Text
Olga
Absolwentka filologii polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w
Lublinie. W ramach programu MNiSW „Diamentowy Grant" realizuje projekt
Językowo-kulturowy obraz zwierząt domowych w języku potocznym i polskiej
kulturze ludowej, rekonstruując ludowe wyobrażenia zwierząt domowych.
Kielak
„(Deszczyk
stada
pada,
rosa
po drobnej
leszczynie...
11
Erotyczna symbolika leszczynowego krzewu
w ludowych pieśniach miłosnych
Leszczynę nazywano dawniej zielem miłości
i u ż y w a n o jej w „ m i ł o s n y c h stosunkach" - m i a ł a
przyśpieszać „zamęście", z b l i ż e n i e , stałe pozy
skanie kochanka/kochanki, a także rozerwanie
s t o s u n k ó w . Wedle rosyjskich w i e r z e ń , chłopiec
k ą p a n y w leszczynowym wywarze łatwo pozy
skiwał w z a j e m n ą miłość dziewczyny . N a obsza
rze p o ł u d n i o w e j Słowiańszczyzny panna, k t ó r a
chciała z a t r z y m a ć przy sobie chłopca, m u s i a ł a
u r w a ć latorośl leszczyny i trzykrotnie u d e r z y ć n i ą
kawalera po plecach; po wykonaniu tej czynności
mogła być pewna, że upatrzony przez nią chłopiec
nie spojrzy na i n n ą d z i e w c z y n ę .
1
2
Leszczyna, krzew w y d a j ą c y owoce (orzechy
laskowe), jest w polskiej kulturze ludowej sym
bolem płodności i obfitości, wykorzystywanym
w magii p ł o d n o ś c i o w e j oraz przy w r ó ż b a c h doty
czących urodzaju. Za jej p o m o c ą wzniecano nie
gdyś „nowy/żywy ogień", rozpalany tradycyjnymi
sposobami przez tarcie , podczas „żywego roz
palania", i m i t u j ą c e g o akt m i ł o s n y ; leszczynowe
gałęzie p o j a w i a ł y się n i e g d y ś w wielu praktykach
m a j ą c y c h z a p e w n i ć urodzaj . Z a k w i t a j ą c a bardzo
w c z e ś n i e leszczyna jest w i ą z a n a z p o c z ą t k i e m
nowego cyklu wegetacyjnego .
4
5
6
3
4
1
5
Zob. B. Gustawicz, Podania, przesądy, gadki i nazuy
ludowe w dziedzinie przyrody. Cześć-drugi, .Zbiór W k domości do Antropologii Krajowej" 5 1881, s. 206.
Zob. ibid., s. 246. Echem tych wierzeń ma być śpiewana na Rusi piosenka: „Czy w lubystku ty kupawsia,
szczo ty meni spodobawlia?" Na co chłopiec miał odpowiadać: „Nie w lubystku, ni w liszczyni, spodobawsia ja dziwczyni".
Zob. T. A. Agapkina, Leszczina, [w:] N . I . Tołstoj
(red.), Slavjansktdrevnost . ttnoUnguistileskij slovar\ t.
3, MieżduLrodnyje otnoszemja, Moskwa 2004, s. 112.
t
1 (19) PD13
BARBARZYŃCA
M . Kozioł, J. Szadura, Ogień sobótkowy, [w:] J. Bartmiński, S. Niebrzegowskf (red.), SłJnik
stereotypów
i symboli ludowych t. 1 Kosmos, cz. 1 Niebo, światła
niebieskie, ogteń, kamienie, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 1996 s. 289.
Leszczynowe gałęzie, zatykane w pole, nie tylko zabezpieczały plony przed zniszczeniem, ale również zapewniały gospodarzowi obfitość tego plonu, Zob. B.
Gustawicz
eit., s. 245.
6
l
i u pierwszego grzmotu symbolicznie otwierającego ziemię i umożliwiającego
jej ujawnienie pełni mocy życiowej, grzmotu/który
zapoczątkowywał cykl wegetacyjny, gospodarz lesz-
5
W i o s n ą ;
t
u
ż p
o
u s
y s z e n
Olga Kielak
124
W polskim folklorze leszczyna symbolizuje
d z i e w c z y n ę , na żeńskość krzewu wskazuje nie
tylko skorelowany z nazwą rodzaj gramatyczny,
ale r ó w n i e ż rola, j a k ą leszczynowy krzew odgrywa
w p i e ś n i a c h ludowych.
Leszczyna, kojarzona jednocześnie z p ł o d n o
ścią, obfitością i dziewczyną, posiada także sym
bolikę erotyczną, której nie sposób p o m i n ą ć przy
c a ł o ś c i o w y m opisie krzewu . W artykule przyjrzę
się bliżej roli, j a k ą krzew odgrywa w polskich
ludowych p i e ś n i a c h o miłości. Erotyczną sym
b o l i k ę leszczyny, o b e c n ą w polskim folklorze,
s k o n f r o n t u j ę z w y b r a n y m i m a t e r i a ł a m i etno
graficznymi p o c h o d z ą c y m i z innych obszarów
Słowiańszczyzny.
7
coś uchwytnego, choć nie do k o ń c a określonego.
Przy t y m - uniwersalnego" .
9
D o b r o s ł a w a W ę ż o w i c z - Z i ó ł k o w s k a w swojej
książce o ludowej m i ł o ś c i d o k o n a ł a p o d z i a ł u
obecnych w p i e ś n i a c h symboli płci, w y o d r ę b n i a
jąc dwa szeregi - symboli m ę ż c z y z n y i m ę s k i c h
g e n i t a l i ó w oraz symboli kobiety i ż e ń s k i c h
genitaliów. D o żeńskich symboli badaczka zali
czyła m . i n . : rolę, pole, b r u z d ę , z i e m i ę , łąkę,
żłób, p o i d ł o , krosno, dzieżę, k o w a d ł o , piec, far
tuch, koszyk, zapaskę, garnek, kozę, gniazdko,
k o k o s z k ę , zamek, las, do m ę s k i c h zaś - pług,
radio,
ziarno, siewcę, kosę, grabie, kosiarz<łj cepy, konika, wrzeciono, kowala i młot, kota,
kozła, wilka, jastrzębia, kogucika,
klucz
oraz l e ś n i c z e g o .
10
W polskiej kulturze ludowej erotyczne sensy
z w i ą z a n e z l e s z c z y n ą zakodowane są przede
wszystkim w p i e ś n i a c h . Ludowe erotyki, zdefi
niowane przez Jerzego B a r t m i ń s k i e g o jako „śpiew
k o c h a n k ó w nie z w i ą z a n y c h jeszcze w ę z ł e m m a ł
ż e ń s k i m " , są s z c z e g ó l n y m typem ludowej l i r y k i
u m o ż l i w i a j ą c y m dawnemu m i e s z k a ń c o w i wsi
m ó w i e n i e o miłości. Prosty człowiek, jak pisze
Jerzy B a r t m i ń s k i , „o miłości m ó w i wyzbytym
pychy j ę z y k i e m starej konwencji, zapomnianym
j ę z y k i e m obrazów, paralel, symboli, w k t ó r y m
zielona łąka i szumiący
gaj oznaczają rzeczy naj
zwyklejsze w świecie, a równocześnie coś w i ę c e j ,
8
W a ż n e miejsce w owym symbolicznym, peł
nym paralel j ę z y k u ludowej l i r y k i zajmuje lesz
czynowy krzew, zaś pieśni z „leszczynowej doku
mentacji" składają się na specyficzny, ludowy
obraz miłości.
11
„Postawię
leszczynie"
W ludowych p i e ś n i a c h m i ł o s n y c h leszczyna
jest ś w i a d k i e m miłości dziewczyny i chłopca,
obserwuje ich zaloty. Pod leszczynowym krze9
czynowym kijem czynił znak krzyża nad każdą kupą
zboża - wówczas można było mieć pewność, że zboże
wymłócone w spichlerzu nie zepsuje się. Zob. M . Toeppen, Wierzenia mazurskie, „Wisła" 4, 1892, s. 777.
7
8
Pełny opis leszczyny znajduje się w mojej pracy ma
gisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. S.
NiebrzegowsL-Bartmińskiej, Zob. O. Kielak, Jezykowo-kulturowy obraz krzewów w polszczycie potocz
nej i ludowej, Zakład Tekstołogii i Gramatyki Współ
czesnego J ę t k a Polskiego IFP UMCS, Lublin 2013,
praca niepublikowana.
J. Bartmiński, „Jaś koniki poił". Uwagi o stylu erotyku
ludowego, „Teksty" 2 1974, s. 16.
ja konie w zielonej
10
Ibid., s. 12.
Zob. D . Wężowicz-Ziółkowska, Miłość ludowa. Wzory
miłości wieśniaczej w polskiej pieśni ludowej XVIII-XX
w eku, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław
1991, s. 161.
t
11
Wykorzystywane w artykule pieśni stanowią część do
kumentacji opracowanego przeze mnie hasła leszczy
na, które w przyszłości ukaże się w lubelskim Słowniku
stereotypów i symboli ludowych (red. J. Bartmiński i S.
Niebrzegowska-Bartmińska), z któ ego metodologii
k o r z y s t l . Hasła opracowane zostały za pomocą defi
nicji kognitywnej, mają dwudzielną budowę: składają
się z e k s p l i S i (uporządkowanej w bloki tzw fasety)
oraz dokumentacji (uporządkowanej gatunkowo)
BARBARZYŃCA
1 (19) P019
Erotyczna symbolika leszczynowego krzewu
wem kochankowie z pieśni szukali i n t y m n o ś c i ,
w gęstej leszczynie bowiem m o ż n a się było u k r y ć ,
np. przed wzrokiem i n n y c h . K s i ą d z Bernard
Sychta w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury
ludowej z a n o t o w a ł nawet czasownik n a z y w a j ą c y
czynność „krycia się, zwłaszcza w leszczynie" lescec są .
12
125
W t e k ś c i e p i e ś n i z ł a m a n i e leszczynowego
krzewu przez piorun w y r a ż a p o ś r e d n i o akt m i ł o
s n y - z ł a m a n i e s y m b o l i z u j ą c e j żeńskość leszczyny
jest obrazowym przedstawieniem z ł a m a n i a dziew
częcej cnoty. W e d ł u g polskich w i e r z e ń pioruny
nie uderzały w leszczynę, p o n i e w a ż krzew ten
udzielił schronienia Najświętszej Matce ucieka
jącej przed k r ó l e m Herodem do E g i p t u .
15
W p i e ś n i a c h m i ł o s n y c h pod leszczyną siadają
J a s i e ń k o z Zosią:
Hej w lesie, w lesie pod sosną,
siedział Jasieńko ze Zosią.
Hej, dobrze im tam siedzieć było,
dopóki słońce świeciło.
A jak słoneczko zagasło pójdziem, Zosieńko, za miasto.
Iposzli sobie drożyną,
i usiedli pod
leszczyną .
15
Tutaj też Janek z L u c y n ą spędzali miłe wie
czory do czasu, aż zza lasu wyszła chmura i piorun
strzelił w leszczynę:
Oj, leszczyno, leszczyno,
pod leszczyną jawory,
Janek ze swą Lucyną
spędzał słodkie wieczory. (...)
Wtem się burza zerwała
piorun strzelił w leszczynę,
za rączkę go schwyciła:
Ratuj, Janku, bo zginę .
14
12
13
14
B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury lu
dowej, t. 2, Ossolineum, Wrocław 1968, s. 360.
Jerzy B a r t m i ń s k i u w a ż a , że aby z r o z u m i e ć
symboliczny j ę z y k pieśni, należy znać poetycki
kod za p o m o c ą którego została zaszyfrowana bez jego z n a j o m o ś c i n a k r e ś l o n e przy pomocy
kodu obrazy pozostaną jedynie prostymi rekwi
zytami, nie reprezentując niczego innego poza
s o b ą . Ludowa p i e ś ń często p o m a g a ł a sobie
rekwizytem, k t ó r y - w e d ł u g lubelskiego badacza
- zastępuje części ciała k o c h a n k ó w i jest w y k ł a d
nikiem o k r e ś l o n y c h treści lirycznych .
16
17
M ę s k i e i żeńskie rekwizyty-symbole, zesta
wione przez Dobrosławę W ę ż o w i c z - Z i ó ł k o w s k ą ,
są wzajemnie komplementarne p o d w z g l ę d e m
cech i funkcji - narzędzia i przedmioty ostre,
w y d ł u ż o n e , zdatne do uderzenia, z a g ł ę b i a n i a
i przesuwania p o j a w i a j ą się w opozycji do przed
m i o t ó w z a o k r ą g l o n y c h i płaskich, p o s i a d a j ą c y c h
w g ł ę b i e n i a i otwory; zwierzęta d r a p i e ż n e prze¬
ciwstawiane są swoim ofiarom; wykonawcy czyn¬
ności zaś - obiektom swoich d z i a ł a ń . Dopiero
rozpoznanie z n a k ó w składających się na poetycki
kod pieśni pozwala odczytać obecne w n i m zacho
wania seksualne. „ R o z p o z n a n i e źródeł pochodze18
15
E Kotula, Hej, leluja, czyli o wygasających starodaw
nych pieśniach kolędniczych w Rzeszowska, Ludowa
Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1970, s. 351.
Wszystkie cytowane w niniejszym artykule fragmenty
pieśni podaję z zachowaniem oryginalnej pisowni.
J. Bartmiński (red.), Polska pieśń i muzyka ludowa.
Źródła i materiały, t. 4 Lubelskie, cz. LV Pieśni po
wszechne, Wydawnictwo Muzyczne „Polihymnia",
Lublin 2011, s. 278.
1 (19) P019
BARBARZYŃCA
O ludowych legendach, tłumaczących apotropeiczne
właściwości leszczyny pisałam w artykule: O. Kielak,
Dlaczego w leszczynę pioruny me bJPolskie wierzenia
o leszczynie na tle wierzeń słowiańskich, [w:] M . Gaze,
K. Kubacka (red.), Bogactwo językowe i kulturowe
Europy w oczach Polaków i cudzoziemców,
t. 2, Łódź
(w druku).
16
J. Bartmiński, „Jaś... ", op. cit, s. 22.
1 7
Zob. ibid.,%. 17.
18
Zob. D . Wężowicz-Ziółkowska, op. cit, s. 162.
Olga Kielak
126
nia tych z n a k ó w i zasad ich organizacji pozwala
natomiast dotrzeć do ich prawzoru, do stojącego
za t y m i zachowaniami i m o d e l u j ą c e g o je systemu
idei" .
W tekstach pieśni przy leszczynie Jaś w y g r y w a ł
Marynie na fujarce:
Zasnęła dziewczyna w lesie pod
leszczyną,
jechali ulani, brzękali szablami i obudzili ją.
Ulani, ulani, dokąd tak jedziecie,
zgubiłam wianeczek, może go wieziecie?
Wieziemy, wieziemy, ale już niecały,
cztery jijołeczki, dwie białe różyczki z niego obleciały ^.
Tam pod borem, pod jaworem, tam przy leszczynie Jaś wygrywał na fujarce swojej Marynie, tra-la-la .
W p i e ś n i zalotnej dziewczynie z b i e r a j ą c e j
w leszczynie orzechy w i l k zabiera wianeczek:
19
20
1
J a s i e ń k o zostawia w zielonej leszczynie konie
i „niesie dobranoc" dziewczynie:
Ji tak niechcący krzaczkiem ruszyła,
śpiącego wilka ze snu zbudziła.
Wilk sie obudził, patrzy, że dama,
Ańdzia ze strachu zemdlała sama.
Ji przyszedł do ni, ściska, całuje
ach, ja cieAńdziu, Ańdziu miłuje.
Przyszła do domu taka zdyszana,
cóż ci, Ańdziu, Ańdziu kochana.
Nie życzyłabym żadnej dziewczynie,
zbierać orzechy w gęstej leszczynie.
Bo w tej leszczynie wilki siadają,
grzecznym dziewczynkum wianki
zdradzają .
Postawię ja konie w zielonej leszczynie,
a sam ja zaniosę dobranoc dziewczynie.
Dobra nocka, dobra, dziewczyno nadobna.
I tobie dzień biały, Jasieńku kochany .
11
W p i e ś n i a c h p r z y w o ł y w a n y c h p o w y ż e j do
typowo m ę s k i c h r e k w i z y t ó w należą: fujarka, mało
wyszukany rekwizyt, k t ó r y n a l e ż a ł o b y zaliczyć
do niskiego stylu ludowego erotyku oraz k o ń ,
s y m b o l i z u j ą c y m ę s k ą p o t e n c j ę nieopuszczającą
p i e ś n i o w e g o kochanka .
22
24
W leszczynie dziewczyna traci n i e w i n n o ś ć
wbrew sobie - kochanek wymusza na niej miłość:
Typowo d z i e w c z ę c y m p i e ś n i o w y m rekwizy
tem jest wianeczek, symbol p a n i e ń s k i e j cnoty,
dziewictwa (zwłaszcza wianeczek ruciany, folk
lorystyczny symbol dziewictwa i g ł ó w n y atrybut
panny m ł o d e j ) . W pieśni pod leszczyną dziew
czyna gubi wianeczek, zgubienie wianeczka jest
metaforą cielesnej miłości k o c h a n k ó w . W jed¬
nym z tekstów p i e ś n i o w y c h śpiąca pod leszczyną
dziewczyna gubi ruciany wianeczek:
19
Ibid., s. 162.
2 0
F. Kotula, op. cit, s. 349.
21
2 2
O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 28 Mazowsze, cz. 5,
Instytut im. Oskara Kolberga, Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze, Wrocław 1964, s. 228.
Zob. J. Bartmiński, „Jaś... ", op. cit, s. 22.
A w lesie, w leszczynie przy drobnej
krzewinie stojipastoreczka,
malaprzepióreczka.
Pastoreczek do nij, ona mu się chroni,
za rączkę ją chwyta: cóż tu robisz:- pyta.
Daj mi pokój, jak cię proszę,
a widzisz, że trzodę pasę.
Poczekaj, dziewczyno, zawrócę ci trzody,
ale mi musisz dać gębuleńki
wprzódf.
23
J. Bartmiński (red.), op. cit, s. 354.
24
J. Bartmiński (red.), „Jaś... ", op. cit, s. 147.
25
O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 40 Mazury Pruskie,
Instytut im. Oskara Kolberga, Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze, Wrocław 1966, s. 323-324.
BARBARZYŃCA
1 (19) P019
Erotyczna symbolika leszczynowego krzewu
Obecny w p i e ś n i p o c a ł u n e k ma p r z y n i e ś ć
spełnienie miłości, zwrot „dać g ę b u l e ń k i " m o ż n a
t r a k t o w a ć jako eufemistyczne o k r e ś l e n i e aktu
płciowego .
26
W i n n e j , mniej wyrafinowanej p i e ś n i , za
wyprowadzenie z leszczynowego lasu dziewczyna
płaci c h ł o p a k o w i całusami, k t ó r y c h konsekwen
cją jest pojawienie się na świecie syna:
Szedłem sobie raz leszczyno i spotkałem sie
z dziewczyno.
Ona mówi: Bądź pan łaskaw, wyprowadź mnie
z tego łaska.
Wyprowadzić
to ja mogę, cóż ja za to dostać mogę.
Mam ja w domu parę groszy, to ja panu je przy
niosę.
Parę groszy ja nie żądam, za całusem się oglądam.
Ja całusa dać nie mogę, bo straciłabym
urodę.
Gdy ten pierwszy całus dała, to aż w boczku od
czuwała.
Gdy ten drugi całus dała, do szpitala
Gdy ten trzeci całus dała, to się syna
pojechała.
doczekała .
27
127
sem . D o b r o s ł a w a W ę ż o w i c z - Z i ó ł k o w s k a pisze,
że zwykle większa a k t y w n o ś ć w ludowym ero
tyku przypisywana jest mężczyźnie - pojawia się
on pod postacią narzędzia lub sprawcy, cechuje
go r u c h l i w o ś ć i d y n a m i c z n o ś ć ; k o b i e t ę zwykle
kojarzy się z p a s y w n o ś c i ą - jest obiektem, ofiarą,
postacią s t a t y c z n ą .
29
30
W zamieszczonych p o w y ż e j tekstach p i e ś n i o
wych kochankowie działają - chłopak „ w y g r y w a
na fujarce" dziewczynie, „ p o z o s t a w i a konie"
w leszczynie i „niesie dobranoc" kochance, zmu
sza ją do p o c a ł u n k ó w , ułani o d d a j ą kobiecie zna
leziony wianeczek, w i l k go zabiera - a wszystko to
dzieje się w miłosnej przestrzeni, której wyznacz
nikiem jest gęsta leszczyna.
M o t y w u m i ł o s n y c h uciech w leszczyno
w y m krzewie m o ż n a szukać r ó w n i e ż w folklo
rze Słowian wschodnich . W u k r a i ń s k i c h pie
ś n i a c h pojawia się motyw „orzechowej karczmy"
(„opexoBafl K o p ™ a " ) , w której u r z ę d u j e p i ę k n a
gospodyni. Karczma ta ma b y ć miejscem weso
ł y m , p e ł n y m hulanek i pozamałżeńskiej m i ł o ś c i .
31
32
W pieśni zalotnej i balladzie pod leszczyną
dziewczynę spotyka „przygoda", „nieszczęście",
dochodzi do niechcianego przez n i ą zbliżenia:
Wlescynie w gęstej krzewinie,
stała się przygoda, przygoda jednej dziewcynie.
A co ci dziewcyno, co ci łezki płyną,
a cy ja to winien, winien, niescęściu twemu?™.
W e d ł u g Jerzego B a r t m i ń s k i e g o miłość opie
wana w ludowych erotykach nie jest stanem,
bezruchem - przeciwnie, m i ł o ś ć z ludowych
pieśni jest dzianiem się, dynamicznym proce-
Erotyczną s y m b o l i k ę leszczyny niesie ze sobą
znana we w s c h o d n i o s ł o w i a ń s k i m folklorze,
lubiana przez dzieci i młodzież gra, nazywana
ilmep. Polega ona na t y m , że w ś r o d k u o k r ę g u
tworzonego przez dziewczynki/panny siedział
chłopiec/kawaler - t z w i l n r a y p , Kanep lub i l i n a ,
u o s a b i a j ą c y w ę ż a lub i n n ą istotę chtoniczną.
Dziewczynki/panny chodziły dookoła chłopca/
33
2 9
Zob. J. Bartmiński, „Jaś... ", op. cit, s. 13.
3 0
Zob. D . Wężowicz-Ziółkowska, op. cit, s. 161.
31
26
J. Bartmiński, „Jaś... ", op. cit, s. 15.
2 7
J. Bartmiński (red.), op. cit, s. 358.
28
O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 22 Łęczyckie, Insty
tut im. Oskara Kolberga, Polskie Towarzystwo Ludo¬
znawcze, Wrocław 1964, s. 119.
1 (19) P019
BARBARZYŃCA
3 2
3 3
Zob. P. Kowalski, Leksykon znaki świata. Omen, prze
sąd, znaczenie, PWN, Warszawa-Wrocław 1998, s.
275.
T A . Agapkina, Leszczina, op. cit., s. 111.
Nie bez powodu Jaszczur uosabiać miał węża, który
w kulturze uważany jest za symbol Mierny, zaś „falliczny kształt węża przyczynił się do zestawiania go
Olga Kielak
128
kawalera i śpiewały pieśń o Jaszczurze s i e d z ą c y m
w leszczynowym krzewie , g r y z ą c y m orzechy
i s z u k a j ą c y m sobie żony:
W zielonym gaiku kamyk na kamyku,
orzech na leszczynie, wianek na dziewczynie.
34
Podążając tropem tej metafory m o ż n a się prze
k o n a ć , że prośba pana, skierowana w pieśni do
dziewczyny, nabiera innego sensu:
Cnbau, cnbsu. Riąep,
B opexoeoM
Kycbąe,
OpetueHKU
Bnpu
c a ó e
x o n e m b .
ó e n y t o
pynKy,
3a p y c y t o
KOCKy.
3cl MUTiyK)
3a
Hej! Wedle młyna rośnie leszczyna,
tam orzechy, dla pociechy, zbiera dziewczyna.
Zbiera dokoła, bardzo wesoła, zbiera wszędzie,
wten pan jedzie i na nią wola.
Hej! hej! dziewczyno, piękna malino,
niech z fartuszka do klobuszka orzeszki płynąc.
nauny.
Komopyw
3a
n y i ą a ,
HOOKKy
nepcbąem .
3onoma
35
G d y u c i c h ł y j u ż głosy ś p i e w a j ą c y c h p i e ś ń
dziewcząt, Jaszczur w s t a w a ł ze swojego miejsca,
łapał j e d n ą z nich, o k r y w a ł c h u s t k ą i tańczył
z p a r t n e r k ą dopóty, d o p ó k i dziewczyna wraz
z p o c a ł u n k i e m nie oddała mu „wianeczka" lub
„chusteczki" .
W pieśni zalotnej J a s i e ń k o „scypie orzechy"
z leszczyny i sypie je dziewczynie w kieszonkę:
Jasienekpuka-Marysi suka po tej drobnej lescynie,
orzeski scypie, w kiesonke sypie swej nadobnej c
36
Związek leszczyny z t e m a t y k ą miłosną leży
prawdopodobnie u podłoża rosyjskiego zakazu
r ą b a n i a leszczynowego krzewu - w przeciwnym
razie dziewczyny nie p o k o c h a ł y b y młodzieńców,
a baby - c h ł o p ó w („napHeM fleBKM He 6 y f l y T
nioÓMTb, a 6a6bi M ) O K J I K O B " ) .
3 7
„Orzech
na leszczynie,
Jednym z r y s ó w ludowego erotyku, zgodnie
z założeniami Jerzego B a r t m i ń s k i e g o , jest swo
isty demokratyzm ludowej pieśni, w której rola
kobiety jest tak samo znacząca, jak rola mężczy
zny . P i e ś n i o w a kochanka nie zawsze jest bierna,
czasami przejmuje i n i c j a t y w ę . W pieśni niewie
ściej dziewczyna prosi Jasia, aby ten przyniósł jej
„orzecha", k t ó r e g o nazywa swoją pociechą:
41
wianek na
Jasiu mój jedyny, przynieś mi leszczyny,
przynieś mi orzecha, to moja pociecha .
dziewczynie"
41
W p i e ś n i a c h owoce leszczyny, rosnące na niej
orzechy, w p i s u j ą się w k o n s t r u k c j ę paralelną:
z męskim organem płciowym"; zob. P. Kowalski, op.
at.,s. 581. W wielu kulturach zajmuje także ważne
miejsce w kultach płodności; zob. ibid.
3 4
Choć istnieje wiele wariantów tej gry, miejscem Jasz
czura zawsze jest leszczynowy krzak, zob. T.A. Agap^,Leszczina,op.cit,s.\\2.
38
39
4 0
S. Dąbrowska, Wieś Żabno i jej miejszkańcy
czenie), „Wisła" 5 1904, s. 332.
(Dokoń
J. Ligęza, S. M . Stoiński (red.), Pieśni ludowe z polskie
go Śląska, t. 2, Polska Akademia Umiejętności, Kra
ków 1938, s. 68.
O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 27 Mazowsze, cz. 4,
Instytut im. Oskara Kolberga, Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze, Wrocław 1964, s. 171-172.
35
P
P
* T A . Agapkina, Leszczina, op. cit., s. 112.
'Ibid.,s. 112.
4 2
S. Udziela, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Gali¬
^ _ „zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej" 15 1891, s. 89.
a
2 >
BARBARZYŃCA
1 (19) P019
Erotyczna symbolika leszczynowego krzewu
129
W innych tekstach dziewczyna, k t ó r a zagnie
ko; Stoi drzewo włochate,
w a ł a ukochanego, zastanawia się, z k i m będzie
„zbierała orzeszki":
a we włochatym
w gładkim - słodko, znajduje się w nas
(THM
gładko,
słodycz
41
Metra, T I O M M Metra, no;ie3aii Ha M C H H : Ha
MHe ecTb MOXHaTKa, B MOXHaTKe raa^Ka, B
Szeroka leszczyna nisko się kłaniała,
raa^KOH oia^Ko;
z kimże te orzeszki ja będę
MOXHaTOM-TO ITiaflKO, a B maflKOM-TO OiaflKO,
zbierała.
flepeBO MOXHaTO,
B
npo 3Ty oiacTb H y Hac ecTb CHacTb) .
Od serduszka swojego zagniwałam lubego,
od serduszka swojego zagniwałam
CTOHT
48
lubego .
45
M o t y w dawania o r z e c h ó w popularny jest
zwłaszcza w folklorze rosyjskim - zwykle stoją
„Deszczyk
pada, rosa siada po drobnej
leszczynie"
za n i m seksualne lub ś l u b n e zamiary d a j ą c e g o .
44
W
W s ł o w i a ń s k i m folklorze laskowe orzechy
związane są z płodnością. N a dawnym weselu
p i e ś n i a c h na leszczynę „pada",
„kropi",
„roni", „idzie", „ p o k a p u j e " , „szumi" deszcz:
u k r a i ń s k i m pieczono o b r z ę d o w e ciasto, tzw.
zopiuiKi ( u k r a i ń s k i zopix to „orzech"), które cza
sami przynoszono m ł o d y m t u ż po nocy p o ś l u b
n e j . N a B a ł k a n a c h i s t n i a ł zaś zwyczaj obsy
pywania n o w o ż e ń c ó w orzechami - ten sam
Descek pada, rosa siada po drobnej lescynie
kochaj ze mnie mój Jasieńku scerze nie zdradliwie.
Nie zdredliwie, nie skodliwie, widzi Bóg na niebie;
nie zdredzilem jesce żadnej, nie zdradzę i ciebie®;
45
46
zwyczaj w y s t ę p o w a ł u S ł o w i a n wschodnich, ale
zamiast orzechami, m ł o d y c h obsypywano ziar
nem. Z a r ó w n o ziarno, jak i orzechy p e ł n i ł y
j e d n a k o w ą funkcję - m i a ł y z a p e w n i ć m ł o d y m
ż y w o t n o ś ć i o b d a r z y ć licznym potomstwem.
Szumi deszczyk, szumi deszczyk po drobnej leszczynie.
Powiedzże mi ty dziewczyno czy mnie kochasz czy nie? .
0
Na leszczynę „ p a d a rosa", „siada słońce":
Deszczyk pada, pada rosa po leśnej leszczynie,
powiedz szczerze, kawalerze, czy mnie kochasz, czynie? ;
W rosyjskich zagadkach o leszczynowym krze
1
wie m ó w i się za p o m o c ą terminologii związanej
z kobiecym c i a ł e m , przy opisywaniu czynno
Słońce siada, rosa pada po drobnej lescynie,
ści zbierania orzechów wykorzystywana jest zaś
kochaj-ze mnie a nie zdradzaj, kochaj dworzaninie.
metaforyka seksualna:
4 1
Gnij mnie, lam mnie, sięgnij po mnie: na mnie jest
kosmatka, w kosmatce gładko, w gładkim - slod-
48
4 9
4 3
J. Bartmiński (red.), op. cit., s. 551.
4 4
Popularna rosyjska pieśń brzmi: Hmo
M!HUX,
cynun
opemKoe
M opetuKU-mo
ueudy;
45
46
deeyiuKe
Lut, xo«emcx,
npuuy,
opexoe
s a n e z o
npuuy,
3a
50
npuceamancn...
nemeepuK.
u d m u
u e z o sauyotc
Mne
Jxo«emcx.
51
ueudy,
zob.T.A Agapkina, Leszczma, op. cit, s. 112
Ibid.
52
Ibid.
1 (19) P019
BARBARZYŃCA
Słodycz rozumiana nie tylko dosłownie, ale i przeno
śnie, jako przyjemność, rozkosz, upojenie.
Ibid.
O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 27Mazowsze, op. cit,
s. 283.
P. Płatek (red.), Albośmy to jacy tacy. Zbiór pieśni Kra
kowiaków wschodnich i zachodnich, Krajowa Agencja
Wydawnicza, Kraków 1976, s. 401-402:
W. Gaj-Piotrowski, Kultura społeczna łudu z oko
lic Rozwadowa, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze,
Wrocław 1967, s. 87.
O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 22 Łęczyckie, op. cit, s.
105.
Olga Kielak
130
W pieśniach miłosnych opartych na tym moty
wie całe zdarzenie jest metaforą aktu m i ł o s n e g o .
Padanie, kropienie czy c h o ć b y sam szum deszczu,
będącego w kulturze ludowej siłą zapładniającą,
ma sprzyjać zbliżeniu m ł o d y c h , sam deszcz zaś
symbolizuje męskie nasienie . M ę s k i e nasienie
symbolizuje także rosa p a d a j ą c a na leszczynę,
krzew o żeńskiej charakterystyce oraz „siadające"
na niej s ł o ń c e . Zmoczenie dziewczyny, której
symbolem jest leszczyna, przez deszcz „zapowiada
symbolicznie jej przyszłe m a c i e r z y ń s t w o " .
53
54
„Oj i polewała
się prędko
ozwifa"
Kasia nic nie robiła, po sadecku chodziła.
Oj i polewała suchą lescyneckę, by sięprędko
ozwiła.
Ozwijaj się lescyna, cóz ja pocnę dziewcynai
Oj utraciłam ruciany wianecek - cóżem za to nabyłaś;
56
Spojrzyj ty Kasiu, spojrzyj po ty suchyj łescynie.
A jak się ta list suchy ozwinie, to ja się z tobą ożenię.
Kasia po sadku chodziła i ciężko sobie westchnęła.
A spojrzy, spojrzy po suchyj łescynie, rychłoćji sie
ozwiniei
Ciężko tobie Kasieńku po sadeńku
chodzęcy,
a jesce mnie cięży, suchyj łescynie zielony listpuscęcy.
Oj i ty sucha lescyna! oj i ja bidna dziewcyna!
Straciła ja se ruciany wionek, cóz ja będę znacyla?\
57
58
by
W p i e ś n i a c h zalotnych i m i ł o s n y c h czy w bal
ladach sucha leszczyna symbolizuje p a n n ę , k t ó r a
straciła dziewictwo:
55
Urszula Majer-Baranowska u w a ż a , że zesta
wienie w p i e ś n i a c h o b r a z ó w deszczu p a d a j ą
cego na leszczynę ( s y m b o l i z u j ą c ą d z i e w c z y n ę )
oraz dziewczyny tracącej wianek ( s y m b o l i z u j ą c y
dziewictwo) jest n a w i ą z a n i e m do jednego z naj
bardziej rozpowszechnionych m i t ó w kosmogonicznych o p o w i a d a j ą c y c h o z a ś l u b i n a c h nieba
i z i e m i . Wedle tego m i t u dzieło stworzenia
z a p o c z ą t k o w a ł kosmiczny akt p ł c i o w y : niebo-ojciec m i a ł objąć z i e m i ę - m a t k ę i o b d a r z y ć j ą
z a p ł a d n i a j ą c y m deszczem .
suchą leszczyneczkę,
W pieśniach uwiedziona dziewczyna „polewa",
„szuka", „opatruje", „spogląda", „wygląda" suchej
leszczyny - kiedy ta się „rozwinie", „wypuści zie
lony listek", „ z a k w i t n i e " - w p i e ś n i o w y c h for
m u ł a c h n i e m o ż l i w o ś c i dopiero wtedy ma w r ó c i ć
do niej ukochany. C h o ć dziewczyna „wychodziła
nowe trzewiczki", sucha leszczyna jeszcze się nie
rozwinęła. Tak jak suchy leszczynowy krzew nie
w y p u ś c i zielonego listka, tak i dziewczynie nie
wróci panieństwo:
61
53
54
Zob. U . Majer-Baranowska, Deszcz i jego
cą funkcja, „Akcent" 4 1986, s. 31.
Zob. J. Bartmiński, J. Szadura, Deszcz, [w:] J. Bart
miński, S. Niebrzegowska-Bartmińska (red.), Słownik
stereotypów i symbol ludowych, t. 1 Kosmos, cz. 3 Meteorologia, Wydawnictwo
UMCS,Lublin
Lublin2012,
2012,s.s. 130.
Wydawnictwo UMCS,
55
Zob. U . Majer-Baranowska, op. cit, s. 36.
56
J. Bartmiński, J. Szadura, op. cit, s. 130.
5 7
Zob. U . Majer-Baranowska, op. cit, s. 31.
58
zapładniają
Zob. M . Eliade, Sacrum, mit, historia. Wybór esejów,
tłum. A. Tatarkiewicz, PIW, Warszawa 1970, s. 148.
O zaślubinach nieba i ziemi zob. S. Niebrzegowska,
Poetycki obraz nieba w „Panu Tadeuszu", [w:] Język polski w szkole dla klas IV-VIII, Kielce 1998, s. 27-31
59
O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 2 Sandomierskie, In^
- °
° g > °
Towarzystwo Ludoznawcze,Wrocław
Wrocław 1962,
1962,s.s.144.
144.
O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 22 Łęczyckie, op. cit, s.
125-126.
i m
60
s k a r a
K
l b e r
a
P
l s k i e
Zob. O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 2 Sandomierskie,
op. cit., s. 144; O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 22 Łę
czyco, op. at., s. 125-126; O. Kolberg, Dzieła wszyst
kie, t. 40 Mazury Pruskie, op. cit., s 521, 340-341;
S. Niebrzegowska, Przest ach od przestrachu, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000, s. 55; K. Matyas, Nasze
sioło. Studjum etnograficzne, „Wisła" 1 1893, s. 147.
BARBARZYŃCA
1 (19) P019
Erotyczna symbolika leszczynowego krzewu
Ona sie go pytała, skąd go czekać miała.
Oj spoglądajże po suchej lescynie, cyli ci sie nie rozwinie!
Oj ty sucha lescynal A ja biedna dziewcyna,
oj, wychodziła ja nowe trzewicki, a tyś sie nie rozwilł .
1
Zakończenie
131
cie m a ł ż e ń s t w a . Ż y c i e m seksualnym góralskiej
młodzieży rządziły r ó w n i e ż niepisane reguły, do
k t ó r y c h zaliczano: nieposiadanie dziecka (stano
w i ą c e g o oczywisty d o w ó d nieprzestrzegania obo
w i ą z u j ą c e j normy), zachowanie w tajemnicy życia
seksualnego oraz zachowanie p o z o r ó w wobec
rodziców i s ą s i a d ó w .
66
67
W polskiej kulturze ludowej - podobnie jak
i w innych kulturach ś w i a t a - stosunek m i ł o s n y
był tematem tabu. O t y m , że kwestia seksual
ności stanowiła dla ludu temat tabu, świadczą
c h o c i a ż b y srogie kary, jakie wymierzano cudzo
ł o ż n i k o m i m a t k o m n i e ś l u b n y c h dzieci, opi
sywane przez Henryka Biegeleisena na kartach
Wesela *. Przez długi czas za ś w i a d e c t w o respek¬
towania i istnienia normy czystości, zakazują
cej s t o s u n k ó w p r z e d m a ł ż e ń s k i c h , u w a ż a n y był
obrzęd p o k ł a d z i n .
6
64
Z drugiej strony, obowiązująca norma moralna
nie zawsze była respektowana, a w o k r e ś l o n y c h
sytuacjach istniało społeczne dopuszczenie jej
ł a m a n i a , na co w s k a z y w a ł Ryszard T o m i c k i
b a d a j ą c y wzory i normy życia seksualnego w tra
dycyjnych wiejskich s p o ł e c z n o ś c i a c h polskich
górali. W e d ł u g Tomickiego n o r m ę z a k a z u j ą c ą
w s p ó ł ż y c i a p ł c i o w e g o przed ś l u b e m przekra
czać m o g ł a m ł o d z i e ż , zwłaszcza płci m ę s k i e j ,
zaś kres swobodzie seksualnej przynosiło zawar-
W y m ó g p o m i n i ę c i a milczeniem życia seksu
alnego oraz zachowania p o z o r ó w wobec społecz
ności wiejskiej p r z y c z y n i ł się prawdopodobnie
do tego, że o stosunku m i ł o s n y m nie wypa
dało m ó w i ć wprost, lepszym r o z w i ą z a n i e m była
ucieczka w rzeczywistość aluzji, p o r ó w n a ń i sym
boli. W rezultacie, folklor w y t w o r z y ł ogromny
repertuar symboli d o t y c z ą c y c h erotyki i seksu ,
leszczynowy krzew z a j m o w a ł zaś w owym sym¬
bolicznym j ę z y k u miejsce szczególne. N a gruncie
polskim erotyczne sensy symboliczne n a j p e ł n i e j
w y b r z m i e w a i ą w ludowej pieśni o d w z o r o w u j ą c e j
głęboko ukryty sposób widzenia ś w i a t a prostego
człowieka.
68
65
Leszczynowy krzew nie jest jedynie przyrodni
czym elementem tła ludowego erotyku. W ludo
wych p i e ś n i a c h m i ł o s n y c h leszczyna stanowi
intymne miejsce miłości p i e ś n i o w y c h kochan
ków, jest niemym ś w i a d k i e m miłości wzajemnej
i wymuszonej; pod leszczyną panna traci wia
nek (dziewictwo). W ludowej wizji ś w i a t a cały
Kosmos żyje i jest człowiekowi ż y c z l i w y - ten
69
6 6
K. Matyas.op. cit.,s. 147.
H . Biegeleisen, Wesele, Nakładem Instytutu Stauropigjjańskiego, Lwów, 1928, s. 13-16.
64
Zob. R. Tomicki, Norma, wzór i wartość w życiu seksu
alnym tradycyjnych społeczności wiejskich w Polsce, „Et
nografia Polski' ! 1977, s. 49. Interpretację pokładzin
jako sprawdzianu czystości panny młodej podważył L.
Stomma (Rytuał pokładzin w Polsce. Analiza struktu
ralna, Etnografia Polski" 1 1975, s. 51-64), podważa
ją także w swoim artykule R. Tomicki.
7
65
Zob. ibid., s. 55.
1 (19) P019
BARBARZYŃCA
67
6 8
6 9
Zob. ibid., s. 56-57. Jednostka stawała się wówczas
„pełnoprawnym członkiem grupy, uzyskując szereg
nie posiadany^ poprzednio praw, ale równocześnie
tracąc przywilej ł a j a n i a normy", zob. ibid., s. 56-57.
Zob. ibid., s. 62-63.
Zob. U . Majer-Baranowska, op. cit., s. 36
J. Bartmiński, „Niebo sie wstydzi". Wokół ludowego
pojmowania ładu świata, [w:] M . Graszewicz, J. Kolbuszewski (red.), Kultura, literatura, folklor. Prace
ofiarowane Profesorowi Czesławowi Hernasowi w sześćdziesięciołecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej,
Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1988,
s. 99.
Olga Kielak
132
szczególny sposób konceptualizowania leszczyny
przez m i e s z k a ń c ó w wsi sprawia, że krzew potrafi
w s p ó ł o d c z u w a ć z p o z b a w i o n ą cnoty dziewczyną.
Posługiwanie się „leszczynowymi metaforami"
pozwala w piękny, pozbawiony w u l g a r n o ś c i spo
sób m ó w i ć o akcie m i ł o s n y m , k t ó r y w ludowych
w y o b r a ż e n i a c h przybiera postać ł a m a n i a leszczy
nowego krzewu przez piorun, zrywania leszczyno
wych orzechów, padania deszczu, osiadania rosy
bądź słońca na drobnej leszczynie.
P r z y w o ł y w a n e przeze mnie m a t e r i a ł y etno
graficzne, pochodzące z t e r e n ó w polskich oraz
z innych obszarów Słowiańszczyzny, u p r a w n i a j ą
do stwierdzenia, że symboliczny kod u ż y t y do
budowy pieśni nie jest przypadkowy. J ę z y k ludo
wej pieśni m i ł o s n e j respektuje kulturowe charak
terystyki leszczyny obecne w polskim, czy szerzej,
s ł o w i a ń s k i m folklorze.
„Rain is falling, dew is settling on the smali hazel leaves..." The erotic symbolism of
hazel bush in folk love songs
In Polish folklore hazel bush symbolises fertility. It is also associated with abundance and the
figurę of the girl. Hazel bush is also a part of erotic symbolism that finds its fullest expression in
folk songs. The author of this article ponders the role of hazel bush in Polish folk love songs. Its
erotic symbolism, noticeable in Polish folklore, was juxtaposed to selected ethnographic materiał
from other Slavic regions.
BARBARZYŃCA
l (19) P019