s z e g o znaczenia. Z a m i ł o w a n y r o l n i k , j a k i m b y ł Z a p a ł o w s k i ,
w bardzo d o k ł a d n y s p o s ó b o p i s y w a ł r o l n i c t w o tamtego t e r e n u . Szcze
g ó l n ą u w a g ę z w r a c a ł na sposoby dosuszania z ż ę t e g o zboża, a t a k ż e
m ł o c k ę o d b y w a n ą z i m ą na ś w i e ż y m p o w i e t r z u .
, , N a j g ł ó w n i e j s z y m bogactwem r o l n i k ó w są ł ą k i " p i s a ł Z a p a ł o w s k i .
W d o k ł a d n y s p o s ó b p o d a w a ł on r ó w n i e ż sposoby koszenia, do k t ó r e g o
u ż y w a n o p r z e w a ż n i e n i e w i e l k i c h kos w t y p i e „ g a r b a t e k " . Jak p o d k r e ś l a ł
Z a p a ł o w s k i , K o m i „są w w y s o k i m stopniu k o n s e r w a t y w n i i za nic w ś w i e
cie nie c h c ą z m i e n i ć starego systemu. Nasi p o k a z y w a l i s p o s ó b koszenia,
bo p r a g n ę l i p r z y n a j m n i e j w t e n s p o s ó b z a r a b i a ć na u t r z y m a n i e — w y
ś m i e w a l i się i nie p o z w o l i l i na ł ą k a c h swoich k o s i ć " .
O p i s y w a ł r ó w n i e ż Z a p a ł o w s k i h o d o w l ę Z y r i a n . O p i e r a ł a się ona g ł ó w
nie na b y d l e „ n i e d u ż y m i bez r o g ó w " , z b l i ż o n y m częściowo do c h o ł m o gorskiego. Ze w z g l ę d u na obfitość siana oraz dobre ł ą k i , k t ó r e w y k o r z y
stywano na pastwiska podczas l e t n i c h m i e s i ę c y , b y ł o ono dobrze u t r z y 5 6
5 7
5 S
w
Tamże.
5 8
Por. п р . V . A .
„Sovetskája
kul'tura
i byt
Odnośnie
udorskích
К istorii
n r 2:
komi
1956,
v
zemledelija
s.
XVIII
55-75;
G. P l u š č e v s k i j ,
v 40-50-godach
XIX
v.,
Socialnoe
[w:] Ežegodnik
1961 д., R i g a 1963, s. 390-398.
5 7
Z a p a ł o w s k i ,
5 8
Tamże,
s. 175.
op. cit., s. 174-175.
u dřevních
L . N.
— načale
do r o l n i c t w a n a p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h
por. п р . : В .
revni
O b o r i n,
Étnografija",
XX
korni-permiakov,
2 e r e b с o v,
v.,
Chozjajstvo,
1972, s.
34-66.
terenach europejskiej części
Rosji,
i chozjajstvennoe
po agrarnoj
Moskva
razvitie
istorii
vjatskoj
vostočnoj
deEvropy
POLSKIE ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
195
KOMI
T
mane i o d z n a c z a ł o się d u ż ą m l e c z n o ś c i ą . K o n i e chowano „ r a s y w iac k i e j " . Ś w i ń Z y r i a n i e „ p r a w i e nie z n a j ą " . Z d r o b i u natomiast „ p r ó c z
k u r nic nie h o d u j ą " .
S p e c j a l n ą u w a g ę z w r a c a ł Z a p a ł o w s k i na n i e d o z w o l o n ą f o r m a l n i e , ale
często s t o s o w a n ą p r y m i t y w n ą g o s p o d a r k ę ż a r o w ą :
5 9
„ S ą tu tak z w a n i trzebiciele l a s ó w , k t ó r y c h r z ą d ś c i g a i p r z e ś l a d u j e . Zbiera s i ę
kilku
włościan,
zagłębiają
się hen
daleko
w
dziewicze
l a s y , a gdy
znajdą
w i e d n i ą m i e j s c o w o ś ć — zwykle przy w i ę k s z e j z o d n ó g s p ł a w n e j rzeki —
kilka, a często i kilkanaście
dziesiatin lasu i z o s t a w i a j ą
tak z r ą b a n e
odpo
wyrąbują
drzewo przez
r o k c a ł y —• n a d r u g ą w i o s n ę , gdy d r z e w o przez z i m ę w y m a r z n i e , a w lecie w y s c h n i e ,
z a p a l a j ą — p a l i s i ę j a k s i a r k a — i p o ż a r w t e d y o b e j m u j e t y s i ą c e d i e s i a t i n l a s u , bo
płomienie przenoszą się z szybkością błyskawicy"
e o
.
Na Wypalonych g r u n t a c h zasiewali Z y r i a n i e ż y t o i „ n i e p r a k t y k o w a n e
z b i e r a j ą p l o n y " . M i m o tego, że proceder ten b y ł niedozwolony, ze w z g l ę
du na bardzo s ł a b ą k o n t r o l ę o l b r z y m i c h t e r e n ó w przez s ł u ż b ę l e ś n ą , zda
r z a ł o się, że na w y p a l o n y c h terenach p o w s t a w a ł y całe osady „o k t ó r y c h
n i k t p r a w i e nie w i e — dopiero przypadek je o d k r y w a " .
Sporo m a t e r i a ł u p o d a ł Z a p a ł o w s k i o d n o ś n i e do p o ż y w i e n i a K o m i .
M i e s z k a ł on w domach tej l u d n o ś c i . Bardzo często s t o ł o w a ł się u n i e j .
Dobrze m ó g ł w i ę c p o z n a ć t a j n i k i z y r i a ń s k i e j k u c h n i , a że czasu m i a ł
bardzo d u ż o , m o ż n a się d o m y ś l a ć , że nierzadko w niej p r z e b y w a ł . Ra
z i ł y go s z c z e g ó l n i e sposoby s p o ż y w a n i a r y b na surowo, szeroko rozpo
wszechnione w ś r ó d l u d n o ś c i S y b e r i i i p ó ł n o c n o - w s c h o d n i e j części euro
pejskiej Rosji. R ó w n i e ż „ Z y r i a n i e j e d z ą s u r o w ą m ą k ę i kasze i g a r ś c i a
m i p a k u j ą do ust, a g d y r z e ź n i k sprzedaje m i ę s o i p r z y r ą b a n i u odpa
d a j ą k a w a ł k i , s k r z ę t n i e je zbiera Z y r i a n i n i surowe ze s m a k i e m spo
ż y w a " . Z a p a ł o w s k i nie m ó g ł się z r e s z t ą z o r i e n t o w a ć , że b y ł o to spowo
dowane b r a k i e m p o t r z e b n y c h dla o r g a n i z m u w i t a m i n , k t ó r e p o d ś w i a d o
mie w t e n s p o s ó b chciano chociaż w n i e w i e l k i e j ilości z d o b y ć .
Z a p a ł o w s k i e g o , j a k i w s z y s t k i c h n i e m a l P o l a k ó w z e s ł a n y c h do U s ť Sysolska, r a z i ł a k u c h n i a z y r i a ń s k a . O p i s u j ą c w i ę c j ą z a z n a c z a ł :
6 1
„W
jaki sposób
były
przygotowane
p o t r a w y — to
inna kwestia: nieprzyzwy-
c z a j o n e m u do z y r i a ń s k i e j k u c h n i w p i e r w s z y c h p o c z ą t k a c h , p r z e j ś ć n i e m o g ł y p r z e z
g a r d ł o . N i e m o g ł y b y ć w ż a d e n s p o s ó b s m a c z n e , bo [...] i t u g o t u j ą r a n o n a
cały i potrawy stoją w
p i e c u . L e c z to j e s z c z e n i e j e d y n y p o w ó d
tyt. P o d a j e m i n p . gosposia
Zapach, łechcący
piróg — cała
podniebienie,
pobudza
r y b a upieczona
apetyt
—
w
dzień
odbierający
drożdżowym
odkrywam wierzchnią
ape
cieście.
powłokę
i cóż z n a j d u j e ? R y b a z u p e ł n i e nieoczyszczona, ani z ł u s k i , a n i z w n ę t r z n o ś c i , i gdym
z
obrzydzeniem
odsunął,
gospodyni
śmiać
się zaczęła
twierdząc,
że nie
znam się
na smacznej potrawie i w oczach moich palcami r w a ł a k a w a ł k i r y b y i j a d ł a "
» O k o n i a c h tej r a s y por.: M .
1874, t. 3, s. 159-161;
tenże,
Die
Czapski,
Ceschichte
w y p r z e d r u k , L e i p z i g 1974), s. 656-659.
8 0
Z a p a ł o w s к i , op. cit., s. 170.
и Tamże,
s. 205-206.
es Tamże,
s. 222-223.
Powszechna
des
Pierdes,
historia
Berlin
konia,
1876
6 2
.
Poznań
(fotoofseto-
196
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
W i n t e r e s u j ą c y s p o s ó b o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i , j a k to chleb rzadko p o
j a w i a ł się w chatach b i e d n y c h Z y r i a n . W s p o m i n a ł r ó w n i e ż o t y m , że
w latach g ł o d u , gdy nie b y ł o zboża, Z y r i a n i e ż y w i l i się k o r ą z osiki.
„ W y s u s z o n ą k o r ę w ż a r n a c h l u b s t ę p a c h m i e l ą l u b t ł u k ą , p r z e s i e w a j ą —grubsze części s p o ż y w a j ą j a k k a s z ę , m i a ł k ą zaś m i e s z a j ą z ż y t n i ą m ą k ą
i w y p i e k a j ą p l a c k i . P r ó b o w a ł e m . T r u d n o jest p r z e ł k n ą ć —- t w a r d e i c i e r p
kie" .
O p i s y w a ł r ó w n i e ż Z a p a ł o w s k i p r o d u k c j e w y k o n y w a n y c h z brzozowej
k o r y r ó ż n e g o rodzaju n a c z y ń k u c h e n n y c h i s ł u ż ą c y c h do „ n o s z e n i a i prze
w o ż e n i a p ł y n ó w " . Z a z n a c z a ł r ó w n i e ż , że tamtejsze w y r o b y w y w o ż o n e
b y ł y t a k ż e do i n n y c h części p a ń s t w a rosyjskiego .
Znacznie mniejszy m a t e r i a ł p o d a ł Z a p a ł o w s k i o d n o ś n i e do o d z i e ż y
z y r i a ń s k i e j . P r z e w a ż n i e z a z n a c z a ł t y l k o , że przez m i e s i ą c e zimowe
wszyscy n i e m a l , chodzili w d ł u g i c h f u t r a c h „ s i e r ś c i ą na w i e r z c h —
w t y m s t r o j u r o b i l i w r a ż e n i e s p a c e r u j ą c y c h n i e d ź w i e d z i " . Natomiast m y
ś l i w i w y b i e r a j ą c się na polowanie „ u b i e r a j ą się z w y k l e w k r ó t k i e i c i e p ł e
odzienie" . W d o k ł a d n y natomiast s p o s ó b o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i k r ó j z y riańskiego futra:
6 3
M
6 5
6 e
6 7
„ s ą zrobione w formie d ł u g i e j do s a m e j z i e m i nocnej d a m s k i e j k o s z u l i , z k a p t u
r e m t a k ż e f u t r z a n y m , a k ł a d z i e s i ę futro p r z e z g ł o w ę . K a p t u r t a k j e s t
szczelnie
mami.
dopasowany
do t w a r z y , ż e w i d a ć t y l k o nos i oczy. N a nogi k ł a d ą buty, z w a n e
Są
one
długie
z a k o l a n a , podobne
do
pończoch,
a uszyte
r e n i f e r o w y c h . J a k futro, t a k i b u t y szyte s ą s u s z o n y m i , n a c e l ten
ze
tu p i -
skóry
z nóg
przygotowanymi
kiszkami z reniferów".
W bardzo c i e k a w y s p o s ó b o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i p r o b l e m y w y m i a n y
handlowej w k r a j u Z y r i a n . D a w a ł r ó w n i e ż opis j a r m a r k u , k t ó r y o d b y w a ł
się w U s ť - S y s o l s k u „ p r z e z c a ł y listopad". Ze z r o z u m i a ł y c h p r z y c z y n
p r z y j e ż d ż a j ą c y na ten j a r m a r k k u p c y z M o s k w y , Petersburga, N i ż n e g o - N o w o g r o d u czy t e ż i n n y c h miast r o s y j s k i c h p r z y w o z i l i r ó ż n e t o w a r y
p r z e m y s ł o w e , p r z e w a ż n i e „ w najgorszym g a t u n k u " , k t ó r e c h ę t n i e na
b y w a ł a miejscowa l u d n o ś ć . „ W zamian ci sami k u p c y w y w o z i l i surowe
s k ó r y z r ó ż n e g o g a t u n k u z w i e r z ą t — j a r z ą b k i , r y b y , przede w s z y s t k i m
s i o m g ę , jesiotra i sterlety, wszystko to z a m r o ż o n e " . W y w o z i l i t a k ż e
ogromne ilości o z o r ó w r e n i f e r o w y c h , k t ó r e m a r y n o w a n e i w ę d z o n e ucho
d z i ł y za w y b o r n y przysmak.
D u ż e w r a ż e n i e na Z a p a ł o w s k i m r o b i ł o targowisko, na k t ó r y m sprze
dawane b y ł o z a m r o ż o n e m i ę s o :
„Środkiem
miasta, a nawet
ustawionego m i ę s a ;
widok
ten
i dalej, ciągnie
grozą,
dreszczem
e s
Z w r a c a n a to u w a g ę В e 1 i с e r, Komi...,
6 4
Z a p a ł o w s к i , op. cit.,
5
« Tamże,
się przeszło
wiorstę
i wstrętem
przejmuje, gdyż
s. 428.
s. 177.
s. 177.
e e
O d n o ś n i e do tego p r o b l e m u : В e 1 i с e r, Očerki...,
i 7
Z a p a ł o w s k i ,
op. cit.,
s. 181.
s. 240-284.
długi
szpaler
plac
POLSKIE ZAINTERESOWANIA
cały
podobny
jest
do p o b o j o w i s k a ,
straszna walka, z a k o ń c z o n a
trupów
na którym
odciętym
łbem
KOMI
przed
chwilą
mordem i niesłychaną
s ą w y m o w n y m tego dowodem...
wisko mięsa. Zarżnięte
LUDAMI
bydło
197
odbyć
rzezią, a świeża
musiała
J e s t to j e d n a k n i e p l a c b o j u , lecz
obdarte ze s k ó r y i t y l k o w y b e b e s z o n e ,
i trupimi ślepiami,
się
krew i tysiące
zamrożone,
stoi
o b c i ę t y c h t a k ż e n o g a c h . W ś r ó d tego s z p a l e r u u w i j a j ą
jedno
koło
targo
nawet z nie-
drugiego
na nie-
s i ę k u p u j ą c y , p a k u j ą do ust
surowe m i ę s o , p r ó b u j ą , czy smaczne. Z m i ę s a tu kupionego
r o b i ą zapas p r a w i e n a
c a ł y rok".
O p i s y w a ł dalej Z a p a ł o w s k i handel r y b a m i , ozorami r e n i f e r ó w , s k ó r a
m i i t p . Marginesowo m o ż n a t u d o d a ć , ż e do p a m i ę t n i k ó w Z a p a ł o w s k i e g o
d o ł ą c z o n y z o s t a ł dość p r y m i t y w n y r y s u n e k w y k o n a n y w 1865 r. przez
innego z z e s ł a ń c ó w , Wincentego S o w i ń s k i e g o , p r z e d s t a w i a j ą c y r y n e k
w Usť-Sysolsku .
Z p e w n y m zdziwieniem opisywał Zapałowski dużą swobodę seksualną
m ł o d z i e ż y z y r i a ń s k i e j . O t ó ż „ k a ż d a dziewczyna u Z y r i a n , u w a ż a n a za
n a j p o r z ą d n i e j s z ą , m u s i m i e ć swego n i e o d s t ę p n e g o towarzysza musuka,
z k t ó r y m w n a j ś c i ś l e j s z y c h ż y j e stosunkach, t a k j a k m ą ż i ż o n a " . Do
o b o w i ą z k ó w m u s u k a n a l e ż a ł o „ s ł u ż y ć , c z u w a ć i b a w i ć w y b r a n ą swego
serca". Rodzina dziewczyny, zgodnie z p r z y j ę t y m i na t a m t y m terenie
zwyczajami, godziła się na tego rodzaju stosunki i nie p r o t e s t o w a ł a , k i e d y
dziewczyna p r z y p r o w a d z i ł a m u s u k a do d o m u na noc. W w y p a d k u zdra
d y d z i e w c z y n y ojciec j e j p o m a g a ł m u s u k o w i w „ n i e m i ł o s i e r n y m b i c i u " .
S t o s u n k i takie p r z e w a ż n i e k o ń c z y ł y się ś l u b e m , „ a l e i w p r z e c i w n y m r a
zie, c h o c i a ż o ż e n i się z i n n ą — n i k t tego n i e bierze m u za z ł e " .
t
Z a p a ł o w s k i d a w a ł r ó w n i e ż dość obszerny opis u r o c z y s t o ś c i ś l u b n e j .
M i e s z k a j ą c przez k i l k a l a t w domach Z y r i a n n i e j e d n o k r o t n i e b y w a ł za
praszany na wesela. U r o c z y s t o ś c i te znacznie r ó ż n i ł y s i ę od t y c h , z j a k i
m i s p o t y k a ł się Zapałowski u słowiańskich n a r o d ó w . Z a r ó w n o w przed
d z i e ń , j a k i w sam d z i e ń ś l u b u o d b y w a ł o się uroczyste ż e g n a n i e dziew
c z y n y z r o d z i n ą , d o m e m czy n a w e t z w i e r z ę t a m i gospodarskimi. C a ł a
o k r y t a p ł a c h t ą dziewczyna m u s i a ł a straszliwie r o z p a c z a ć i j a k n a j g ł o ś n i e j
l a m e n t o w a ć , u d e r z a j ą c się j e d n o c z e ś n i e z c a ł y c h sił po kolanach. N a j
częściej j e d n a k b y ł o to t y l k o udawanie rozpaczy. O d b y w a ł y s i ę t e ż t a
j e m n e spotkania kobiet, p r z y k t ó r y c h „ ż a d e n m ę ż c z y z n a , n a w e t ojciec,
obecnym b y ć n i e m o ż e " . Jak p o i n f o r m o w a n o Z a p a ł o w s k i e g o , „ p a n n i e
m ł o d e j w y k ł a d a n e s ą p o g l ą d o w o wszystkie o b o w i ą z k i ż o n y " .
e s
6 9
7 0
Z a p a ł o w s k i z w r a c a ł u w a g ę na w y j ą t k o w ą u c z c i w o ś ć Z y r i a n . N i e u ż y
w a l i o n i z u p e ł n i e z a m k ó w do d r z w i , a g d y „ r o d z i n a opuszcza d o m , i d ą c
do lasu l u b w pole do roboty, stawia w e d r z w i a c h m i o t ł ę — jest to znak,
•» Tamże,
m
ki...,
Tamże,
s. 214-215.
s. 229. O d n o ś n i e
do m a ł ż e ń s t w a K o m i - Z y r i a n
s. 303-313; F . V . P l e s o v s k i j , Svaďba
7 0
Z a p a ł o w s к i , op. cit., s. 222-223.
národa
por.: В e 1 i с e r,
komi,
Syktyvkar
Očer-
1968 i i n .
198
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
że nie ma nikogo i w t e d y nawet ż e b r a k nie o ś m i e l i się w e j ś ć do mieszka
nia"
W y m i e n i a n y autor p o d a ł sporo w i a d o m o ś c i o dawnej r e l i g i i l u d u K o
m i . M o ż n a m i e ć jednak pewne obawy, że b y ł y to informacje p o c h o d z ą c e
z l i t e r a t u r y d o t y c z ą c e j tego obszaru. P i s z ą c jednak o ofiarach s k ł a d a n y c h
dawnym bóstwom nadmieniał:
7 2
„ O k o ł o r z e k i P i e c z o r y —• p o m i m o ż e j u ż d a w n o Z y r i a n i e p r z y j ę l i w i a r ę
jańską, składają
i d z i ś jeszcze c z e ś ć s w y m d a w n y m b ó s t w o m
g a n a m i , m i m o to,
nym
że c h o d z ą do
świadkiem, jak w
bydlę, które
cerkwi,
chrześci
zasadzie są
a t y c h jest tu b a r d z o m a ł o . B y ł e m
wielu miejscowościach w
przed n a b o ż e ń s t w e m
i w
święto przyprowadzają
b y w a zabijane — p o ł o w ę
d r u g ą z a ś p o ł o w ę g o t u j ą i po n a b o ż e ń s t w i e
oddają
na
po
naocz
na
ofiarę
c e r k i e w —-
7
spożywają" *.
7 i
L u d y K o m i p o s i a d a j ą bardzo bogaty f o l k l o r . S z c z e g ó l n i e n a d z w y
czaj bogaty b y ł zestaw z y r i a ń s k i c h bajek, a j e d n o c z e ś n i e bardzo w y s o k i
ich a r t y s t y c z n y poziom. Na nieszczęście Z a p a ł o w s k i z u p e ł n i e tego nie
d o s t r z e g a ł i pisał:
„ N i e w i e m , czy i s t n i e j e j a k i i n n y n a r ó d , k t ó r y by nie p o s i a d a ł ż a d n y c h
historycznych,
lub
a
jakich
żadnych
podań,
uroczystości
śpiewający
prawie
nawet
usłyszysz
jej
nie
pieśni
tu
piosenki,
rozumieją,
po w y s ł u ż e n i u s ł u ż b y z w o j s k a "
7 5
ludowych,
uczą
to
jeżeli
melodia
się
jej
od
i
zaś
w
słowa
żołnierzy,
tradycji
czasie
są
świąt
rosyjskie,
powracających
.
O t ó ż bezsprzecznie b y ł y to s ą d y n a j z u p e ł n i e j m y l n e , w y p ł y w a j ą c e
prawdopodobnie ze s ł a b e j z n a j o m o ś c i j ę z y k a komijskiego, a j e d y n i e t y l k o
podpatrzenia typowego zjawiska dla życia k u l t u r a l n e g o tamtego l u d u ,
silnej recepcji rosyjskich p i e ś n i l u d o w y c h .
Z p e w n o ś c i ą nie wszystkie s p o s t r z e ż e n i a Z a p a ł o w s k i e g o d o t y c z ą c e
k u l t u r y l u d o w e j Z y r i a n b y ł y s ł u s z n e i w n i k l i w e . W a r t o jednak p o d k r e
ślić, że dobrze o r i e n t o w a ł się on w ż y c i u tamtego ś r o d o w i s k a . Jego t e ż
p a m i ę t n i k i s t a n o w i ą c e ciekawe ź r ó d ł o dla s ł a b o u w z g l ę d n i a n e j w cudzo
ziemskich relacjach p r o b l e m a t y k i k u l t u r y tamtego p ó ł n o c n e g o l u d u , p r a
wie z u p e ł n i e odizolowanego od i n n y c h europejskich n a r o d ó w , k t ó r y m do
piero od k o ń c a X I X stulecia z a j ę ł a się nauka fińska .
7 6
7 3
Tamże,
7 2
Odnośnie
u zyrian,
1910,
s. 230.
do
s. 49-62; J . V .
lenie,
Syktyvkar
7 8
problemu
Gagarin,
1971;
tenże,
Z a p a ł o w s к i, op. cit.,
7 4
klor
tego
por.:
Odnośnie
do
Syktyvkar
1958;
Religioznye
A.
Istorija
i sovetskij),
A. E .
M i к u š e v,
Komi
literatura
i narodnaja
ćeskie
formy
komi
fol'klora,
Leningrad
komi,
Storožev,
animizma
i ich
komi,
20:
preodo-
Moskva
1973;
Komi-permjackij
po istorii
tvorčestvo
poezija,
naroda
Syktyvkar
V.
komi
1978.
komi,
1961;
fol'literatury,
Syktyvkar
tenże,
P o m e r a n č e v a,
„ S o v e t s k a j a Etnografija",
7 5
Z a p a ł o w s к i, op. cit.,
s.
7 6
Por. пр.:
O s t - p e r m i s c / i e Sprachstudien,
G e n e t z,
ASSR
naroda
1948; Očerki
Pesennoe
Komi
A.
Pereźitki
R u s s k o g o S e v e r a " , nr
w
i ateizma
Т. V .
Kudymkar
tenże,
repertuare
pereźitki
religii
1956;
v ustnom
S о г о к i n,
Izučenija
s. 172-173.
tego p r o b l e m u por.:
(dorevoljucionnyj
skazka
P.
„Izvestija Archangel'skogo O b š č e s t v a
EpiRusskaja
nr 6: 1979, s. 32-44 i i n .
177.
Helsingfors
1897
i in.
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
199
KOMI
O K o m i - Z y r i a n a c h m i e s z k a j ą c y c h j u ż na w s c h ó d od U r a l u , a t a k ż e
o p r z y b y w a j ą c y c h na t a m t e n teren z y r i a ń s k i c h kupcach sporo m a t e r i a ł u
p o d a ł autor polskiego pochodzenia, ale p i s z ą c y po rosyjsku i p r a w d o p o
dobnie j u ż w znacznym stopniu z r u s y f i k o w a n y , Aleksander D u n i n - H o r k a w i c z , t w ó r c a fundamentalnej p r a c y o p ó ł n o c n e j części dawnej g u
b e r n i tobolskiej .
Z n a j z u p e ł n i e j z r o z u m i a ł y c h p r z y c z y n polskie relacje o l u d a c h K o r n i
nie b y ł y zbyt liczne. Rzadko k i e d y b y ł to t e r e n z s y ł k i dla polskich dzia
ł a c z y politycznych. N i e w i e l k a też b y ł a liczba P o l a k ó w , k t ó r z y by się
osiedlali na s t a ł e l u b chociaż przez p e w i e n czas p r z e b y w a l i na t a m t y c h
ziemiach. W e d ł u g oficjalnych d a n y c h spisu l u d n o ś c i z 1897 r. na terenie
całej g u b e r n i w o ł o g o d z k i e j , w k t ó r e j z n a j d o w a ł a się p r z e w a ż a j ą c a część
dzisiejszego k r a j u K o r n i , p r z e b y w a ł o t y l k o 353 P o l a k ó w , k t ó r z y stano
w i l i zaledwie 0,1 °/o l u d n o ś c i .
M i m o to polskich relacji o ludach K o m i nie b y ł o zbyt m a ł o , a n i e
k t ó r e z n i c h s t a ł y na bardzo w y s o k i m poziomie. P o m i j a j ą c informacje
M i e c h o w i t y , jedne z n a j w c z e ś n i e j s z y c h o t y c h ludach, s p e c j a l n ą u w a g ę
trzeba z w r ó c i ć na relacje P o ł u j a ń s k i e g o i Z a p a ł o w s k i e g o . P i e r w s z y z t y c h
a u t o r ó w p o d a ł d u ż o i to j a k na owe czasy ( p o ł o w a X I X w.) c i e k a w y c h
w i a d o m o ś c i o K o m i - Z y r i a n a c h . Jeszcze w y ż e j p o s t a w i ć trzeba pisane
z bardzo d u ż ą z n a j o m o ś c i ą tamtego t e r e n u i jego m i e s z k a ń c ó w r e l a c j ę
Z a p a ł o w s k i e g o . Z p e w n o ś c i ą b y ł a to jedna z najobszerniejszych i n a j
głębiej ujętych informacji o wielu działach k u l t u r y ludowej K o m i - Z y r i a n z lat s z e ś ć d z i e s i ą t y c h X I X stulecia.
K o n f r o n t u j ą c informacje podane przez t y c h polskich a u t o r ó w z X I X - w i e c z n y m i m a t e r i a ł a m i r o s y j s k i m i czy n a w e t ze znacznie p ó ź n i e j s z ą l i
t e r a t u r ą e t n o g r a f i c z n ą trzeba s t w i e r d z i ć , że i c h relacje b y ł y j a k n a j
bardziej w i e r n e i rzetelne, s z c z e g ó l n i e o d n o ś n i e do k u l t u r y materialnej
K o m i . Szkoda, że ani dawniejsza etnografia z c z a s ó w carskich, ani w s p ó ł
czesna radziecka nie z w r ó c i ł y u w a g i na te tak bardzo cenne polskie
źródła.
7 7
7 S
7 9
7 7
V. I.
v oblasti
V a s i 1 e v,
etnografii
-Makłaja, Leningrad
7 8
A. A.
I. P.
Obskogo
P ř i b y l ' s k i j , Dejatel'nost'
Severa,
A.
A.
Dunin-Gorkavíéa
T r u d y Institute Etnografii im. N. N.
Mikłucho-
1982, t. 110, s. 141-146.
D u n i n - G o r k a v i č ,
Tobol'skij
Sever,
S. P e t e r b u r g 1904,
t. 1;
To
bolsk 1910, t. 2; T o b o l s k 1911, t. 3.
7 9
Z.
Ł u k a w s k i ,
Ludność
polska w
Rosji
1863-1914,
Wrocław
1978,
s.
73.
200
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
В л а д и с л а в Барановски
ЗАИНТЕРЕСОВАННОСТЬ ПОЛЯКОВ НАРОДАМИ КОМИ В
X V I - X I X ВВ.
Резюме
Т е р р и т о р и и , заселенные н а р о д а м и К о м и
(Коми-Зыряне, К о м и - П е р м я к и , К о м и
над
рекой Я з в о й ) , р а с п о л о ж е н н ы е в с е в е р о в о с т о ч н о й части европейской Р о с с и и , редко п о с е
щались и н о с т р а н ц а м и . Однако интересные сведения, к а с а ю щ и е с я этих н а р о д н о с т е й , с о о б щ и л
польский г е о г р а ф , первой половины
X V I века, М а ц е й и з М е х о в а . Его и н ф о р м а ц и и п о д т в е р
д и л и а в т о р ы в т о р о й половины X V I века, М а р ц и н Бельски и А л е к с а н д р Гвагнин. В с е р е д и н е
X V I I века через вышеупомянутые территории п р о е з ж а л польский пленный А д а м К а м е н ь с к и -Длужик: к о т о р ы й в с в о и х в о с п о м и н а н и я х также с о о б щ и л интересные данные. В н а ч а л е
X V I I I века на т о й ж е территории пребывал Лудвик Сеницки, к о т о р ы й в с в о и х в о с п о м и
наниях с о о б щ а л также н е к о т о р ы е д а н н ы е о н а р о д а х К о м и . В середине
X I X века п о д р о б н о
писал о К о м и - З ы р я н а х А л е к с а н д р Полуяньски, к о т о р ы й р а б о т а л лесничим в тех краях.
О н знал язык Коми-Зырян и с у м е л навязать с н и м и б о л е е близкий контакт. Н о с а м ы е п о
д р о б н ы е сведения о К о м и с о д е р ж а т воспоминания поляка Владыслава Запаловского, к о т о р ы й
б ы л с о с л а н туда з а участие в восстании
1863 г. П р о ж и в несколько л е т с р е д и К о м и - З ы р я н ,
о н х о р о ш о изучил и х культуру.
О н а р о д а х К о м и писало также несколько других польских авторов: Эва Фелиньска,
Р у ф и н Петровски, А г а т о н Гиллер, Болеслав Л и м а н о в с к и . В о б щ е м польские авторы
XVI-
X I X вв. оставили б о л ь ш о й , касающийся н а р о д о в К о м и м а т е р и а л , к о т о р ы й д о сих п о р почти
с о в с е м не использован в науке.
Перевод:
Наталя
Стасиньска
P L I S S N 0071-1861
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
(Katedra Etnografii Uniwersytetu Łódzkiego)
POLSKIE ZAINTERESOWANIA L U D A M I K O M I
W XVI-XIX WIEKU
P ó ł n o c n o - w s c h o d n i obszar europejskiej części Z w i ą z k u Radzieckiego
z a m i e s z k i w a n y jest m . i n . przez n a r ó d czy t e ż dwa l u b n a w e t t r z y na
r o d y K o m i . I c h j ę z y k n a l e ż y do r o d z i n y j ę z y k ó w u r a l s k i c h , a w niej do
g r u p y t z w . j ę z y k ó w p e r m s k i c h . Do g r u p y l u d ó w p e r m s k i c h n a l e ż ą
K o m i - Z y r i a n i e , K o m i - P e r m i a c y , K o m i - J a z w a ń s c y oraz U d m u r c i , d a w
n i e j n a z y w a n i W o t j a k a m i . L u d y te z a m i e s z k i w a ł y o n g i ś g r a n i c z ą c e ze
s o b ą tereny. Jednak w c i ą g u d ł u g i c h stuleci na ziemie te k i e r o w a ł a się
silna fala kolonizacji rosyjskiej. R o z b i ł a ona k l i n a m i całość obszaru za
mieszkiwanego n i e g d y ś przez l u d y permskie. S t ą d np. l u d y K o r n i za
m i e s z k u j ą obecnie t r z y k o m p l e k s y , a w i ę c obszar K o m i j s k i e j A u t o n o
micznej Socjalistycznej R e p u b l i k i Radzieckiej ( K o m i - Z y r i a n i e ) , N a r o d o
wego O k r ę g u K o m i - P e r m i a c k i e g o ( K o m i - P e r m i a c y ) , a t a k ż e n i e w i e l k i
obszar w o k ó ł ź r ó d e ł r z e k i J a z w y na U r a l u ( K p m i - J a z w a ń s c y ) . R ó ż n i c e
j ę z y k o w e m i ę d z y l u d n o ś c i ą z a m i e s z k u j ą c ą te t r z y t e r e n y są n i e z b y t d u
że. N i e w i e l k i e g r u p y l u d ó w K o m i z a p u ś c i ł y się daleko na t e r e n zachod
niej S y b e r i i czy .też na p ó ł w y s e p K o l a . Nie w y k a z u j ą one jednak takich
r ó ż n i c j ę z y k o w y c h , a i c h d i a l e k t y są z b l i ż o n e do j ę z y k a K o m i - Z y r i a n
czy t e ż K o m i - P e r m i a k ó w . O ile k i l k u t y s i ę c z n a grupa K o m i - J a z w a ń s k i c h
m i m o r ó ż n i c j ę z y k o w y c h nie w y k a z u j e specjalnych aspiracji, aby uzna
w a ć i c h za o d r ę b n y n a r ó d , to z a r ó w n o K o m i - Z y r i a n i e , j a k i K o m i - P e r
m i a c y u z n a w a n i są za o d r ę b n e n a r o d y . N i e k i e d y jednak, nawet w o f i
c j a l n y c h statystykach, z a r ó w n o K o m i - Z y r i a n i e , j a k i K o m i - P e r m i a c y
1
2
1
Por.
np.
Berücksichtigung
M a j š e v,
ihrer
korni
jazyk,
2
S. A .
Wiedemann,
Dialekte
Grammatika
Dialektologiěeskaja
В u b r i k,
J. F.
Syktyvkar
V . I . Ł у t к i n,
Grammatik
das
komi-permiackogo
chrestomatija
Grammatika
P o p o v,
und
po
literaturnogo
der
syrjanischen
Wotjakischen,
jazyka,
permskim
korni
Sprache
Petersburg
Leningrad
jazykam,
jazyka,
S.
1940;
Moskva
Leningrad
1884;
mit
I. I .
V. I. Ł y t к i n,
1955,
1949;
t.
1; D . V .
Sovremennyj
1955, i i n .
Komi-jazvinskij
Jazvinskie
komi,
dialekt,
M o s k v a 1961. P o r . t e ż V . I . Ł y t к i n ,
„ S o v e t s k a j a Etnografija",
n r 4: 1950,
s. 194-195.
182
WŁADYSŁAW B A R A N O W S K I
3
zaliczani s ą do jednej n a r o d o w o ś c i . N a t u r a l n i e w p r z e s z ł o ś c i p o d z i a ł y
m i ę d z y K o m i - Z y r i a n i K o m i - P e r m i a k ó w nie w y s t ę p o w a ł y t a k w y r a ź n i e ,
a wszystkie te l u d y p o d c i ą g a n e b y ł y pod j e d n ą w s p ó l n ą n a z w ę . Z r e s z t ą
w e d ł u g o p i n i i w y b i t n e g o w ę g i e r s k i e g o specjalisty z zakresu j ę z y k ó w
u r a l s k i c h Petera H a j d u : „ P o m i m o że i s t n i e j ą j ę z y k i l i t e r a c k i e z y r i a ń s k i
i p e r m i a c k i , to j e d n a k z j ę z y k o w e g o p u n k t u widzenia nie m o ż e m y i c h
u w a ż a ć za o d r ę b n e j ę z y k i . Z j ę z y k o w e g o p u n k t u widzenia w y d a j e się
n a j s ł u s z n i e j s z e , j e ż e l i o b y d w a j ę z y k i (wliczając j a z w a ń s k i : t r z y ) b ę d z i e
m y u w a ż a ć za t r z y g ł ó w n e d i a l e k t y jednego j ę z y k a " . Natomiast e s t o ń
ski uczony V i l l e m Ernizs p i s a ł : „ L i t e r a t u r a z y r i a ń s k a jest dla P e r m i a ków dostępna dzięki bliskiemu p o k r e w i e ń s t w u językowemu, przypomi
n a j ą c e m u stosunki czeskie i s ł o w a c k i e " .
S p r a w a k o l e b k i n a r o d ó w K o m i , a t a k ż e i c h etnogenezy, n a s u w a ł a
i w c i ą ż jeszcze nasuwa r ó ż n e w ą t p l i w o ś c i . Obecnie nieliczna l u d n o ś ć
K o m i (wg d a n y c h spisowych z 1979 r. b y ł o i c h ł ą c z n i e 478 t y s . ) ż y j e
na o l b r z y m i m obszarze. Sama K o m i j s k a A u t o n o m i c z n a Socjalistyczna
R e p u b l i k a Radziecka jest w i ę k s z a od P o l s k i i l i c z y o k o ł o 410 tys. k m .
N a r o d o w y O k r ę g K o m i - P e r m i a c k i ma p o w i e r z c h n i o k o ł o 22 tys. k m .
A wreszcie drobne g r u p y K o r n i są rozrzucone na obszarze l i c z ą c y m jesz
cze kilkaset t y s i ę c y k m .
J u ż w k o ń c u X I V w . prowadzona b y ł a silna akcja chrystianizacyjna
w ś r ó d l u d ó w K o r n i . Bardzo d u ż e z a s ł u g i o d e g r a ł t u biskup Stefan t z w .
P e r m s k i , uznany p ó ź n i e j przez K o ś c i ó ł p r a w o s ł a w n y za ś w i ę t e g o , k t ó r y
u ł o ż y ł dla l u d ó w K o m i specjalny alfabet i p r z y c z y n i ł się do p r z e k ł a d u
na ich j ę z y k szeregu t e k s t ó w l i t u r g i c z n y c h . J e d n o c z e ś n i e coraz p o w a ż
niejsze r o z m i a r y p r z y b i e r a ł a p o l i t y c z n a ekspansja rosyjska na t a m t e n
teren, p o c z ą t k o w o p a ń s t w a Wielkiego N o w o g r o d u , a n a s t ę p n i e M o s k w y .
M n i e j w i ę c e j od k o ń c a X V w . obszary te w c h o d z i ł y j u ż w s k ł a d p a ń s t w a
4
5
6
7
2
2
2
* Por.
np.
Ežegodník
4
P.
Hajdu,
6
V.
E r n i t a,
• Por. пр.:
land,
Dorpat
i dzisiejsza
bolso j
Narody
Polska
A.
1848,
t.
1;
St.
podbite
163; V . M . P o d o r o v,
j ěnciklopedii
uralskie,
Reise
i ruchy
nach
Petersburg
1980,
dem
1854,
ugrofińskie,
Nordosten
t.
2;
północno-wschodniej
I.
po istorii
korni
(zyrian
t. 1-2; N . N .
Č e b о к s a r o v,
Etnogenez
korni
po
Etnografija",
nr
očerk),
Moskva
1947;
i nižnopečorskich
Etničeskaja
1946,
I.
V . N . В e 1 i с e г, О
korni,
istorija
s. 51-80; N .
Šiškin,
kraja,
N . N . M i k ł u c h n o - M a k ł a j a " , v y p . 25: 1956, s. 82-91;
Pečorskogo
prosu
kraja,
S y k t y v k a r 1958;
o proischoždenii
mirovanie
národnosti
' Ežegodník...,
národa
komi,
s. 11.
s.
151-
Syktyvkar
1933,
antropologii,
„Sovetskaja
(etnografičeskij
kul'tury
E . A.
komi,
tenże,
S a v e 1 e v a,
Moskva
1971,
verchnopečorskich
Lašuk,
Institute Etnografii
Očerki
Perm'
ětničeskoj
Vyčegodskaja.
s. 131-176; L . P .
M o s k v a 1972, s. 238-287 i i n .
dawna
1931,
Komi-permiaki
„Kratkie Soobščenija
19.
Russ-
Moskwa
Warszawa
„ S o v e t s k a j a E t n o g r a f i j a " , nr 1: 1952, s. 60-74; L . P .
Pečorskogo
11.
europeischen
i permiakov),
formirovanii
s.
W a r s z a w a 1938, s.
M o s s e g,
dannym
1980,
189.
des
Europy,
Oberki
2:
Moskva
W a r s z a w a 1971, s.
a Ugrofinowie
Schrenk,
a narody
sovětsko
i jazyki
Lašuk,
im.
istorii
К
voFor-
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
183
KOMI
moskiewskiego. W X V I I stuleciu przez t e r e n y K o m i - P e r m i a k ó w w i ó d ł
szlak p r o w a d z ą c y na ś w i e ż o p r z y ł ą c z o n e do Rosji ziemie S y b e r i i .
P i e r w s z y m z polskich a u t o r ó w , k t ó r y p i s a ł o l u d a c h K o r n i , b y ł w y
b i t n y humanista p o l s k i z p o c z ą t k ó w X V I w., h i s t o r y k , geograf i lekarz,
Maciej z Miechowa, z w a n y n a j c z ę ś c i e j M i e c h o w i t ą . W 1517 r. w y d a ł on
w K r a k o w i e w j ę z y k u ł a c i ń s k i m k s i ą ż k ę pt. Tractatus
de duabus
Sarm a t i i s , Asiana
et Europiana et de contentas i n eis. Praca ta s p o t k a ł a się
z o l b r z y m i m zainteresowaniem i n t e l e k t u a l n y c h sfer zachodu. Przez d ł u
g i e też lata b y ł a ona p o d s t a w o w y m ź r ó d ł e m i n f o r m a c j i o wschodniej
Europie oraz zachodniej A z j i dla c z y t e l n i k ó w z w i e l u k r a j ó w . D o c z e k a ł a
się też na zachodzie, j a k r ó w n i e ż i w Polsce, około d w u d z i e s t u p r z e d r u
k ó w l u b t ł u m a c z e ń na j ę z y k niemiecki, holenderski, w ł o s k i i polski. Jak
przypuszcza się, M i e c h o w i t a p r z y z b i e r a n i u i n f o r m a c j i o k r a j a c h wschod
niej E u r o p y i zachodniej A z j i o p i e r a ć się m u s i a ł na relacjach l u d z i , k t ó
r z y znali t a m t e n teren, a s z c z e g ó l n i e „ s t a m t ą d p o c h o d z ą c y c h [...] j e ń c ó w
wojennych, T a t a r ó w i Moskali niejednokrotnie wysokich r o d ó w " .
8
9
I n f o r m a c j a o l u d a c h K o m i w t r a k t a c i e M i e c h o w i t y przedstawia się
w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : Oto w rozdziale d r u g i m t r a k t a t u drugiego, k t ó r y
nosił n a z w ę „ O k r a i n a c h s c y t y j s k i c h Permie, Baszkirii, J u g r i i i K a r e l i i
p o d b i t y c h przez k s i ę c i a moskiewskiego" z n a j d o w a ł się tekst:
„Za K s i ę s t w e m Moskiewskim są krainy
i ludy m i ę d z y północą a wschodem
na
k r a ń c u A z j i P ó ł n o c n e j , c z y l i S c y t i i , p o d l e g ł e k s i ę c i u m o s k i e w s k i e m u i podbite p r z e z
księcia
Iwana-Perm
[...]
Był
to
kraj
pogański,
który
dwadzieścia
lat t e m u
książę
m o s k i e w s k i I w a n z m u s i ł do p r z y j ę c i a c h r z t u w e d ł u g o b r z ą d k u r u s k i e g o , c z y l i
grec
kiego. I d a ł w ł a d y k ę , c z y l i b i s k u p a , i m i e n i e m S t e f a n , k t ó r e g o b a r b a r z y ń c y po
odej
ściu księcia
obdarli ż y w c e m
i znowu ustanowił
ze
skóry
i zamordowali. Książe
n o w e g o b i s k u p a , pod
którego
ukarał
ich
zwierzchnictwem żyją odtąd
powrócił,
jak
c h r z e ś c i j a n i e w y z n a j ą c y schizmatycki o b r z ą d e k ruski. Inne zaś wymienione poprzed
nio k r a i n y p o z o s t a j ą n a d a l w p o g a ń s t w i e . C z c z ą s ł o ń c e , k s i ę ż y c , g w i a z d y i z w i e r z ę t a
l e ś n e o r a z w s z y s t k o , co n a p o t k a j ą n a drodze, m a j ą w ł a s n e j ę z y k i i d i a l e k t y . W
mi permskiej m a j ą w ł a s n y język
W tych krainach
nie o r z ą , nie
s i e j ą , nie
chleba, nie u ż y w a j ą p i e n i ę d z y . Ż y w i ą się m i ę s e m z w i e r z ą t l e ś n y c h . M i e s z k a j ą w
stych lasach w
więc
ludzie
z wełny.
szałasach
też
są
Okrywają
leśni
się
z gałęzi. A
i
dzicy.
ponieważ
Są
prymitywnie
jak
te
krainy
bezrozumne
skórami
zszywając
są
pokryte
zwierzęta,
nie
całe
mają
zie
mają
gę
lasami,
ubrań
razem skóry z wilka,
je
l e n i a , n i e d ź w i e d z i a , g r o n o s t a j a , k u n y j a k popadnie. A p o n i e w a ż w i c h z i e m i nie
ma
ż a d n y c h m i n e r a ł ó w , dlatego j a k o d a n i n ę k s i ę c i u m o s k i e w s k i e m u s k ł a d a j ą nie
r a ł y , ale f u t r a z w i e r z ą t l e ś n y c h , k t ó r y c h m a j ą pod d o s t a t k i e m "
1 0
mine
.
1
W informacjach M i e c h o w i t y o l u d a c h K o m i z n a j d o w a ł y się pewne
n i e d o k ł a d n o ś c i . Z t e k s t u w y n i k a ł o , że m ę c z e ń s t w o biskupa Stefana, po8
Maciej
Odnośnie
1523. Historyk,
9
tyckiej
1 0
do geograficznej t w ó r c z o ś c i M a c i e j a
Miechowita
H.
geograf,
Barycz,
i europejskiej,
Maciej
jako
z
geograf
lekarz,
Wstęp,
Europy
Wschodniej,
organizator
[w:]
nauki,
Maciej
z
W r o c ł a w 1972, s. 15.
Miechowa,
op. cit.,
s. 77.
z M i e c h o w a por. K .
[w:] Maciej
Buczek,
z Miechowa
1457-
W r o c ł a w — W a r s z a w a 1960, s. 75-157.
Miechowa,
Opis
Sarmacji
azja
184
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
staci j a k najbardziej autentycznej, n a s t ą p i ł o g d z i e ś w ostatnich latach
X V w . W r z e c z y w i s t o ś c i ż y ł on znacznie w c z e ś n i e j — w X I V w .
Jed
n o c z e ś n i e jednak z n a j d o w a ł y się pewne bardzo ciekawe szczegóły, w z u
p e ł n o ś c i z a s ł u g u j ą c e na w i a r ę . P i s a ł w i ę c M i e c h o w i t a , że tamtejsza l u d
n o ś ć nie z n a ł a p i e n i ę d z y . O t ó ż w a r t o w s p o m n i e ć , że jeszcze w k i l k a w i e
k ó w p ó ź n i e j ż y j ą c y w lasach Z y r i a n i e w s w y c h obliczeniach nie u ż y w a l i
systemu p i e n i ę ż n e g o , ale s k ó r z w i e r z ą t f u t e r k o w y c h .
T r a k t a t M i e c h o w i t y j u ż k i l k a d z i e s i ą t l a t t e m u p r z e t ł u m a c z o n y zo
s t a ł na j ę z y k r o s y j s k i . Dlatego t e ż w ostatnich czasach n i e k t ó r z y
z uczonych radzieckich z a j m u j ą c y s i ę h i s t o r i ą l u b e t n o g r a f i ą l u d ó w K o
m i p o w o ł u j ą się na relacje tego polskiego h u m a n i s t y . Natomiast nie
zwraca się z u p e ł n i e u w a g i na to, że b y ł a to pierwsza europejska relacja
o t y c h ż y j ą c y c h na k r a ń c a c h naszego k o n t y n e n t u ludach, k t ó r a na d ł u g i
okres u k s z t a ł t o w a ł a p o g l ą d y o p i n i i zachodniej na k r a j K o m i .
Znacznie m n i e j i n f o r m a c j i o l u d a c h K o m i p o d a ł k o r z y s t a j ą c y z r e s z t ą
z M i e c h o w i t y autor z p o ł o w y X V I stulecia, M a r c i n B i e l s k i . P i s z ą c o t e
renach z a j ę t y c h przez R o s j ę w y m i e n i a ł r ó w n i e ż P e r m . Jak p o d a w a ł ,
m i e s z k a ń c y t a m t y c h okolic „ j ę z y k s w ó j osobny m i a j ą , w i a r y i pisma
n a u c z y ł i c h jeden biskup Stefan, k t ó r e g o ś w i ę c i R u ś " . P o d a w a ł n a s t ę p
nie, że m i e s z k a ń c y w n i e w i e l k i m stopniu z a j m u j ą się r o l n i c t w e m , a u t r z y
m u j ą się g ł ó w n i e z polowania. W ł a d z o m c a r s k i m t e ż p ł a c i l i d a n i n ę w s k ó
rach z w i e r z ę c y c h . Jako pewnego rodzaju c i e k a w o s t k ę w s p o m i n a ł o k o
r z y s t a n i u przez n i c h z s a ń z a p r z ę ż o n y c h w psy, a t a k ż e o u ż y w a n i u
nart .
Drobne i n f o r m a c j e o ludach z a m i e s z k u j ą c y c h okolice P e r m u , a w i ę c
prawdopodobnie o ludzie K o m i , p o d a ł W ł o c h p r z e b y w a j ą c y w polskiej
s ł u ż b i e w o j s k o w e j , Aleksander G w a g n i n . P i s a ł on m n i e j w i ę c e j to samo,
co M i e c h o w i t a i B i e l s k i . P o d a w a ł t e ż t r o c h ę i n f o r m a c j i o z a p r z ę g a n i u do
sań r e n ó w i psów, a także o u ż y w a n i u n a r t . W polskim w y d a n i u
z 1611 r. b y ł d r z e w o r y t j a d ą c y c h na n a r t a c h Z y r i a n , dość z r e s z t ą sche
matycznie przedstawionych .
W p i e r w s z y c h latach X V I I w . w o j s k a polskie w s p o m a g a j ą c e t z w . D y
m i t r ó w S a m o z w a ń c ó w d o c i e r a ł y w g ł ą b p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h ziem n a
l e ż ą c y c h do p a ń s t w a rosyjskiego. Prawdopodobnie o d d z i a ł y tzw. L i s o w 1 1
1 2
13
u
1 S
1 R
1 7
1 1
P o r . b i o g r a m : Stefan
klopedičeskij
1 4
slovar',
Por. пр.:
Permskij,
[w:] F . G . В г о к g a u z, L A . Ё f r o n,
Ěnci-
S. P e t e r b u r g 1901, t. 31a, s. 637-638.
A . S.
Z a b o e v,
Drevnij
denežnij
scot
komi,
„Sovetskaja
Etno
g r a f í a " , n r 1: 1978, s. 103-109 i i n .
I
S
M.
Miechowski],
Traktat
o dwuch
Sarmatijach,
perevod
S. A .
Annin-
skogo, M o s k v a — L e n i n g r a d 1936.
1 4
P o r . np.
1 5
M.
1 9
A. G w a g n i n ,
1 7
T a m ż e , s. 20.
Saveleva,
Bielski,
op. cit., s. 11 i i n .
Kronika
Kronika
to
jest
historyja
Sarmacjej
świata,
europskiej,
Kraków
1564, s. 434.
K r a k ó w 1611, k s . 7, s.
16-17.
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
185
KOMI
c z y k ó w d o c h o d z i ł y do p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i c h k r a ń c ó w ziem zamieszka
n y c h przez l u d K o m i . W y m i e n i a n y dalej W ł a d y s ł a w Z a p a ł o w s k i , z e s ł a
n y po P o w s t a n i u S t y c z n i o w y m do k r a j u K o m i , w s w y m p a m i ę t n i k u
wspominał:
„ P o z n a ł e m s i ę z s a d o w n i k a m i i w o l n y m i a ł e m w s t ę p do s t a r y c h a r c h i w ó w .
między
innymi znalazłem
sowczycy
a
[...]
zajrzeli
aż
ciekawe dokumenty, z k t ó r y c h
do
n a w e t u k a z a l i s i ę pod
Sołwyczegodska,
który
samym Jareńskiem.
mienieniem nazwisk d o w ó d c ó w polskich"
1 8
był
dowiedziałem
własnością
Tam
się, że L i -
Strogonowych,
Opis b y ł bardzo s z c z e g ó ł o w y
z
wy
.
W a r t o m o ż e d o d a ć , że w 1613 r. niekarne o d d z i a ł y polsko-litewskie
zrabowały Wołogdę .
Z p e w n o ś c i ą polskich k o n d o t i e r ó w w s ł u ż b i e S a m o z w a ń c ó w specjal
nie nie z a i n t e r e s o w a ł o z e t k n i ę c i e się z o b c ą i m l u d n o ś c i ą u r a l s k ą . M a r
ginesowo m o ż n a j e d n a k w s p o m n i e ć , że w folklorze w i e l u p ó ł n o c n o -wschodnich t e r e n ó w z a m i e s z k i w a n y c h przez l u d n o ś ć r o s y j s k ą p o z o s t a ł y
echa w s p o m n i e ń o d z i w n y c h istotach demonicznych, g r o ź n y c h i z ł y c h
o l b r z y m a c h , n a z y w a n y c h „ p a n a m i " . W y s u w a n o przypuszczenie, że b y ł y
to echa d a w n y c h n a j a z d ó w polskich L i s o w c z y k ó w . Prawdopodobnie j e d
nak na u k s z t a ł t o w a n i e się w folklorze r o s y j s k i m t y c h d z i w n y c h postaci
n a ł o ż y ł y się z a r ó w n o r e l i k t y u g r o f i ń s k i c h w i e r z e ń demonicznych, w i a r a
w d u c h y p r z o d k ó w , j a k r ó w n i e ż (ze w z g l ę d u na z b i e ż n o ś ć nazw) wspo
m n i e n i a o ł u p i e s k i c h najazdach polskich „ p a n ó w " L i s o w c z y k ó w .
Przez t e r e n y zamieszkiwane przez l u d y K o m i j e c h a ł jeniec, w z i ę t y
do n i e w o l i podczas w o j e n polsko-rosyjskich z p o ł o w y X V I I w., A d a m
K a m i e ń s k i - D ł u ż y k , k t ó r y n a p i s a ł diariusz swego syberyjskiego z e s ł a
n i a . Znajduje się w n i m w z m i a n k a o ludach K o r n i :
1 9
2 0
2 1
1 8
Pamiętniki
1913, t. 2, s.
и
Władysława
L. W s z ę d o b y l s k i
i[w:] Bukiet
2 0
J.
literacki,
nach",
2 1
Porzęcki,
po
[A. P o ł u j a ń s k i ] , Napad
„Pany"
(notatka
K r in ič na ja,
etnografii
Litwinów
1863-1870,
na
Wilno
miasto
historyczno-etnograficzna),
Istoriko-ětnografičeskaja
relacja
o ludach
szlaki,
z wędrówek
na
Wołogdę,
„Wędrowiec",
osno-ua predanij
veka.
1972,
o
[w:]
„pa
w
dziedzinie
Kamenskij-Dłuzik
ščenij,
,[w:] Historia
139-149;
A.
v
kontaktów
dziejów
polskiej
P o 1 e v o j , O prebyvanii
pol'skogo
sočinenija
geologii
Vostočnoj
i
o Sibiři,
geografii,
Sibiři
K u c z y ń s k i ,
Polacy
w
w
s. 179;
tenże,
ego
dziedzinie
dziele
pol
Sybe
Najstarsza polska
orientalistyki,
v Rossii
Warszawa
polski
Pierwsza
1972,
Kamen-
kontaktów
s.
82;
re
War
Adama
[w:] Historia
i istočniki
polsko-radzieckich
Pierwszy
K u c z y ń s k i ,
K a ł u ż y ń s k i ,
z
Zabytyj
Kamenskogo-Dlužika,
Jasiewicz,
s. 33-35; A .
Szkice
P o l e v oj,
Adama
s. 122-129; Z .
s. 116-141; S.
Syberię,
pervogo
O sočinenii
„ E t n o g r a f i a P o l s k a " , t. 12: 1968,
t. 3, s. 67-82; В . Р .
Adam
s.
Syberii,
Wrocław
— avtora
sko-rosyjskich
XVII
„ P o z n a j ś w i a t " , n r 3: 1966,
lacja
s z a w a 1969,
Sibiři
E t n o g r a f i j a " , n r 5: 1965,
Syberii,
ryjskie
1976,
roku
O d n o ś n i e do r e l a c j i A . D ł u ż y k - K a m i e ń s k i e g o , por.: B . P .
„Sovetskája
skogo
z
„ S o v e t s k á j a E t n o g r a f i j a " , n r 1: 1980, s. 117-127.
istočnik
ska
(Płomienia)
W a r s z a w a 1851, s. 219-224.
1888, s. 201; N . A .
opis
Zapałowskiego
224.
pol
t e n ż e,
ětnografičeskich
soob-
etnografii,
Wrocław
cywilizacyjnym
na
Syberii
186
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
„I s t ą d s i ę p o c z y n a P e r m i a , a M o s k w a z o w i e j ą Z y r a n y , k t ó r z y s ą l u d z i e d z i w
nego j ę z y k a ; m a j ą w i a r ę r u s k ą , p o w i a d a j ą , ż e i c h c h r z c i ł ś w . S t e f a n . L u d z i e
myślni,
mianowicie
na żmudzki
w
lasach, na wodzie,
strzelcy z ł u k ó w .
Język
poszedł
prze
trochę
[...] L u d z ł y , n i e m i ł o s i e r n y , n a n o c n i g d y n i e p r z y j m i e , a d z i w u j e s i ę
c u d z i o z i e m c o m , j a k o w i e l k i e m u d z i w o w i s k u , i d a j ą j a ł m u ż n y , k t o co m o ż e , a
и
w i ę c e j r y b , bo c h l e b a s a m i m a ł o m a j ą "
naj
.
Widocznie w e w s p o m n i e n i a c h wiezionego na S y b e r i ę K a m i e ń s k i e g o D ł u ż y k a n i e u f n i wobec c u d z o z i e m c ó w K o m i nie zapisali się w s p o s ó b
z b y t d o b r y . A to, że u r a l s k i j ę z y k tego l u d u w y d a ł m u s i ę podobny do
litewskiego, k t ó r e g o z r e s z t ą prawdopodobnie nie z n a ł , nie m o ż e z b y t n i o
d z i w i ć . I n n e natomiast i n f o r m a c j e tego polskiego autora o l u d a c h K o
m i były najzupełniej prawdziwe.
W p o d r ę c z n i k a c h geografii z X V I I I w . z n a j d o w a ł y się n i e k i e d y k r ó t
sze l u b d ł u ż s z e w z m i a n k i o k r a j u K o m i , n a z y w a n y m p r z e w a ż n i e k r a
j e m p e r m s k i m , i o jego m i e s z k a ń c a c h . N i e p r z y n o s i ł y one jednak z b y t
d u ż o i n f o r m a c j i . Nie p o s i a d a ł y t e ż w i ę k s z e j w a r t o ś c i d l a b a d a ń n a d k u l
turą tych ludów.
W p o c z ą t k a c h X V I I I w . przez ziemie zamieszkane przez l u d K o m i
j e c h a ł w z i ę t y do n i e w o l i rosyjskiej w 1707 r. p u ł k o w n i k L u d w i k Sien i c k i . W w y d a n e j p ó ź n i e j w W i l n i e w 1754 r. p r a c y p t . Dokument
osobliwego miłosierdzia
Boskiego p o d a ł t r o c h ę i n f o r m a c j i o l u d n o ś c i oko-lic, przez k t ó r e p r z e j e ż d ż a ł . O m i e s z k a ń c a c h tamtego k r a j u w s p o m i
n a ł , że w i c h wierzeniach bardzo p o w a ż n ą r o l ę o d g r y w a ł k u l t ognia .
2 3
2 4
W X I X w . t e r e n y zamieszkiwane przez l u d y K o m i nie l e ż a ł y j u ż na
szlaku, po k t ó r y m w y s y ł a n o naszych z e s ł a ń c ó w na S y b e r i ę . Rzadko t e ż
k t ó r y ś z P o l a k ó w s p o t y k a ł się z przedstawicielami t y c h północno-wschodnio-europejskich l u d ó w . M i m o to n i e k t ó r z y z naszych a u t o r ó w podali
o n i c h pewne drobne w i a d o m o ś c i .
A u t o r k ą , k t ó r a w s w y c h p a m i ę t n i k a c h z a m i e ś c i ł a ciekawe s z c z e g ó ł y
o z y r i a ń s k i c h kupcach p r z y b y w a j ą c y c h na j a r m a r k i w osadach p ó ł n o c
no-zachodniej Syberii, b y ł a E w a F e l i ń s k a . M ł o d a w d o w a ze ś r o d o 2 5
ад początkach
kolonizacji
rosyjskiej,
„Przegląd
H i s t o r y c z n y " , t. 83:
1982, s.
60-62
i in.
M
A.
K a m i e ń s k i - D ł u ż y k ,
t a . Książka
zbiorowa
ofiarowana
D i a r i u s z więzienia
księdzu
moskiewskiego,
Franciszkowi
Bażyńskiemu,
[w.]
War
Poznań
1874,
Wilno
1754,
s. 380.
M
L.
Sienicki,
Dokument
A.
K u c z y ń s k i ,
osobliwego
miłosierdzia
Boskiego,
s. 7.
2 4
nej
relacji
tenże,
Ludwika
Opisanie
i ich kul'ture,
2 5
skich
Felińska
Sibiři
obraz
„Etnografia
XVIII
v. Materiały
Syberii
w
świetle
P o l s k a " , t.
L . Senickogo
14:
osiemnastowiecz
1970,
o sibirskich
z.
1, s.
84-85;
aborigenach
„ S o v e t s k a j a E t n o g r a f i j a " , n r 1: 1972, s. 32.
Odnośnie
znad
Etnograficzny
Sienickiego,
do
Niemna,
Ewa,
tej
autorki: A .
Dniepru
[w:] Polski
i
słownik
J e 1 s к i,
Dźwiny,
Sylwetki
Wilno
biograficzny,
1906,
Kraków
zasłużonych
s.
4-12;
T.
niewiast
pol
Tarkowski,
1948, t. 6, s. 407-408.
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
187
KOMI
w i s k a z i e m i a ń s k i e g o za s w ą d z i a ł a l n o ś ć p a t r i o t y c z n ą z e s ł a n a z o s t a ł a do
Berezowa (Bieriozowa) l e ż ą c e g o daleko na p ó ł n o c n o - z a c h o d n i c h k r a ń c a c h
S y b e r i i . P i s z ą c o z i m o w y c h j a r m a r k a c h w daleko na p ó ł n o c y l e ż ą c e j p r z y
u j ś c i u O b i osadzie Obdorsk, w s p o m i n a ł a r ó w n i e ż F e l i ń s k a o p r z y b y w a
j ą c y c h t a m z t e r e n ó w j u ż u w a ż a n y c h za europejskie nad r z e k ą P i e c z o r ą
k u p c a c h n a r o d o w o ś c i z y r i a ń s k i e j . „ S ą o n i dobrze zbudowani, o d w a ż n i
i p r z e m y ś l n i , m a j ą s w ó j j ę z y k o d r ę b n y , w s z a k ż e dobrze m ó w i ą po r u s
k u " . K u p c y ci p r z y b y w a l i do Obdorska saniami z a p r z ę ż o n y m i w r e n y .
P r z y w o z i l i g ł ó w n i e takie t o w a r y , j a k m a s ł o , w e ł n i a n e p o ń c z o c h y , po
s t r o n k i , sieci do ł o w i e n i a r y b , n i c i , p ł ó t n o . O d m i e s z k a ń c ó w t a m t y c h
okolic, a w i ę c C h a n t ó w i N i e ń c ó w , o t r z y m y w a l i w zamian f u t r a , r ó ż n e g o
r o d z a j u n i e w y p r a w i o n e s k ó r y , np. z r e n ó w , p u c h z d z i k i c h kaczek, k o
ści m a m u t ó w .
2 6
Na p r z e ł o m i e 1840 i 1841 r. w y b u c h ł o powstanie biedoty nienieckiej
(samojedzkiej). R u c h ten p o z o s t a w a ł pod w o d z ą energicznego i rzutkiego
p r z y w ó d c y W a u l i P i e t t o m i n a ( W a w l j o Nieniaga), k t ó r y w i m i e n i u ubo
g i c h N i e ń c ó w w a l c z y ł z m i e j s c o w y m i bogaczami oraz c a r s k ą a d m i n i
stracją . Oddziały powstańcze zagroziły Obdorskowi. W ł a d z o m rosyj
s k i m u d a ł o się j e d n a k p o d s t ę p e m ś c i ą g n ą ć p r z y w ó d c ę tego powstania do
Obdorska i t a m a r e s z t o w a ć . S p o w o d o w a ł o to z a ł a m a n i e się c a ł e g o r u c h u
p o w s t a ń c z e g o . W e d ł u g F e l i ń s k i e j w s t ł u m i e n i u jego z n a c z n ą r o l ę ode
grali przybyli tam Zyrianie („powodzenie w y p r a w y najwięcej przypi
s u j ą m ę s t w u i p r z e z o r n o ś c i Z i r a n ó w p r z y b y ł y c h na j a r m a r k z g u b e r n i
archangielskiej, k t ó r z y g ł ó w n i e d o w o d z i l i w tej m a ł e j k o m p a n i i " ) . Za
s t a n o w i ć się trzeba, dlaczego Z y r i a n i e tak energicznie w y s t ą p i l i p r z e c i w
p o w s t a n i u biedoty N i e ń c ó w . O t ó ż r u c h ten m i a ł zdecydowane oblicze
s p o ł e c z n e . W a u l i P i e t t o m i n a w y s t ę p o w a ł przeciw z a m o ż n y m k u p c o m za
r ó w n o m i e j s c o w y m , j a k i p r z y j e ż d ż a j ą c y m z i n n y c h stron, np. z k r a j u
Z y r i a n , na j a r m a r k i w Obdorsku. W i m i ę też wzajemnej s o l i d a r n o ś c i
z a m o ż n i k u p c y z y r i a ń s c y u d z i e l i l i a d m i n i s t r a c j i carskiej daleko i d ą c e j
pomocy.
2 1
2 8
P i e r w s z y m z P o l a k ó w , k t ó r y p r z e p r o w a d z i ł p o w a ż n i e j s z e studia nad
Z y r i a n a m i , b y ł Aleksander P o ł u j a ń s k i (1814-1866). P o c h o d z i ł on z z u
b o ż a ł e j r o d z i n y z i e m i a ń s k i e j z W i l e ń s z c z y z n y . Po u k o ń c z e n i u I n s t y t u t u
L e ś n e g o w P e t e r s b u r g u przez szereg lat p r a c o w a ł j a k o l e ś n i c z y w g u
b e r n i k a z a ń s k i e j i w o ł o g o d z k i e j . P r z e b y w a j ą c na t a m t y m terenie i n t e
r e s o w a ł się m i e s z k a j ą c ą t a m l u d n o ś c i ą . Po powrocie z Rosji w 1854 r.
o p u b l i k o w a ł w p e r i o d y k u „ B i b l i o t e k a Warszawska" p r a c ę pt. Wspomnie
nia z podróży
nad Wołgą. S k ł a d a ł a się ona z szeregu s z k i c ó w , w k t ó r y c h
s e
E.
Felińska,
i Saratowie,
2 7
E . D.
Wspomnienia
P г о к o f e v a,
Nency,
s. 613.
2 8
z
podróży
do
Syberii,
pobytu
w
Berezowie
W i l n o 1852, t. 1, s. 226-227.
Felińska,
op. cit,
s. 335.
[w:]
Narody
Sibiři,
Moskva—Leningrad
1956,
188
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
o p i s y w a ł z a m i e s z k u j ą c e na P o w o ł ż u oraz na ziemiach p ó ł n o c n o - w s c h o d
niej Rosji l u d y : K o m i , C z u w a s z ó w , M a r i j c ó w ( C z e r e m i s ó w ) . B y ł a to
z r e s z t ą pierwsza p o w a ż n i e j s z a polska praca p o ś w i ę c o n a t y m l u d o m . M a r
ginesowo m o ż n a w s p o m n i e ć , że P o ł u j a ń s k i jest a u t o r e m s t u d i ó w z za
k r e s u l e ś n i c t w a i na t e n temat w y d a ł szereg k s i ą ż e k .
I n f o r m a c j e P o ł u j a ń s k i e g o o Z y r i a n a c h s ą pisane w s p o s ó b bardzo
n i e r ó w n y . P a m i ę t a ć jednak trzeba, że obserwacje tego autora pochodzi
ł y prawdopodobnie z k o ń c a l a t t r z y d z i e s t y c h l u b z p o c z ą t k u lat czter
dziestych X I X w., a o p u b l i k o w a n e z o s t a ł y w 1854 r. B y ł to w i ę c jeszcze
okres, k i e d y n a u k a rosyjska w stosunkowo n i e w i e l k i m stopniu z a j m o
w a ł a się t y m l u d e m . Nic w i ę c dziwnego, że i n f o r m a c j e P o ł u j a ń s k i e g o
o etnogenezie l u d ó w K o m i s ą m a ł o precyzyjne. Natomiast znacznie bar
dziej w a r t o ś c i o w e b y ł y opisy tego autora d o t y c z ą c e k u l t u r y tego l u d u ,
w ś r ó d k t ó r e g o p r z e b y w a ł prawdopodobnie przez k i l k a lat. P o ł u j a ń s k i
znał język Korni, k t ó r y m jako pracownik służby leśnej m u s i a ł porozu
m i e w a ć się z m i e j s c o w ą l u d n o ś c i ą . Z n a j o m o ś ć rosyjskiego w w i e l u oko
licach b y ł a jeszcze w ó w c z a s bardzo m a ł a . W k a ż d y m razie, o c z y m jesz
cze dalej b ę d z i e mowa, p r z y t a c z a ł on k r ó t k i e t e k s t y w j ę z y k u t a m t e j
szej l u d n o ś c i .
Bardzo ciekawe są i n f o r m a c j e P o ł u j a ń s k i e g o o k u l t u r z e m a t e r i a l n e j
Z y r i a n . P i s a ł t e ż o t a m t e j s z y m m y ś l i s t w i e . Sporo w i a d o m o ś c i p o d a ł o r o l
n i c t w i e . Z w r a c a ł u w a g ę , że w w i e l u okolicach stosowana b y ł a p r y m i
t y w n a gospodarka ż a r o w a . Do żęcia zboża u ż y w a n o s i e r p ó w , natomiast
t r a w ę koszono p r y m i t y w n y m i kosami „ g a r b a t k a m i " l u b „ g a r b u s z k a m i " .
M ł o c k a o d b y w a ł a się z i m ą na ś w i e ż y m p o w i e t r z u za p o m o c ą c e p ó w .
Z w i e r z ą t gospodarskich l u d n o ś ć tamtejsza t r z y m a ł a stosunkowo niezbyt,
d u ż o . Z d r o b i u chowano t y l k o k u r y i to w celu pozyskania j a j , m i ę s a
kurzego b o w i e m nie jedzono. P i s a ł r ó w n i e ż o u ż y w a n e j przez t e n l u d
odzieży .
Znacznie u b o ż s z e b y ł y i n f o r m a c j e P o ł u j a ń s k i e g o o k u l t u r z e s p o ł e c z
nej i duchowej tamtejszej l u d n o ś c i . Natomiast p o d a ł on t r o c h ę i n f o r m a c j i
h i s t o r y c z n y c h o r e l i g i i d a w n y c h Z y r i a n , o p a l e n i u ciał z m a r ł y c h i t p . *
M o ż n a z r e s z t ą p r z y p u s z c z a ć , że b y ł y to raczej i n f o r m a c j e p o c h o d z ą c e
z dawniejszej l i t e r a t u r y rosyjskiej.
Na zakończenie rozdziału o Zyrianach zamieścił Połujański przetłu
maczony na p o l s k i tekst d w ó c h piosenek l u d o w y c h , a m i a n o w i c i e P o
ż e g n a n i e narzeczonej
z dziewictwem
oraz Żal po bracie. P r z y t o c z y ł t e ż
2 9
3 0
3 1
3
2 9
A.
P o ł u j a ń s k i ,
Wspomnienia
z
podróży
nad
Wołgą,
„Biblioteka
War
s z a w s k a " , t. 53: 1854, s. 408-435; t. 56: 1854, s. 240-252.
8 0
A.
Ż a b k o - P o t o p o w i c z ,
t. 110: 1966, n r 5, s. 19-25; S.
Aleksander
M a c i e j e w s k i ,
s. 225-246 i i n .
8 1
Połujański,
8 2
Tamże,
Wspomnienia...,
s. 241-243.
s. 246-248.
Połujański
Szlachetni
(1814-1866),
pasjonaci,
„Sylwan",
O l s z t y n 1978,,
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
189
KOMI
P o ł u j a ń s k i w t a m t e j s z y m j ę z y k u szereg p r z y s ł ó w , d o d a j ą c do n i c h t ł u
maczenie na polski. Wreszcie ciekawe b y ł y z a ł ą c z o n e dwa m a ł e s ł o w
n i c z k i , z k t ó r y c h pierwszy z a w i e r a ł 56 n a j c z ę ś c i e j u ż y w a n y c h s ł ó w ,
a d r u g i 18 l i c z e b n i k ó w .
N i e z a l e ż n i e od specjalnego s t u d i u m o Z y r i a n a c h n a p i s a ł P o ł u j a ń s k i
jeszcze d r o b n y szkic o m y ś l i w s k i e j d z i a ł a l n o ś c i przedstawicieli tego l u d u .
O p i s y w a ł w i ę c t e c h n i k ę p o l o w a ń , u b i ó r m y ś l i w y c h , b u d o w ę specjalnych
p o m i e s z c z e ń , w k t ó r y c h się o n i z a t r z y m y w a l i na okres t r w a n i a sezonu
ł o w i e c k i e g o podczas z i m y , oraz o d r ę b n y c h p o m i e s z c z e ń do p r z e c h o w y
wania u b i t e j z w i e r z y n y , k t ó r a ze w z g l ę d u na d u ż y m r ó z nie u l e g a ł a
zepsuciu. W y m i e n i o n y a r t y k u ł P o ł u j a ń s k i e g o o p u b l i k o w a n y z o s t a ł w spe
c j a l n y m t o m i e l i t e r a c k i c h prac tego autora, w y d a n y m pod pseudonimem
L . W s z ę d o b y l s k i e g o . D o ł ą c z o n a do niego z o s t a ł a ciekawa i l u s t r a c j a
p r z e d s t a w i a j ą c a z y r i a ń s k i e g o m y ś l i w c a w y r u s z a j ą c e g o z i m ą na w y p r a w ę
łowiecką .
W połowie X I X w. zbiegły z Syberii zesłaniec, Rufin P i o t r o w s k i ,
w p r z e b r a n i u p r a w o s ł a w n e g o p ą t n i k a u d a j ą c e g o się do S o ł o w i e c k i e g o
M o n a s t y r u , w ę d r o w a ł pieszo przez t e r e n y zamieszkiwane przez P e r m i a k ó w , a n a s t ę p n i e K o m i - Z y r i a n . I n f o r m a c j e jego j e d n a k o t y c h l u d a c h
b y ł y d o ś ć powierzchowne. O P e r m i a k a c h p i s a ł , że m ę ż c z y ź n i p r z e w a ż n i e
z n a l i „ j a k o t a k o " j ę z y k rosyjski. Natomiast z k o b i e t a m i bardzo t r u d n o się
b y ł o p o r o z u m i e ć w t y m j ę z y k u . Natomiast f o r m a l n i e n a l e ż ą c e do p r a w o
s ł a w i a m o d l i ł y się po rosyjsku, „ a g d y m z tego p o w o d u z a p y t a ł j e d n ą
P e r m i a c z k ę , czy r o z u m i e pacierz, k t ó r y m ó w i ? o d p o w i e d z i a ł a , że wcale
nie rozumie, ale j ą tak pop n a u c z y ł , w i ę c potrzeba m ó w i ć " . Z k o l e i p o d a ł
P i o t r o w s k i drobne i n f o r m a c j e o kobiecych n a k r y c i a c h g ł o w y . W i n
n y m miejscu p r z y t o c z y ł t r o c h ę d a n y c h o Z y r i a n a c h , r ó w n i e ż z r e s z t ą
bardzo p o w i e r z c h o w n y c h . Jedynie ciekawa m o g ł a b y ć i n f o r m a c j a o sto
sowaniu t a m jeszcze n i e k i e d y w p o ł o w i e X I X w . gospodarki w y p a l e n i s k o w o - ż a r o w e j w celu o t r z y m a n i a nowego pola pod z a s i e w .
D r o b n e i n f o r m a c j e o K o m i - P e r m i a k a c h p o d a ł z e s ł a n y do s ł u ż b y w o j
skowej na S y b e r i i p ó ź n i e j s z y autor licznych prac o Z a b a j k a l u , A g a t o n
G i l l e r . Prawdopodobnie s p o t k a ł się on ze z ł y m p r z y j ę c i e m w j a k i e j ś
3 3
3 4
3 S
3 6
3 7
38
3 9
s s
Tamże,
8 4
L.
racki,
s.
s. 250-251.
W s z ę d o b y l s k i
[A.
P o ł u j a ń s k i ] , Polowanie
Zyrian,
[w:]
Bukiet
lite
s. 215-217.
8 6
Tamże,
8 6
J.
55-58; W .
nad
kulturą
s. 19-30
8 7
8 8
8 9
Lwów
i l u s t r a c j a m i ę d z y s. 214 i 215.
S о к u 1 s к i,
Rufin
Piotrowski
Baranowski,
ludową
Rosji,
Znaczenie
Acta
i jego
pamiętniki,
opisów
Rufina
„Sybirak",
Piotrowskiego
Universitatis Lodzienzis, Ł ó d ź
1978,
nr
4:
dla
1936,
badań
s e r i a I , z.
8,
i in.
R. P i o t r o w s k i ,
Tamże,
Z.
Pamiętniki
Zygmuntowicz,
1937,
z pobytu
na Syberii,
P o z n a ń 1860, t. 3, s. 86-87.
s. 241-243.
s. 7-45;
W.
Agaton
Baranowski,
Giller
w
Agatona
świetle
Cillera
akt
państw
rozważania
zaborczych,
nad
stosun-
190
WŁADYSŁAW B A R A N O W S K I
w s i p e r m i a c k i e j i dlatego i n f o r m a c j e jego o t y m ludzie b y ł y w y r a ź n i e
n i e c h ę t n e . P o d k r e ś l a ł t e ż b r a k g o ś c i n n o ś c i ze strony P e r m i a k ó w . S ą
to jednak p o b i e ż n e w z m i a n k i , nie p r z e d s t a w i a j ą c e w i ę k s z e j w a r t o ś c i .
W s z e ś ć d z i e s i ą t y c h latach X I X w . na dalekiej p ó ł n o c y , w m i e j s c o w o ś c i
M e z e ń (Miezien) n a d M o r z e m B i a ł y m p r z e b y w a ł z e s ł a n y t a m za d z i a ł a l
n o ś ć p o l i t y c z n ą , p ó ź n i e j s z y w y b i t n y d z i a ł a c z p o s t ę p o w y i autor w i e l u
prac z zakresu r ó ż n y c h s p e c j a l n o ś c i , B o l e s ł a w L i m a n o w s k i . W 1870 r.
pod pseudonimem Janko P ł a k a ń o p u b l i k o w a ł on w t y g o d n i k u „ K ł o s y "
a r t y k u ł o t a m t y m terenie. Z n a l a z ł y się w n i m drobne w z m i a n k i o Z y rianach. A u t o r p o d k r e ś l a ł pewne i c h specyficzne cechy, j a k np. „ s ą bar
dzo czynni, r u c h l i w i , p r z e d s i ę b i o r c z y " i t p .
B y ł a to jednak c h a r a k t e r y
s t y k a dość p o w i e r z c h o w n a .
T r o c h ę d r o b n y c h s z c z e g ó ł ó w o K o m i - P e r m i a k a c h p o d a ł z e s ł a n y na
S y b e r i ę Feliks L e w i c k i , k t ó r y po drodze p r z e j e ż d ż a ł przez t e r e n y za
mieszkane przez ten l u d . Nie p r z e d s t a w i a ł y one jednak w i ę k s z e j w a r t o ś c i
dla poruszanej w tej p r a c y t e m a t y k i .
N a j p o w a ż n i e j s z a jednak relacja o K o m i - Z y r i a n a c h w y s z ł a spod p i ó r a
W ł a d y s ł a w a Z a p a ł o w s k i e g o (1839-1913). P o c h o d z i ł on ze ś r o d o w i s k a zie
m i a ń s k i e g o . Za u d z i a ł w P o w s t a n i u S t y c z n i o w y m z e s ł a n y z o s t a ł na p r z y
musowe osiedlenie w m i e ś c i U s ť - S y s o l s k (obecnie S y k t y w k a r , stolica
A u t o n o m i c z n e j Socjalistycznej R e p u b l i k i Radzieckiej K o m i ) , w ó w c z e s n e j
g u b e r n i i w o ł o g o d z k i e j . B y ł to c z ł o w i e k o d u ż e j i n t e l i g e n c j i i o szerokich
zainteresowaniach, k t ó r y z r e s z t ą po powrocie z z e s ł a n i a p u b l i k o w a ł sze
reg a r t y k u ł ó w t r e ś c i krajoznawczej, s p o ł e c z n e j , ekonomicznej i rolniczej.
P a m i ę t n i k i swe p i s a ł prawdopodobnie c z ę ś c i o w o na w y g n a n i u , k o ń c z y ł
z a ś po powrocie do k r a j u . O p u b l i k o w a n e one jednak z o s t a ł y dopiero
w 1913 r.
Podczas k i l k u l e t n i e g o p o b y t u na terenach zamieszkiwanych przez Z y r i a n Z a p a ł o w s k i dobrze p o z n a ł i c h w a r u n k i ż y c i a i zwyczaje. P a m i ę t n i k i
jego p o s i a d a j ą bardzo d u ż ą w a r t o ś ć dla k u l t u r y tego l u d u .
W k o ń c u marca 1865 r. Z a p a ł o w s k i p r z y b y ł na teren k r a j u Z y r i a n .
Jak p ó ź n i e j p i s a ł w s w y m p a m i ę t n i k u : „ P r z e j e ż d ż a ł e m teraz obok przed
ostatniego powiatowego miasta J a r e ń s k a i w j e c h a ł e m w k r a j Z y r j a n ó w ,
k t ó r y c h j ę z y k a r o z u m i e ć nie m o g ł e m , a oni a n i s ł o w a po r o s y j s k u nie
u m i e j ą " . P r z e b y w a ł t a m przez cztery i p ó ł r o k u , do g r u d n i a 1869.
4 0
4 1
4 2
4 3
4 4
kami
społecznymi
i kulturą
ludową
rosyjskiej
wsi
na Zabajkalu,
Zeszyty
Naukowe
U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o , Ł ó d ź 1975, s e r i a I , z. 111, s. 55-66.
4 0
A.
G i l i er,
Podróż
więźnia
etapami
do
Syberyi
w
roku
1&54, L i p s k
1866,
t. 2, s. 165-166, 177-178.
4 1
J a n k o
4 2
F. L e w i c k i ,
4 8
K.
skiego
4 4
Płakań,
Wybrzeże
Niewola.
Bartoszewicz,
(Płomienia)
Tamże,
z roku
t. 2, s. 166.
Urywki
Morza
Białego,
z pamiętnika
Przedmowa,
[w:]
„ K ł o s y " , t. 10: 1879, s. 226.
Sybiraka,
Pamiętniki
1863-1870, W i l n o 1913, t. 1, s. 5-10.
L w ó w 1877, s. 62-63.
Władysława
Zapałow
POLSKIE ZAINTERESOWANIA LUDAMI
191
KOMI
W c i ą g u swego p o b y t u w U s ť - S y s o l s k u n a u c z y ł się. jako tako m ó w i ć po
z y r i a ń s k u i m ó g ł się p o r o z u m i e w a ć z przedstawicielami tego n a r o d u nie
z n a j ą c y m i j ę z y k a rosyjskiego albo s ł a b o się n i m p o s ł u g u j ą c y m i . Mieszka
j ą c w domach Z y r i a n dobrze m ó g ł p o z n a ć i c h zwyczaje.
Sporo miejsca p o ś w i ę c i ł Z a p a ł o w s k i przedstawieniu n a j w a ż n i e j s z y c h
d z i a ł ó w gospodarki l u d ó w K o m i , a m i a n o w i c i e m y ś l i s t w a , r y b o ł ó w s t w a ,
h o d o w l i i r o l n i c t w a . Jak z a z n a c z a ł , „ g ł ó w n y m z a j ę c i e m Z y r i a n jest —
w zimie m y ś l i s t w o , a l a t e m r y b o ł ó w s t w o " . W nadzwyczaj d o k ł a d n y
sposób opisywał Zapałowski technikę zyriańskich myśliwych. Najważ
n i e j s z y m celem i c h p o l o w a ń b y ł y w i e w i ó r k i — popielice, do k t ó r y c h
trzeba b y ł o s t r z e l a ć specjalnie p r z y g o t o w y w a n y m i k u l a m i i s t a r a ć się
t r a f i ć je w oko, aby nie u m n i e j s z y ć w a r t o ś c i s k ó r k i . Dla celności s t r z a ł u
s t r z e l b ę opierano o s p e c j a l n ą p o d p ó r k ę z c i e n k i c h p r ę t ó w . O p r ó c z po
pielic c e n n ą z d o b y c z ą dla m y ś l i w y c h b y ł y s k ó r k i soboli, l i s ó w l u b roso
m a k ó w . Na b o b r y i gronostaje zastawiano specjalne ż e l a z n e sidła. Z y r i a ń scy m y ś l i w i p o l o w a l i r ó w n i e ż na dzikie gęsi, kaczki, g ł ó w n i e jednak na
ł a b ę d z i e , k t ó r y c h ogromne stada g n i e ź d z i ł y się na bagnach. P u c h ł a b ę
dzi s t a n o w i ł t a m w a ż n y p r o d u k t h a n d l u .
W bardzo d o k ł a d n y s p o s ó b o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i t e c h n i k ę polowania
na cietrzewie. Do tego rodzaju polowania m y ś l i w i k o r z y s t a l i z pomocy
p s ó w . Pies t a k i b y ł „ p o d o b n y do naszych k u n d l i , t y l k o o w i e l e mniejszy".
Specjalnie w y s z k o l o n y pies s z u k a ł w lesie c i e t r z e w i :
i S
„ a z n a l a z ł s z y stado ż e r u j ą c e n a z i e m i , p ł o s z y ; z r y w a s i ę w t e d y
c a ł e stado i ob
s i a d a w i e r z c h o ł k i d r z e w , t a k ż e po k i l k a r a z e m s i a d a n a j e d n e j g a ł ę z i i z a j e d n y m
strzałem
można
kilka
zabić. Pies,
płoszywszy,
w górę i szczeka; cietrzewie całą wtedy
podbiega
pod
drzewo,
podnosi
łeb
u w a g ę z w r a c a j ą w s t r o n ę psa, n i c j u ż n i e
w i d z ą c , co s i ę w k o ł o n i c h dzieje. M y ś l i w y p o d s u w a s i ę , z a w s z e j e d n a k n a d z w y c z a j
o s t r o ż n i e , i s t r z e l a ; po s t r z a l e stado s i ę z r y w a i n i e d a l e k o z n o w u
obsiada drzewa.
4 9
W p a r ę godzin j e d e n m y ś l i w y m o ż e k i l k a n a ś c i e c i e t r z e w i z a b i ć " .
T a k j a k u w s z y s t k i c h l u d ó w p ó ł n o c y , za n a j w a ż n i e j s z y w y c z y n m y ś l i
wego u w a ż a n o w ś r ó d Z y r i a n zabicie n i e d ź w i e d z i a . S z c z e g ó l n i e m y ś l i w y ,
k t ó r y w s w y m ż y c i u u ś m i e r c i ł 44 n i e d ź w i e d z i e , „ l i c z b a ta jest u n i c h
kabalistyczna — zyskuje uznanie i w gronie m y ś l i w y c h ma głos i p o
w a g ę " . Z bardzo d u ż ą d o k ł a d n o ś c i ą o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i t e c h n i k ę polo
wania na n i e d ź w i e d z i e . P o d a w a ł z a s ł y s z a n e historie o c i ę ż k i c h zmaga-
4 5
wet
Tamże,
t. 2, s. 177. I n f o r m a c j e Z a p a ł o w s k i e g o p o k r y w a j ą s i ę , a n i e k i e d y n a
rozszerzają wiadomości
s e n e v,
V e v,
Zyrianie
Primety
1927, s. 48-51;
čalo
XX
v.,
i ich
i sueverija
V. N.
Trudy
1958, t. 45, s. 64-91;
podawane
ochotničie
u ochotnikov
B e l i с er,
Instituía
tenże,
Očerki
M o s k v a 1873, s. 13-58; D . К .
zyrian,
po
Komi,
[w:] Narody
Z a p a ł o w s к i , op. cit., s. 203.
„Ochotnik
etnografii
Etnografii im. N.
s. 413-416 i i n .
4 8
przez i n n y c h a u t o r ó w , por. п р . : F . A .
promysly,
N.
i Pušnik
narodov
S i b i r i i " , n r 7:
Komi
XIX
Mikłucho-Makłaja,
evropejskoj
časti
Ar
S o ł o-
SSSR,
—
na
Leningrad
1964, t. 2,
192
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
niach, k t ó r e n i e k i e d y z y r i a ń s c y m y ś l i w i m u s i e l i t o c z y ć z p o t ę ż n y m z w i e
rzęciem.
N i e bez znaczenia m o ż e t u b y ć i to, że n i e d ź w i e d ź u l u d ó w K o m i ,
podobnie j a k i u w i e l u i n n y c h l u d ó w p ó ł n o c y , z a r ó w n o na terenie A z j i
j a k i p ó ł n o c n o - w s c h o d n i e j E u r o p y , u c h o d z i ł za zwierza, do k t ó r e g o o d
noszono się ze s p e c j a l n ą czcią . Zabijano je, j e d n o c z e ś n i e jednak doko
n y w a n o o n g i ś pewnego rodzaju przeprosin w stosunku do p o s i a d a j ą c e g o
m a g i c z n ą siłę z w i e r z ę c i a .
Również dokładnie opisywał Zapałowski organizację zespołów myśliw
skich z ł o ż o n y c h p r z e w a ż n i e z k i l k u n a s t u l u d z i , k t ó r z y w s p ó l n i e u d a w a l i
się z i m ą na w i e l o m i e s i ę c z n e polowanie do daleko n a w e t p o ł o ż o n y c h l a
s ó w . Z e s p ó ł t a k i z a b i e r a ł ze sobą odpowiednie zapasy a m u n i c j i , p o ż y w i e
nia i w s z y s t k i c h i n n y c h p o t r z e b n y c h i m p r o d u k t ó w . Ze w z g l ę d u na d u ż e
ś n i e g i m y ś l i w i zaopatrzeni b y l i w specjalne n a r t y , zabierane zaś z s o b ą
zapasy c i ą g n ę l i na saneczkach. W g ł ę b i l a s ó w k a ż d y z e s p ó ł m i a ł p o b u
dowane m a ł e p r y m i t y w n e d o m k i , w k t ó r y c h n o c o w a l i i p r z e t r z y m y w a l i
zapasy, oraz n i e o d z o w n ą ł a ź n i ę , bez k t ó r e j ludzie tego n a r o d u nie w y
o b r a ż a l i sobie egzystencji. N i e k i e d y budowano r ó w n i e ż jeszcze s k ł a d z i k i
oraz specjalne pomieszczenia na s k ó r y z a b i t y c h z w i e r z ą t . Z a p a ł o w s k i
bardzo d o k ł a d n i e o p i s y w a ł takie m y ś l i w s k i e d o m k i , w k t ó r y c h sam n i e
raz p r z e b y w a ł podczas p o l o w a ń :
4 8
4 9
„ K a ż d y artel (zespół) o b o w i ą z a n y
n o w e d o m k i , co b a r d z o ł a t w o
jest rokrocznie w
innym miejscu
przychodzi w y k o n a ć , m a j ą c
pod
ręką
pobudować
dowolną
ilość
d r z e w a . P i e c u k ł a d a j ą z k u p y k a m i e n i , s ł u ż y on j e d n o c z e ś n i e za k o m i n do g o t o w a
n i a , a gdy
p o l e w a j ą go w o d ą , w y t w a r z a s i ę p a r a i z a s t ę p u j e ł a ź n i ę . W y r ą b u j ą
l e ń k i e okienko, w
4 7
u
Odnośnie
inorodcev
Obsčestva
do
Ljubiteli
prázdník,
n i к o v,
Kul't
t.
1971,
ligioznye
grad
1972,
ten
14:
neolitičeskich
s.
7-19;
1950,
s.
s. 322-344; A . F .
s. 63-85; H . J . P a p r o t h,
und
4 8
skiej
Bdrenfeste
Odnośnie
J.
bei
Wierzenia
den
Vozzrenija
Sokolov,
Studien
tungusischen
Znad
Morza
Białego,
i Azji,
ludów
das
Volkem,
Okład-
„Sovetskája
elementów
„Etnografia
północy,
životných
XX
[w:]
veka,
Bárenzeremoniell,
1976,
Re-
Lenin
svjazannye
v religijach,
Uppsala
Pol
Warsza
u ěvenkov,
— načale
nagidalcev
Kul't
uber
do L a p o ń c z y k ó w p i s a ł o t y m
W i t o r t,
v XIX
VaSrilev,
Sibiři,
O ícwí'íe medvedija
Sibiři
medvedija
Podobieństwo
A n i s i m o w,
С i n с i u s,
s. 190-200; Z . P .
Vostočnoj
ma
smolne
Moskovskogo
s. 78-104; A . P .
Ameryki
narodov
Kul't
Otdeła
s. 49-73; V . D .
1848,
obszarów
V a s i 1 e v i č,
i obrjady
150-169; V . I .
1888,
Kohutnicki,
północnych
s. 205-228; G . M .
tamże,
N . L . G o n d a 11 i,
plemen
B.
cieniuchno wystrugane
Etnografičeskogo
E t n o g r a f i j a " , n r 4:
и
u ludów
predstavlenija
1971,
myslom,
Trudy
E s t e s t v o z n a n i j a , t. 8, M o s k v a
„Sovetskája
niedźwiedzia
s k a " , t. 9: 1965,
wa
Sibiři,
medvedija
Archeołogija",
szkła wstawiają
tego z a g a d n i e n i a por. п р . :
Severozapadnoj
Medvežij
kultu
m i e j s c e s z y b ze
s
pro-
Moskva
Bárenjagdrit-
s.
11-330 i i n .
z e s ł a n y na teren gubernii archangiel-
rękopis
Biblioteki
Zakładu
Narodowego
i m . O s s o l i ń s k i c h w e W r o c ł a w i u , n r 7246.
4 8
kona
ra,
В e 1 i с e r,
v votšebnych
Korni...,
s. 412-413; V .
skazkach
korni,
S a r a n s k 1972, s. 109-117 i i n .
P 1 e š o v s к i j , Medvěd'
[w:] Problemy
izučenija
как
proobraz
finno-ugorskogo
drajol'klo-
POLSKIE
deszczułeczki,
które
ZAINTERESOWANIA
dostatecznie
przepuszczają
LUDAMI
193
KOMI
światło. Szyb takich w
wielu
bar
и
dzo d o m a c h m i e s z k a l n y c h u ż y w a j ą t u po w s i a c h " .
Z a p a ł o w s k i o p i s y w a ł zdobycz, k t ó r ą p r z y w o z i l i ze s o b ą w r a c a j ą c y
z d ł u g o t r w a ł e g o polowania m y ś l i w i . P o d k r e ś l a ł , że o p r ó c z s k ó r z a b i t y c h
z w i e r z ą t k a ż d y m y ś l i w y „ p r z y w o z i z s o b ą na sankach t a k ż e po kilkaset
j a r z ą b k ó w ; tutejsze j a r z ą b k i poszukiwane s ą przez petersburskich sma
k o s z ó w , a smak t e n z a w d z i ę c z a j ą c e d r o w y m orzechom, k t ó r y m i prze
w a ż n i e się k a r m i ą . K u p c y petersburscy specjalnie t u po j a r z ą b k i p r z y
j e ż d ż a j ą " . Ostra p ó ł n o c n o r o s y j s k a zima bez o d w i l ż y p o w o d o w a ł a , że
z a m r o ż o n e m i ę s o j a r z ą b k ó w m o g ł o b y ć przechowywane przez d ł u g i e t y
godnie.
P o d a w a ł t e ż Z a p a ł o w s k i sposoby, d z i ę k i k t ó r y m ( p r z e w a ż n i e n a c i ę c i a
na drzewie) m y ś l i w i nie t r a c i l i o r i e n t a c j i w bezkresnych lasach tamtego
regionu. R ó w n i e ż bardzo d o k ł a d n e b y ł y opisy Z a p a ł o w s k i e g o d o t y c z ą c e
rybołówstwa, k t ó r e odgrywało tak dużą rolę w życiu K o m i . Zwracał
on u w a g ę na znaczenie handlowe n i e k t ó r y c h r y b , j a k np. s t e r l e t ó w , „za
k t ó r e g o f u n t w P e t e r s b u r g u p ł a c ą 1 r b 50 к о р . , m y z a ś na miejscu za
ż y w ą i ś w i e ż ą r y b ę p ł a c i l i ś m y po 10 kop. za f u n t " . Szczupaki uznawa
ne b y ł y za r y b y m n i e j smaczne i „ u ż y w a n e t y l k o na miejscowe po
trzeby".
Z a p a ł o w s k i z w r a c a ł u w a g ę , że K o m i k a ż d y n i e m a l gatunek r y b ł a p a l i
w i n n y s p o s ó b . Najbardziej rozpowszechnionym sposobem b y ł n a s t ę p u
jący:
5 1
5 2
5 3
„Przeciągają
długą linę
brzegu; l i n ę p o d t r z y m u j ą
scach
do l i n y
przez c a ł ą
przymocowane
i dłuższe sznurki
szerokość
rzeki
i koniec p r z y m o c o w u j ą
do
na powierzchni wody drewniane p ł y ć w i e ; w kilku m i e j
—
na
całej
długości
liny, przywieszone
są
krótkie
w k o ń c u z h a c z y k a m i s t a l o w y m i , j a k i c h i u n a s u ż y w a j ą do w ę
d e k ; h a c z y k i te s ą r ó ż n e g o k s z t a ł t u i w i e l k o ś c i . R y b a c y n a ł o d z i a c h p ł y w a j ą i c i ą g l e
w y c i ą g a j ą w o l n o b a r d z o s z n u r k i , t y m sposobem n a j ł a t w i e j ł o w i ą sterlety, k t ó r e t a k
s ą c z u ł e , z w ł a s z c z a w ogonie, ż e n a j m n i e j s z e d r a ś n i ę c i e h a c z y k a z a t r z y m u j e r y b ę n a
m i e j s c u , w ten s p o s ó b p o ł ó w n a j w i ę c e j b y w a p o m y ś l n y "
u
.
Do p o ł o w u s z c z u p a k ó w u ż y w a n o m a ł y c h o ł o w i a n y c h r y b e k , z poma
l o w a n y m i na czerwono skrzelami; pod ogonem k a ż d e j umieszczony b y ł
d u ż y s t a l o w y haczyk.
8 0
nów
Z a p a ł o w s k i ,
por. п р . : L . N .
tenże,
českij
Opyt
sborník,
in ihren
izučenija
verschiedenen
Sovremennoe
krestjanskogo
žílišča
Entwicklungstudien,
Z a p a ł o w s k i ,
5 2
Odnośnie
M
t. 2, s. 182. O d n o ś n i e do b u d o w n i c t w a
žilišče
národa
národa
komi,
S y k t y v k a r 1956, v y p . 3; U . T . S i r e l i u s ,
s l
Komi...,
op. cit.,
2 e r e b с o v,
do
problemu
por.:
s. 416-417.
Z a p a ł o w s k i ,
13 — E t n o g r a f i a P o l . ЗОЛ
Komi-ZyriaM o s k v a 1952;
[w:]
Istoriko-filologi-
Die syrjanische
Wohnung
H e l s i n k i 1958 i i n .
op. cit., t. 2, s. 182.
tego
si T a m ż e .
komi,
op. cit.,
s. 183.
Belicer,
Očerki...,
s.
91-106;
tenże,
194
WŁADYSŁAW
„Rybak
rybką
BARANOWSKI
s i a d a do m a l e ń k i e j ł o d z i . J e d e n k o n i e c s z n u r k a z a r z u c a z p r z y w i ą z a n ą
do w o d y , gdy d r u g i p r z y w i ą z u j e
do c z ó ł n a , z a k ł a d a j ą c j e d n o c z e ś n i e s z n u r e k
n a ucho — t e r a z z a c z y n a s i l n i e w i o s ł o w a ć , p ł y n ą c
rybę
porywa i wykręca
zdobycz, r y b a k
najtrudniejsze
nią w
różne
czuje szarpnięcie
sznurka
zadanie jest w y c i ą g n ą ć
pod w o d ę ; p r ą d w o d y
strony, a szczupak ż a r ł o c z n y
za uchem, pewny
ołowianą
rzuca
się na
jest z dobyc z y.
szczupaka na łódź, g d y ż
często, jeżeli
jest d u ż y — to i ł ó d ź i r y b a k a s z c z u p a k p o c i ą g n ą ć m o ż e do w o d y "
к
Teraz
okaz
.
O p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i r ó w n i e ż i inne sposoby p o ł o w u r y b stosowane
przez K o m i .
Tak j a k w i ę k s z o ś ć polskich z e s ł a ń c ó w , r ó w n i e ż i Z a p a ł o w s k i z n u
d ó w p o ś w i ę c a ł wiele czasu na m y ś l i s t w o i r y b o ł ó w s t w o . M o ż n a t e ż p r z y
p u s z c z a ć , ż e jego informacje z tego zakresu b y ł y d o k ł a d n e .
W ż y c i u gospodarczym K o m i d u ż e znaczenie o d g r y w a ł o t a k ż e zbie
ractwo. Jak p o d k r e ś l a ł Z a p a ł o w s k i , s z c z e g ó l n e znaczenie m i a ł z b i ó r orze
s z k ó w cedrowych, k t ó r e w y w o ż o n e s t a m t ą d b y ł y na dalekie nawet t e r e
n y rosyjskie.
Znacznie mniejsze znaczenie m i a ł o u Z y r i a n gospodarstwo r o l n e .
Warunki klimatyczne pozwalały korzystać z rolnictwa tylko w południo
wej części tamtego terenu. C z ę s t o b o w i e m ś n i e g z a s y p y w a ł n i e z ż ę t e
jeszcze zboże. R ó w n i e ż u p r a w y z i e m n i a k ó w i k a p u s t y nie o d g r y w a ł y
p o w a ż n i e j s z e g o znaczenia. Z a m i ł o w a n y r o l n i k , j a k i m b y ł Z a p a ł o w s k i ,
w bardzo d o k ł a d n y s p o s ó b o p i s y w a ł r o l n i c t w o tamtego t e r e n u . Szcze
g ó l n ą u w a g ę z w r a c a ł na sposoby dosuszania z ż ę t e g o zboża, a t a k ż e
m ł o c k ę o d b y w a n ą z i m ą na ś w i e ż y m p o w i e t r z u .
, , N a j g ł ó w n i e j s z y m bogactwem r o l n i k ó w są ł ą k i " p i s a ł Z a p a ł o w s k i .
W d o k ł a d n y s p o s ó b p o d a w a ł on r ó w n i e ż sposoby koszenia, do k t ó r e g o
u ż y w a n o p r z e w a ż n i e n i e w i e l k i c h kos w t y p i e „ g a r b a t e k " . Jak p o d k r e ś l a ł
Z a p a ł o w s k i , K o m i „są w w y s o k i m stopniu k o n s e r w a t y w n i i za nic w ś w i e
cie nie c h c ą z m i e n i ć starego systemu. Nasi p o k a z y w a l i s p o s ó b koszenia,
bo p r a g n ę l i p r z y n a j m n i e j w t e n s p o s ó b z a r a b i a ć na u t r z y m a n i e — w y
ś m i e w a l i się i nie p o z w o l i l i na ł ą k a c h swoich k o s i ć " .
O p i s y w a ł r ó w n i e ż Z a p a ł o w s k i h o d o w l ę Z y r i a n . O p i e r a ł a się ona g ł ó w
nie na b y d l e „ n i e d u ż y m i bez r o g ó w " , z b l i ż o n y m częściowo do c h o ł m o gorskiego. Ze w z g l ę d u na obfitość siana oraz dobre ł ą k i , k t ó r e w y k o r z y
stywano na pastwiska podczas l e t n i c h m i e s i ę c y , b y ł o ono dobrze u t r z y 5 6
5 7
5 S
w
Tamże.
5 8
Por. п р . V . A .
„Sovetskája
kul'tura
i byt
Odnośnie
udorskích
К istorii
n r 2:
komi
1956,
v
zemledelija
s.
XVIII
55-75;
G. P l u š č e v s k i j ,
v 40-50-godach
XIX
v.,
Socialnoe
[w:] Ežegodnik
1961 д., R i g a 1963, s. 390-398.
5 7
Z a p a ł o w s k i ,
5 8
Tamże,
s. 175.
op. cit., s. 174-175.
u dřevních
L . N.
— načale
do r o l n i c t w a n a p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h
por. п р . : В .
revni
O b o r i n,
Étnografija",
XX
korni-permiakov,
2 e r e b с o v,
v.,
Chozjajstvo,
1972, s.
34-66.
terenach europejskiej części
Rosji,
i chozjajstvennoe
po agrarnoj
Moskva
razvitie
istorii
vjatskoj
vostočnoj
deEvropy
POLSKIE ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
195
KOMI
T
mane i o d z n a c z a ł o się d u ż ą m l e c z n o ś c i ą . K o n i e chowano „ r a s y w iac k i e j " . Ś w i ń Z y r i a n i e „ p r a w i e nie z n a j ą " . Z d r o b i u natomiast „ p r ó c z
k u r nic nie h o d u j ą " .
S p e c j a l n ą u w a g ę z w r a c a ł Z a p a ł o w s k i na n i e d o z w o l o n ą f o r m a l n i e , ale
często s t o s o w a n ą p r y m i t y w n ą g o s p o d a r k ę ż a r o w ą :
5 9
„ S ą tu tak z w a n i trzebiciele l a s ó w , k t ó r y c h r z ą d ś c i g a i p r z e ś l a d u j e . Zbiera s i ę
kilku
włościan,
zagłębiają
się hen
daleko
w
dziewicze
l a s y , a gdy
znajdą
w i e d n i ą m i e j s c o w o ś ć — zwykle przy w i ę k s z e j z o d n ó g s p ł a w n e j rzeki —
kilka, a często i kilkanaście
dziesiatin lasu i z o s t a w i a j ą
tak z r ą b a n e
odpo
wyrąbują
drzewo przez
r o k c a ł y —• n a d r u g ą w i o s n ę , gdy d r z e w o przez z i m ę w y m a r z n i e , a w lecie w y s c h n i e ,
z a p a l a j ą — p a l i s i ę j a k s i a r k a — i p o ż a r w t e d y o b e j m u j e t y s i ą c e d i e s i a t i n l a s u , bo
płomienie przenoszą się z szybkością błyskawicy"
e o
.
Na Wypalonych g r u n t a c h zasiewali Z y r i a n i e ż y t o i „ n i e p r a k t y k o w a n e
z b i e r a j ą p l o n y " . M i m o tego, że proceder ten b y ł niedozwolony, ze w z g l ę
du na bardzo s ł a b ą k o n t r o l ę o l b r z y m i c h t e r e n ó w przez s ł u ż b ę l e ś n ą , zda
r z a ł o się, że na w y p a l o n y c h terenach p o w s t a w a ł y całe osady „o k t ó r y c h
n i k t p r a w i e nie w i e — dopiero przypadek je o d k r y w a " .
Sporo m a t e r i a ł u p o d a ł Z a p a ł o w s k i o d n o ś n i e do p o ż y w i e n i a K o m i .
M i e s z k a ł on w domach tej l u d n o ś c i . Bardzo często s t o ł o w a ł się u n i e j .
Dobrze m ó g ł w i ę c p o z n a ć t a j n i k i z y r i a ń s k i e j k u c h n i , a że czasu m i a ł
bardzo d u ż o , m o ż n a się d o m y ś l a ć , że nierzadko w niej p r z e b y w a ł . Ra
z i ł y go s z c z e g ó l n i e sposoby s p o ż y w a n i a r y b na surowo, szeroko rozpo
wszechnione w ś r ó d l u d n o ś c i S y b e r i i i p ó ł n o c n o - w s c h o d n i e j części euro
pejskiej Rosji. R ó w n i e ż „ Z y r i a n i e j e d z ą s u r o w ą m ą k ę i kasze i g a r ś c i a
m i p a k u j ą do ust, a g d y r z e ź n i k sprzedaje m i ę s o i p r z y r ą b a n i u odpa
d a j ą k a w a ł k i , s k r z ę t n i e je zbiera Z y r i a n i n i surowe ze s m a k i e m spo
ż y w a " . Z a p a ł o w s k i nie m ó g ł się z r e s z t ą z o r i e n t o w a ć , że b y ł o to spowo
dowane b r a k i e m p o t r z e b n y c h dla o r g a n i z m u w i t a m i n , k t ó r e p o d ś w i a d o
mie w t e n s p o s ó b chciano chociaż w n i e w i e l k i e j ilości z d o b y ć .
Z a p a ł o w s k i e g o , j a k i w s z y s t k i c h n i e m a l P o l a k ó w z e s ł a n y c h do U s ť Sysolska, r a z i ł a k u c h n i a z y r i a ń s k a . O p i s u j ą c w i ę c j ą z a z n a c z a ł :
6 1
„W
jaki sposób
były
przygotowane
p o t r a w y — to
inna kwestia: nieprzyzwy-
c z a j o n e m u do z y r i a ń s k i e j k u c h n i w p i e r w s z y c h p o c z ą t k a c h , p r z e j ś ć n i e m o g ł y p r z e z
g a r d ł o . N i e m o g ł y b y ć w ż a d e n s p o s ó b s m a c z n e , bo [...] i t u g o t u j ą r a n o n a
cały i potrawy stoją w
p i e c u . L e c z to j e s z c z e n i e j e d y n y p o w ó d
tyt. P o d a j e m i n p . gosposia
Zapach, łechcący
piróg — cała
podniebienie,
pobudza
r y b a upieczona
apetyt
—
w
dzień
odbierający
drożdżowym
odkrywam wierzchnią
ape
cieście.
powłokę
i cóż z n a j d u j e ? R y b a z u p e ł n i e nieoczyszczona, ani z ł u s k i , a n i z w n ę t r z n o ś c i , i gdym
z
obrzydzeniem
odsunął,
gospodyni
śmiać
się zaczęła
twierdząc,
że nie
znam się
na smacznej potrawie i w oczach moich palcami r w a ł a k a w a ł k i r y b y i j a d ł a "
» O k o n i a c h tej r a s y por.: M .
1874, t. 3, s. 159-161;
tenże,
Die
Czapski,
Ceschichte
w y p r z e d r u k , L e i p z i g 1974), s. 656-659.
8 0
Z a p a ł o w s к i , op. cit., s. 170.
и Tamże,
s. 205-206.
es Tamże,
s. 222-223.
Powszechna
des
Pierdes,
historia
Berlin
konia,
1876
6 2
.
Poznań
(fotoofseto-
196
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
W i n t e r e s u j ą c y s p o s ó b o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i , j a k to chleb rzadko p o
j a w i a ł się w chatach b i e d n y c h Z y r i a n . W s p o m i n a ł r ó w n i e ż o t y m , że
w latach g ł o d u , gdy nie b y ł o zboża, Z y r i a n i e ż y w i l i się k o r ą z osiki.
„ W y s u s z o n ą k o r ę w ż a r n a c h l u b s t ę p a c h m i e l ą l u b t ł u k ą , p r z e s i e w a j ą —grubsze części s p o ż y w a j ą j a k k a s z ę , m i a ł k ą zaś m i e s z a j ą z ż y t n i ą m ą k ą
i w y p i e k a j ą p l a c k i . P r ó b o w a ł e m . T r u d n o jest p r z e ł k n ą ć —- t w a r d e i c i e r p
kie" .
O p i s y w a ł r ó w n i e ż Z a p a ł o w s k i p r o d u k c j e w y k o n y w a n y c h z brzozowej
k o r y r ó ż n e g o rodzaju n a c z y ń k u c h e n n y c h i s ł u ż ą c y c h do „ n o s z e n i a i prze
w o ż e n i a p ł y n ó w " . Z a z n a c z a ł r ó w n i e ż , że tamtejsze w y r o b y w y w o ż o n e
b y ł y t a k ż e do i n n y c h części p a ń s t w a rosyjskiego .
Znacznie mniejszy m a t e r i a ł p o d a ł Z a p a ł o w s k i o d n o ś n i e do o d z i e ż y
z y r i a ń s k i e j . P r z e w a ż n i e z a z n a c z a ł t y l k o , że przez m i e s i ą c e zimowe
wszyscy n i e m a l , chodzili w d ł u g i c h f u t r a c h „ s i e r ś c i ą na w i e r z c h —
w t y m s t r o j u r o b i l i w r a ż e n i e s p a c e r u j ą c y c h n i e d ź w i e d z i " . Natomiast m y
ś l i w i w y b i e r a j ą c się na polowanie „ u b i e r a j ą się z w y k l e w k r ó t k i e i c i e p ł e
odzienie" . W d o k ł a d n y natomiast s p o s ó b o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i k r ó j z y riańskiego futra:
6 3
M
6 5
6 e
6 7
„ s ą zrobione w formie d ł u g i e j do s a m e j z i e m i nocnej d a m s k i e j k o s z u l i , z k a p t u
r e m t a k ż e f u t r z a n y m , a k ł a d z i e s i ę futro p r z e z g ł o w ę . K a p t u r t a k j e s t
szczelnie
mami.
dopasowany
do t w a r z y , ż e w i d a ć t y l k o nos i oczy. N a nogi k ł a d ą buty, z w a n e
Są
one
długie
z a k o l a n a , podobne
do
pończoch,
a uszyte
r e n i f e r o w y c h . J a k futro, t a k i b u t y szyte s ą s u s z o n y m i , n a c e l ten
ze
tu p i -
skóry
z nóg
przygotowanymi
kiszkami z reniferów".
W bardzo c i e k a w y s p o s ó b o p i s y w a ł Z a p a ł o w s k i p r o b l e m y w y m i a n y
handlowej w k r a j u Z y r i a n . D a w a ł r ó w n i e ż opis j a r m a r k u , k t ó r y o d b y w a ł
się w U s ť - S y s o l s k u „ p r z e z c a ł y listopad". Ze z r o z u m i a ł y c h p r z y c z y n
p r z y j e ż d ż a j ą c y na ten j a r m a r k k u p c y z M o s k w y , Petersburga, N i ż n e g o - N o w o g r o d u czy t e ż i n n y c h miast r o s y j s k i c h p r z y w o z i l i r ó ż n e t o w a r y
p r z e m y s ł o w e , p r z e w a ż n i e „ w najgorszym g a t u n k u " , k t ó r e c h ę t n i e na
b y w a ł a miejscowa l u d n o ś ć . „ W zamian ci sami k u p c y w y w o z i l i surowe
s k ó r y z r ó ż n e g o g a t u n k u z w i e r z ą t — j a r z ą b k i , r y b y , przede w s z y s t k i m
s i o m g ę , jesiotra i sterlety, wszystko to z a m r o ż o n e " . W y w o z i l i t a k ż e
ogromne ilości o z o r ó w r e n i f e r o w y c h , k t ó r e m a r y n o w a n e i w ę d z o n e ucho
d z i ł y za w y b o r n y przysmak.
D u ż e w r a ż e n i e na Z a p a ł o w s k i m r o b i ł o targowisko, na k t ó r y m sprze
dawane b y ł o z a m r o ż o n e m i ę s o :
„Środkiem
miasta, a nawet
ustawionego m i ę s a ;
widok
ten
i dalej, ciągnie
grozą,
dreszczem
e s
Z w r a c a n a to u w a g ę В e 1 i с e r, Komi...,
6 4
Z a p a ł o w s к i , op. cit.,
5
« Tamże,
się przeszło
wiorstę
i wstrętem
przejmuje, gdyż
s. 428.
s. 177.
s. 177.
e e
O d n o ś n i e do tego p r o b l e m u : В e 1 i с e r, Očerki...,
i 7
Z a p a ł o w s k i ,
op. cit.,
s. 181.
s. 240-284.
długi
szpaler
plac
POLSKIE ZAINTERESOWANIA
cały
podobny
jest
do p o b o j o w i s k a ,
straszna walka, z a k o ń c z o n a
trupów
na którym
odciętym
łbem
KOMI
przed
chwilą
mordem i niesłychaną
s ą w y m o w n y m tego dowodem...
wisko mięsa. Zarżnięte
LUDAMI
bydło
197
odbyć
rzezią, a świeża
musiała
J e s t to j e d n a k n i e p l a c b o j u , lecz
obdarte ze s k ó r y i t y l k o w y b e b e s z o n e ,
i trupimi ślepiami,
się
krew i tysiące
zamrożone,
stoi
o b c i ę t y c h t a k ż e n o g a c h . W ś r ó d tego s z p a l e r u u w i j a j ą
jedno
koło
targo
nawet z nie-
drugiego
na nie-
s i ę k u p u j ą c y , p a k u j ą do ust
surowe m i ę s o , p r ó b u j ą , czy smaczne. Z m i ę s a tu kupionego
r o b i ą zapas p r a w i e n a
c a ł y rok".
O p i s y w a ł dalej Z a p a ł o w s k i handel r y b a m i , ozorami r e n i f e r ó w , s k ó r a
m i i t p . Marginesowo m o ż n a t u d o d a ć , ż e do p a m i ę t n i k ó w Z a p a ł o w s k i e g o
d o ł ą c z o n y z o s t a ł dość p r y m i t y w n y r y s u n e k w y k o n a n y w 1865 r. przez
innego z z e s ł a ń c ó w , Wincentego S o w i ń s k i e g o , p r z e d s t a w i a j ą c y r y n e k
w Usť-Sysolsku .
Z p e w n y m zdziwieniem opisywał Zapałowski dużą swobodę seksualną
m ł o d z i e ż y z y r i a ń s k i e j . O t ó ż „ k a ż d a dziewczyna u Z y r i a n , u w a ż a n a za
n a j p o r z ą d n i e j s z ą , m u s i m i e ć swego n i e o d s t ę p n e g o towarzysza musuka,
z k t ó r y m w n a j ś c i ś l e j s z y c h ż y j e stosunkach, t a k j a k m ą ż i ż o n a " . Do
o b o w i ą z k ó w m u s u k a n a l e ż a ł o „ s ł u ż y ć , c z u w a ć i b a w i ć w y b r a n ą swego
serca". Rodzina dziewczyny, zgodnie z p r z y j ę t y m i na t a m t y m terenie
zwyczajami, godziła się na tego rodzaju stosunki i nie p r o t e s t o w a ł a , k i e d y
dziewczyna p r z y p r o w a d z i ł a m u s u k a do d o m u na noc. W w y p a d k u zdra
d y d z i e w c z y n y ojciec j e j p o m a g a ł m u s u k o w i w „ n i e m i ł o s i e r n y m b i c i u " .
S t o s u n k i takie p r z e w a ż n i e k o ń c z y ł y się ś l u b e m , „ a l e i w p r z e c i w n y m r a
zie, c h o c i a ż o ż e n i się z i n n ą — n i k t tego n i e bierze m u za z ł e " .
t
Z a p a ł o w s k i d a w a ł r ó w n i e ż dość obszerny opis u r o c z y s t o ś c i ś l u b n e j .
M i e s z k a j ą c przez k i l k a l a t w domach Z y r i a n n i e j e d n o k r o t n i e b y w a ł za
praszany na wesela. U r o c z y s t o ś c i te znacznie r ó ż n i ł y s i ę od t y c h , z j a k i
m i s p o t y k a ł się Zapałowski u słowiańskich n a r o d ó w . Z a r ó w n o w przed
d z i e ń , j a k i w sam d z i e ń ś l u b u o d b y w a ł o się uroczyste ż e g n a n i e dziew
c z y n y z r o d z i n ą , d o m e m czy n a w e t z w i e r z ę t a m i gospodarskimi. C a ł a
o k r y t a p ł a c h t ą dziewczyna m u s i a ł a straszliwie r o z p a c z a ć i j a k n a j g ł o ś n i e j
l a m e n t o w a ć , u d e r z a j ą c się j e d n o c z e ś n i e z c a ł y c h sił po kolanach. N a j
częściej j e d n a k b y ł o to t y l k o udawanie rozpaczy. O d b y w a ł y s i ę t e ż t a
j e m n e spotkania kobiet, p r z y k t ó r y c h „ ż a d e n m ę ż c z y z n a , n a w e t ojciec,
obecnym b y ć n i e m o ż e " . Jak p o i n f o r m o w a n o Z a p a ł o w s k i e g o , „ p a n n i e
m ł o d e j w y k ł a d a n e s ą p o g l ą d o w o wszystkie o b o w i ą z k i ż o n y " .
e s
6 9
7 0
Z a p a ł o w s k i z w r a c a ł u w a g ę na w y j ą t k o w ą u c z c i w o ś ć Z y r i a n . N i e u ż y
w a l i o n i z u p e ł n i e z a m k ó w do d r z w i , a g d y „ r o d z i n a opuszcza d o m , i d ą c
do lasu l u b w pole do roboty, stawia w e d r z w i a c h m i o t ł ę — jest to znak,
•» Tamże,
m
ki...,
Tamże,
s. 214-215.
s. 229. O d n o ś n i e
do m a ł ż e ń s t w a K o m i - Z y r i a n
s. 303-313; F . V . P l e s o v s k i j , Svaďba
7 0
Z a p a ł o w s к i , op. cit., s. 222-223.
národa
por.: В e 1 i с e r,
komi,
Syktyvkar
Očer-
1968 i i n .
198
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
że nie ma nikogo i w t e d y nawet ż e b r a k nie o ś m i e l i się w e j ś ć do mieszka
nia"
W y m i e n i a n y autor p o d a ł sporo w i a d o m o ś c i o dawnej r e l i g i i l u d u K o
m i . M o ż n a m i e ć jednak pewne obawy, że b y ł y to informacje p o c h o d z ą c e
z l i t e r a t u r y d o t y c z ą c e j tego obszaru. P i s z ą c jednak o ofiarach s k ł a d a n y c h
dawnym bóstwom nadmieniał:
7 2
„ O k o ł o r z e k i P i e c z o r y —• p o m i m o ż e j u ż d a w n o Z y r i a n i e p r z y j ę l i w i a r ę
jańską, składają
i d z i ś jeszcze c z e ś ć s w y m d a w n y m b ó s t w o m
g a n a m i , m i m o to,
nym
że c h o d z ą do
świadkiem, jak w
bydlę, które
cerkwi,
chrześci
zasadzie są
a t y c h jest tu b a r d z o m a ł o . B y ł e m
wielu miejscowościach w
przed n a b o ż e ń s t w e m
i w
święto przyprowadzają
b y w a zabijane — p o ł o w ę
d r u g ą z a ś p o ł o w ę g o t u j ą i po n a b o ż e ń s t w i e
oddają
na
po
naocz
na
ofiarę
c e r k i e w —-
7
spożywają" *.
7 i
L u d y K o m i p o s i a d a j ą bardzo bogaty f o l k l o r . S z c z e g ó l n i e n a d z w y
czaj bogaty b y ł zestaw z y r i a ń s k i c h bajek, a j e d n o c z e ś n i e bardzo w y s o k i
ich a r t y s t y c z n y poziom. Na nieszczęście Z a p a ł o w s k i z u p e ł n i e tego nie
d o s t r z e g a ł i pisał:
„ N i e w i e m , czy i s t n i e j e j a k i i n n y n a r ó d , k t ó r y by nie p o s i a d a ł ż a d n y c h
historycznych,
lub
a
jakich
żadnych
podań,
uroczystości
śpiewający
prawie
nawet
usłyszysz
jej
nie
pieśni
tu
piosenki,
rozumieją,
po w y s ł u ż e n i u s ł u ż b y z w o j s k a "
7 5
ludowych,
uczą
to
jeżeli
melodia
się
jej
od
i
zaś
w
słowa
żołnierzy,
tradycji
czasie
są
świąt
rosyjskie,
powracających
.
O t ó ż bezsprzecznie b y ł y to s ą d y n a j z u p e ł n i e j m y l n e , w y p ł y w a j ą c e
prawdopodobnie ze s ł a b e j z n a j o m o ś c i j ę z y k a komijskiego, a j e d y n i e t y l k o
podpatrzenia typowego zjawiska dla życia k u l t u r a l n e g o tamtego l u d u ,
silnej recepcji rosyjskich p i e ś n i l u d o w y c h .
Z p e w n o ś c i ą nie wszystkie s p o s t r z e ż e n i a Z a p a ł o w s k i e g o d o t y c z ą c e
k u l t u r y l u d o w e j Z y r i a n b y ł y s ł u s z n e i w n i k l i w e . W a r t o jednak p o d k r e
ślić, że dobrze o r i e n t o w a ł się on w ż y c i u tamtego ś r o d o w i s k a . Jego t e ż
p a m i ę t n i k i s t a n o w i ą c e ciekawe ź r ó d ł o dla s ł a b o u w z g l ę d n i a n e j w cudzo
ziemskich relacjach p r o b l e m a t y k i k u l t u r y tamtego p ó ł n o c n e g o l u d u , p r a
wie z u p e ł n i e odizolowanego od i n n y c h europejskich n a r o d ó w , k t ó r y m do
piero od k o ń c a X I X stulecia z a j ę ł a się nauka fińska .
7 6
7 3
Tamże,
7 2
Odnośnie
u zyrian,
1910,
s. 230.
do
s. 49-62; J . V .
lenie,
Syktyvkar
7 8
problemu
Gagarin,
1971;
tenże,
Z a p a ł o w s к i, op. cit.,
7 4
klor
tego
por.:
Odnośnie
do
Syktyvkar
1958;
Religioznye
A.
Istorija
i sovetskij),
A. E .
M i к u š e v,
Komi
literatura
i narodnaja
ćeskie
formy
komi
fol'klora,
Leningrad
komi,
Storožev,
animizma
i ich
komi,
20:
preodo-
Moskva
1973;
Komi-permjackij
po istorii
tvorčestvo
poezija,
naroda
Syktyvkar
V.
komi
1978.
komi,
1961;
fol'literatury,
Syktyvkar
tenże,
P o m e r a n č e v a,
„ S o v e t s k a j a Etnografija",
7 5
Z a p a ł o w s к i, op. cit.,
s.
7 6
Por. пр.:
O s t - p e r m i s c / i e Sprachstudien,
G e n e t z,
ASSR
naroda
1948; Očerki
Pesennoe
Komi
A.
Pereźitki
R u s s k o g o S e v e r a " , nr
w
i ateizma
Т. V .
Kudymkar
tenże,
repertuare
pereźitki
religii
1956;
v ustnom
S о г о к i n,
Izučenija
s. 172-173.
tego p r o b l e m u por.:
(dorevoljucionnyj
skazka
P.
„Izvestija Archangel'skogo O b š č e s t v a
EpiRusskaja
nr 6: 1979, s. 32-44 i i n .
177.
Helsingfors
1897
i in.
POLSKIE
ZAINTERESOWANIA
LUDAMI
199
KOMI
O K o m i - Z y r i a n a c h m i e s z k a j ą c y c h j u ż na w s c h ó d od U r a l u , a t a k ż e
o p r z y b y w a j ą c y c h na t a m t e n teren z y r i a ń s k i c h kupcach sporo m a t e r i a ł u
p o d a ł autor polskiego pochodzenia, ale p i s z ą c y po rosyjsku i p r a w d o p o
dobnie j u ż w znacznym stopniu z r u s y f i k o w a n y , Aleksander D u n i n - H o r k a w i c z , t w ó r c a fundamentalnej p r a c y o p ó ł n o c n e j części dawnej g u
b e r n i tobolskiej .
Z n a j z u p e ł n i e j z r o z u m i a ł y c h p r z y c z y n polskie relacje o l u d a c h K o r n i
nie b y ł y zbyt liczne. Rzadko k i e d y b y ł to t e r e n z s y ł k i dla polskich dzia
ł a c z y politycznych. N i e w i e l k a też b y ł a liczba P o l a k ó w , k t ó r z y by się
osiedlali na s t a ł e l u b chociaż przez p e w i e n czas p r z e b y w a l i na t a m t y c h
ziemiach. W e d ł u g oficjalnych d a n y c h spisu l u d n o ś c i z 1897 r. na terenie
całej g u b e r n i w o ł o g o d z k i e j , w k t ó r e j z n a j d o w a ł a się p r z e w a ż a j ą c a część
dzisiejszego k r a j u K o r n i , p r z e b y w a ł o t y l k o 353 P o l a k ó w , k t ó r z y stano
w i l i zaledwie 0,1 °/o l u d n o ś c i .
M i m o to polskich relacji o ludach K o m i nie b y ł o zbyt m a ł o , a n i e
k t ó r e z n i c h s t a ł y na bardzo w y s o k i m poziomie. P o m i j a j ą c informacje
M i e c h o w i t y , jedne z n a j w c z e ś n i e j s z y c h o t y c h ludach, s p e c j a l n ą u w a g ę
trzeba z w r ó c i ć na relacje P o ł u j a ń s k i e g o i Z a p a ł o w s k i e g o . P i e r w s z y z t y c h
a u t o r ó w p o d a ł d u ż o i to j a k na owe czasy ( p o ł o w a X I X w.) c i e k a w y c h
w i a d o m o ś c i o K o m i - Z y r i a n a c h . Jeszcze w y ż e j p o s t a w i ć trzeba pisane
z bardzo d u ż ą z n a j o m o ś c i ą tamtego t e r e n u i jego m i e s z k a ń c ó w r e l a c j ę
Z a p a ł o w s k i e g o . Z p e w n o ś c i ą b y ł a to jedna z najobszerniejszych i n a j
głębiej ujętych informacji o wielu działach k u l t u r y ludowej K o m i - Z y r i a n z lat s z e ś ć d z i e s i ą t y c h X I X stulecia.
K o n f r o n t u j ą c informacje podane przez t y c h polskich a u t o r ó w z X I X - w i e c z n y m i m a t e r i a ł a m i r o s y j s k i m i czy n a w e t ze znacznie p ó ź n i e j s z ą l i
t e r a t u r ą e t n o g r a f i c z n ą trzeba s t w i e r d z i ć , że i c h relacje b y ł y j a k n a j
bardziej w i e r n e i rzetelne, s z c z e g ó l n i e o d n o ś n i e do k u l t u r y materialnej
K o m i . Szkoda, że ani dawniejsza etnografia z c z a s ó w carskich, ani w s p ó ł
czesna radziecka nie z w r ó c i ł y u w a g i na te tak bardzo cenne polskie
źródła.
7 7
7 S
7 9
7 7
V. I.
v oblasti
V a s i 1 e v,
etnografii
-Makłaja, Leningrad
7 8
A. A.
I. P.
Obskogo
P ř i b y l ' s k i j , Dejatel'nost'
Severa,
A.
A.
Dunin-Gorkavíéa
T r u d y Institute Etnografii im. N. N.
Mikłucho-
1982, t. 110, s. 141-146.
D u n i n - G o r k a v i č ,
Tobol'skij
Sever,
S. P e t e r b u r g 1904,
t. 1;
To
bolsk 1910, t. 2; T o b o l s k 1911, t. 3.
7 9
Z.
Ł u k a w s k i ,
Ludność
polska w
Rosji
1863-1914,
Wrocław
1978,
s.
73.
200
WŁADYSŁAW
BARANOWSKI
В л а д и с л а в Барановски
ЗАИНТЕРЕСОВАННОСТЬ ПОЛЯКОВ НАРОДАМИ КОМИ В
X V I - X I X ВВ.
Резюме
Т е р р и т о р и и , заселенные н а р о д а м и К о м и
(Коми-Зыряне, К о м и - П е р м я к и , К о м и
над
рекой Я з в о й ) , р а с п о л о ж е н н ы е в с е в е р о в о с т о ч н о й части европейской Р о с с и и , редко п о с е
щались и н о с т р а н ц а м и . Однако интересные сведения, к а с а ю щ и е с я этих н а р о д н о с т е й , с о о б щ и л
польский г е о г р а ф , первой половины
X V I века, М а ц е й и з М е х о в а . Его и н ф о р м а ц и и п о д т в е р
д и л и а в т о р ы в т о р о й половины X V I века, М а р ц и н Бельски и А л е к с а н д р Гвагнин. В с е р е д и н е
X V I I века через вышеупомянутые территории п р о е з ж а л польский пленный А д а м К а м е н ь с к и -Длужик: к о т о р ы й в с в о и х в о с п о м и н а н и я х также с о о б щ и л интересные данные. В н а ч а л е
X V I I I века на т о й ж е территории пребывал Лудвик Сеницки, к о т о р ы й в с в о и х в о с п о м и
наниях с о о б щ а л также н е к о т о р ы е д а н н ы е о н а р о д а х К о м и . В середине
X I X века п о д р о б н о
писал о К о м и - З ы р я н а х А л е к с а н д р Полуяньски, к о т о р ы й р а б о т а л лесничим в тех краях.
О н знал язык Коми-Зырян и с у м е л навязать с н и м и б о л е е близкий контакт. Н о с а м ы е п о
д р о б н ы е сведения о К о м и с о д е р ж а т воспоминания поляка Владыслава Запаловского, к о т о р ы й
б ы л с о с л а н туда з а участие в восстании
1863 г. П р о ж и в несколько л е т с р е д и К о м и - З ы р я н ,
о н х о р о ш о изучил и х культуру.
О н а р о д а х К о м и писало также несколько других польских авторов: Эва Фелиньска,
Р у ф и н Петровски, А г а т о н Гиллер, Болеслав Л и м а н о в с к и . В о б щ е м польские авторы
XVI-
X I X вв. оставили б о л ь ш о й , касающийся н а р о д о в К о м и м а т е р и а л , к о т о р ы й д о сих п о р почти
с о в с е м не использован в науке.
Перевод:
Наталя
Стасиньска
Kolekcja
Cytat
Baranowski, Władysław, “Polskie zainteresowanie ludami Komi w XVI-XIX wieku / ETNOGRAFIA POLSKA 1986 t.30 z.1,” Cyfrowa Etnografia, Dostęp 1 lipca 2022, https://cyfrowaetnografia.pl/items/show/8286.