"Boże Męki" w I połowie XVIII wieku na terenie powiatu konińskiego w świetle ksiąg grodzkich/ Polska Sztuka Ludowa 1962 t.16 z.2

"Boże Męki" w I połowie XVIII wieku na terenie powiatu konińskiego w świetle ksiąg grodzkich/ Polska Sztuka Ludowa 1962 t.16 z.2

rzeźba ludowa

Jezus Chrystus - w rzeźbie ludowej

Konin

Polska Sztuka Ludowa 1962 t.16 z.2, s. 105-109

Jasiewicz, Zbigniew

Instytut Sztuki PAN

1962

oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:4486

application/pdf

pol.

oai:cyfrowaetnografia.pl:4172

Jego „Madonnę Skępską" zakupiła C P L i A .
gólnym

upodobaniem

Wacław

rzeźbi

ża i d ł u t ; r z e ź b s w y c h n i g d y n i e m a l u j e .

zwierzęta.

urodzony

Skirzyński,

w

1919 r „

z. zawodu, jest twórcą l i c z n y c h rzeźbionych
wie

kapliczek

i figur

nagrobnych.

mat;

w

gospodarstwie,

w kaplicz­
sztuki

Skępskiej"

Częstochowskiej"

( i l . 5), „ M a t k i

( i l . 4) i

i n . Pracuje

Bral również udział w c e p e l i o w s k i m
karskim w 1958 г., g d z i e uzyskał
Wincenty

trza kościoła w Z a w i d z u .
dziej samodzielne,

Teraz

dekoracyjne,

wie
r.

przeważnie M Boską

by w i e j s k i e " . Współpracuje
szopkarskim

otrzymał

z CPLiA.

drugą

nagrodę.

bar­

znanych

jącą

„ba­

kiej

w

w

wysta­

1959 r .

w 1898 r . w S i e r p c u ,

amator,

dużą

prac

figurki

„Matki

Bos­

oryginalnością

tematu.

Żurawińskiej",

d l a której

m a szczególny

kult;

n u j e duża biegłość

kompozycje

wzoru,

w

drzewie

w y k o n a n e bez

cechujące

( i l . 11). W s z y s t k i e

sierpeckim,

w

i interesu­

zawsze j e m a l u j e . D o c i e k a w ­

należą

konkretnego

najczęściej

W

( i l . 6). W y k a z u j e
techniczną

j a k Huras, wykonuje

rzeźbi

wykonał również interesującą rzeźbę „Chrystusa u p a ­

kompozycje

u r o d z o n y w 1918 r . w Chądzynie,

podobnie

jego

których

kościoła
biegłość

rzeźbiarską

Kocot,

r z e ź b y pełne i r e l i e f y ;
pomocy

za pomocą dłut, w z o r u j ą c

płaskorzeźbach, a także n a rzeź­

m u z

interpretację

Zygmunt

jego

urodzony

n a oleodrukach,

pracach

szych
dzu, stolarz,

Sier-

zaczerpniętej

Uczestniczyła

p o w . sierpeCkiego

Huras,

najczęściej

bach

u r o d z o n y w 1924 r . w Z a w i ­

Dużyński,

ciemnozielono

o tematyce

d o obrazów.

piaskowcu i w drzewie,

swych

znane są poza g r a n i c a m i k r a j u — zwłaszcza w U S A .
Stanisław

rzeźby

ludowej

Franciszek

N a konkursie
Rzeźby

ramy

powtarza w swych

z Dzieciątkiem, B o ­

Ukrzyżowanego oraz

wykonuje

sztuki

się

t r a f n i e uogólnione —

(Skępską,

lesną i inne), F r a s o b l i w e g o ,

rzeźby

ciemnobrązowo,

a więc w kolorach tradycyjnych w

m i e s z k a t a m i o b e c n i e , pracując j a k o o g r o d n i k . Rzeźbi
w

topo­

n a w y s t r o j u wnę­

tworzy

chwilach

( i l . 8). „Organista i organiścianka", a także m i s t e r n i e

w Zawidzu, z z a w o d u cieśla.
lowym, o ornamencie w z o r o w a n y m

wolnych

malowane:

fioletowo,

zdobione

wyróżnienie.

Dawniej rzeźbił g ł ó w n i e o ł t a r z y k i w d r z e w i e

w

z otaczającego j ą życia, j a k n p . „ J e ź d z i e c n a k o n i u "

dla CPLiA.

1896

Prace
dzieci,

peckiem.

Boskiej

w

rzeźbi.

i

k o n k u r s i e szop-

( i l . 9), u r o d z o n y

Krajewski

u r o d z o n a w 1897

Gołębiowska,

j e j , b a r d z o p r y m i t y w n e , zbliżone d o twórczości
są z a w s z e

w

ludo­

w Płocku. Skirzyński w i e l o k r o t n i e p o w t a r z a t e ­
„Madonny

Szczypawka

r o k u w Mościskach, g m i n a Gójsk, p r a c u j e n a w ł a s n y m

drze­

w Rościszewie, uzyskała

1957 r. pierwszą nagrodę n a w y s t a w i e
wej

Helena

rolnik

Polichromowana

statua „Madonny z L o u r d e s " , u m i e s z c z o n a
ce n a grobie jego m a t k i

z C P L i A . Rzeźbi w d r z e w i e l i p o w y m , za pomocą n o ­

Z e szcze­

się

jego prace

pewną
znamio­

warsztatowa.
j a k zresztą

n a całem

Mazowszu

dającego p o d k r z y ż e m "

i szopkę n a k o n k u r s C P L i A

P ł o c k i m t w o r z y jeszcze w i e l u m n i e j z n a n y c h , a może

(pierwsza

i l . 7). W s p ó ł p r a c u j e

i

nagroda

F o t : Stefan

Z

—

stale

— il. 1, 2, 4, 6, 8, 9; Marian

Deptuszewski

A R C H I W U M

„BOŻE

MĘKI"

nie odkrytych ludowych

W PIERWSZEJ

Przedpełski

d o źródeł

POŁOWIE

historycznych,

a

XVIII

szczególnie

do masowych przekazów z a w a r t y c h w księgach
kich — uzyskało j u ż n a d o b r e p r a w o
przy

opracowywaniu

etnografii,

takich

j a k budownictwo

odzież, czy też urządzenie

z

wiejskie,

dziedziny

WIEKU

NA

zywaniu

niektórych

duchowej

i społecznej, t a k i c h

wartość

zagadnień

z

pomocą

szeregu

jakiej

zakresu

przykładów

wieku,

zwrócić

księgi

t e mogą

być źródłem

ży
we

i

figur

przydrożnych.

wspomnianych

Informacje

dokumentach

przy
krzy­

n a t e n temat

są t r u d n e d o zna­

a w wyjątkowych

przy

j a k np. magia

XVIII

mierze

badaniach n a d stosunkowo wąskim problemem

opisy,

co j e s t zresztą c h a r a k t e r y s t y c z n e

kultury

s o w y c h m a t e r i a ł ó w h i s t o r y c z n y c h służących d o badań

ludowa

nad

grodz­

pragnę za

uwagę

w y p a d k a c h dość o g ó l n i k o w e

rozwią­

dziejami

źródłach
połowy

KONIŃSKIEGO

l e z i e n i a i r a c z e j Skąpe. Często są t o j e d y n i e w z m i a n k i ,

Wykorzystując materiały z konińskich ksiąg
z pierwszej

POWIATU

Zwrócono

czy p r a w o l u d o w e .
kich

w

TERENIE

SĄDOWYCH

rolnictwo,

i z b y chłopskiej.

także uwagę n a i c h bezcenną

grodz­

obywatelstwa

tematów

— il. 5, 7.

— il. 3, 10; Jan Swiderski

H I S T O R Y C Z N E G O

W ŚWIETLE GRODZKICH K S I Ą G
Sięganie

twórców.

n ato,

ze

stają

trakcie

ludowej.

Często

się z r o z u m i a ł e d o p i e r o

współczesnymi

nika ogromna
w

kultury

d l a większości m a ­

materiałami

wartość opisów,

badań

wzmianki
w

w

zestawieniu

opisowymi.

Stąd w y ­

które d o k o n y w a n e są

n a d współczesną

kulturą

ludową;

705

dzięki t y m m a t e r i a ł o m o p i s o w y m

bowiem

się n a m k o n k r e t n e kształty z j a w i s k
wzmiankowanych

w

źródłach

Za jedno z najbardziej
badaniach

czy

w s i zostały

o t o interesujące

nas materiały

przydrożnych, z a w a r t e

w

księgach

dotyczące

figur

relacyjnych

grodu

konińskiego:

historycznych.

w a r t o ś c i o w y c h źródeł

nad dziejami

A

zarysowują
przedmiotów

uznane

przy

sądowe

C i e n i n Z a b o r n y , r o k 1701, w i z j a , W o j e w ó d z k i e

Archi­

w u m Państwowe w Poznaniu ( W A P P ) , K o n i n , Relacje

księgi g r o d z k i e , a spośród n i c h szczególnie księgi t z W .

m a n u a l n e ; (Rei.) 1, f. 88 v . :

„relacyjne", zużytkowane w

„ N a ostatek figurę B o g a Wszechmogącego alias

wierają

one wyjątkowo

niezwykle

niniejszym artykule. Za­

bogaty

interesujących

materiał z a r ó w n o

dla

etnografa

problemów

k u l t u r y m a t e r i a l n e j , j a k i d o zagadnień
szlacheckiej

wsi

pańszczyźnianej К

nienia znaczenia

t y c h źródeł

kowanie.

Publikacji

lacyjnych

poświęcone są w

teriały d o d z i e j ó w
siewicza.

Na

wszystkim

z ksiąg

dawnictwo

chłopa

resującego

W.

zagadnienia
że w

jedynie

cząstkę

grodzkich.

Poza

Mękach"

swe

obydwa

wizjach

Przede

pracach p u ­

materiałów
tym —

wy­

dla inte­

Mąk".

wymienionych

odnajdujemy

fragmentarycznych

oparł

„Bożych

Dereprzede

Niestety,

2

re­
„Ma­

J.

są bezużyteczne

blikowano
żych

ksiąg

pochodzących

Rusiński .

w s z y s t k i m dlatego,
relacjach

grodzkich

grodzkich

źródłowe

nas

doce­

ich publi­

wielkopolskiego"

relacji

również

Dowodem

całości t r z y t o m o w e

inwentarzach

te w y d a w n i c t w a

obyczajowych

jest szerokie

materiałów

do

zawartych

wzmianki o

najczęściej

w

w

„Bo­

krótkich,

zawierających

opisy

pól,

Mękę

nowozbudowaną

i

drzewo wszystko

dynku
w

„[...] płosa [...]
lewczanych
Święta,

archiwalnych
o

„Bożych

kumentach,
nych

w

do

dziejów

Mękach"
nie

publikowanych
i manifestacje

w y c h oraz

ugody

Dochodzimy

tam,

źródłach;

Wzmianki

w

nie

a

możemy
w

relacyjne

szukać

przede

dokumenty

te

to

majątko­

w

o figu­

źródłach

wszystkim
się

z

za­

wszędzie

opisów

pól;

w

punktu-

terenie.

krzyży i f i g u r przydrożnych —

grodu

konińskiego.

Dla

pierwszej

połowy X V I I I w i e k u wykorzystałem

t u 17 ksiąg s e r i i

relacji

relacji

manualnych

oraz

13 ksiąg

i

N a zakończenie t y c h p a r u u w a g w s t ę p n y c h
nadmienić, ż e z e b r a n e
powiatu

konińskiego

skie, w

czasach,

oblat .
3

chciałbym

m a t e r i a ł y dotyczą s z e r e g u w s i
(obecnie

o których

liskie) w jego granicach

województwo

poznań­

piszę, w o j e w ó d z t w o

przedrozbiorowych,

niż dzisiaj. G r a n i c e te obejmowały —

terenami

dzisiejszego

siejszych

powiatów

powiatu

Konin

Turek,

—

Słupca

część
i

ka­

znacznie

szerszych

Koło,

poza
dzi­

Pleszew.

P o r . : J . B i e l e c k a , Organizacja
i działalność
kan­
ziemskich
i grodzkich
wielkopolskich
XIV—
wieku,
„ A r c h e i o n " , t . X X I I , 1964, s, 130.
J . Deresiewicz,
Materiały
do dziejów
chłopa
wielkopolskiego,
t . I — I I I , W r o c ł a w 1956—1957; W .
Rusiński, Inwentarze
dóbr szlacheckich
powiatu
ka­
liskiego,
t . I , W r o c ł a w 1955, s. X X I X , 810. P o m i j a m
t u w y d a w n i c t w a z a w i e r a j ą c e m a t e r i a ł y z ksiąg r e ­
l a c y j n y c h z i n n y c h terenów P o l s k i (np.
Inwenta1

celarii
XVIII
2

106

wsi, WAPP,

Konin,

ciągnie się o d B o ż e j M ę k i aż d o szet-

granic

[...}".

1733, proteśtacja,

WAPP,

Konin,

R.O.

8,

f.

„[...] o d t e g o miedzą idąc d o k o p c a k a m i e n n e g o ,
jest

za b r o d e m

Biskupie,
„Pole

p o d Bożą

1735, w i z j a ,

ozime

Bożej M ę k i
Drzewce,

WAPP,

świecką

który

[...]".

K o n i n , R.O. 8, f. 346:

k u Grabienicom

na

folwarczku

prosto

[...]".

1738, w i z j a ,

Boża

Męką

Męka

przez

WAPP,

nowo,

Konwent

starej

Wielebnych

k i e h postawiona, a raczej
nocnym

K o n i n , R e i . 13, f. 156:

zamiast

erygowana,

swego

Męża

kierą

ścięta,

sposobem

piłą

w

z rozkazu

tamże

blisko

Księży

Lęndz-

przez ludzi w s i

H e l e n y z Z i e l o n a c k i c h Rościszewskiej p o d nieobytność

Spośród konińskich ksiąg g r o d z k i c h p r z e j r z a ł e m —
księgi

1727, podział

prawie

[...]".

koło

porąbana,

i dyspozycji

poderżnięta,

miejscami

p.

a potem

pozluzowana,

sie­
kru­

c y f i k s Od n i e j o d e r w a n y i i m i ę Jezus w y r y s o w a n e

spodziewać

z myślą o z a g a d n i e n i u

i niemal

widzieliśmy

wykorzysta­

o p i s a c h t y c h „ B o ż e M ę k i " służyły c z a s e m za
ry orientacyjne

[...]

Łukom

dotyczące s p o r ó w

należy

obalone

innych do­

t u d o w n i o s k u , że w z m i a n e k

sądownictwa,
gdzie

i

źródeł

graniczne.

przydrożnych

kresu

polskiej.

się też

skatalogowanych

protestacje

rach

wsi

znajdują

katalog

f u n d i t u s podcięte i

290 v . :

będącej,

także

Wielkie,

Bożą

dla ubo­

R e l a c j e i o b i a t y , (R.O.) 6, f. 638 v . :

blikacjach.

ich

obrócone

Szetlewo

mały

t a k z B o ż e j M ę k i , j a k o też z b u ­

p o d nią będącego, porąbane

wióry

„[...]

zawiera

budyneczek

g i e g o p o d nią z b u d o w a n y

a opisów t y c h n i e uwzględniono w w y m i e n i o n y c h p u ­
Nie

i

kierą w y c i ę t e , słup p o s i e k a n y
item

przy

tej

nowej

Bożej

i t a k n a chłopa
Męce

stara

sie­

ścięty,

ab

antiquo

stojąca a l i a s z n a k [...]".
Święta, 1739, u g o d a g r a n i c z n a , W A P P ,

K o n i n , R.O. 9,

f. 5 4 1 :
,,[...] w y z n a c z y ć

kopiec

Bromkom

samym

przy

n a d rowem,
krzyżu,

jak

który

idzie

teraz

stoi

ku
nad

t y m r o w e m [...] d a l e j zaś s a m a d r o g a wardęSka aż d o
B r o n i k g r a n i c z y ć b ę d z i e [...]".
Święta, 1739, w i z j a , W A P P ,
„[...] k o p i e c
drodze

graniczny

wardęskiej

Siąszyce,

[...]

Stojącej

1739, podział

K o n i n , R e i . 13, f. 206 v . :
n a b o k u Bożej

Męki

przy

[...]".

wsi, WAPP,

Konin,

R.O.

9,

f. 394 v . :
„[...] z a g o n e k n a t a m t e j s t r o n i e d r o g i k u p o l u u g o r u
z a o r a n e g o t r o j g i e m s t a j p r z y B o ż e j M ę c e [...]".
T r ą b c z y n , 1740, w i z j a ,

WAPP,

„ P ł o s k a [...]

pierwszym

n a której

K o n i n , R.O. 9, f. 619:
s t a j u , u Bożej

Mę­

k i , ż y t o n a p ó ł z o s t e m [...]".
rze
dóbr
ziemskich
województwa
krakowskiego
1576—1700,
w y d . A . K a m i ń s k i , A . K i e ł b i c k a i S.
P a ń k ó w , W a r s z a w a ,1956, s, 537).
K s i ę g i r e l a c y j n e g r o d u k o n i ń s k i e g o mają o d ­
mienną n o m e n k l a t u r ę w
porównaniu
z
księgami
innych
grodów
w i e l k o p o l s k i c h . Por.:
Deresiewicz,
Materiały
do dziejów
chłopa
wielkopolskiego,
t. I ,
W r o c ł a w 1956, s. X V .
3

Motila

Bienna,

1740, w i z j a ,

WAPP,

Konin,

R.O.

9,

oznaczać k r z y ż e . D z i s i a j
żymi

f. 525 v . :
„Item n a p r z e c i w k o

tej płosie k u Bożej

Męce

kawal-

Mękami"

przydrożne
Do

ców 4 [...]".
Sługocinek, 1742, w i z j a , W A P P , K o n i n , R.O. 10, f. 182:

bując

„[...] oddaje

tworzyć

się groch

zasianego

na

s k i m staje, j e d n y m o d Bożej M ę k i

folwarku

pań­

[...]".

Bratuszyn, 1747, w i z j a , W A P P , K o n i n , R.O. 1 1 , f. 317:
,.[...] w gościńcu bratuszyńskim
cego o d drogi d o T u r k u

żyta

na pniu

idącej, p o l e w e j

stoją­

stronie

od

Bożej Męki, prętów 2 [...]".
I.lehynek, 1748, podział w s i , W A P P ,

K o n i n , R.O. 1 1 ,

f. 660:

związane

bardzo

wygląd

wykorzystanymi

mi

o

posiekanym

wyzna­

my

jedynie

wiadomość

Wielkiego

jącej

nieco

dla
w

sktadków 111 przez 2 s t a j " .

filantropijna
przydrożne

„[...] i t e m p r o s t o w

wiania
nież

Kleczew, 1749, podział

ki"

K o n i n , R.O. 1 1 ,

wzmianka

„W polu średnim, g d z i e t e r a z o z i m i n a , f o l w a r k

ciąg­

Pierwszym

zagadnieniem

nasuwającym

się

związku z p r z y t o c z o n y m i ź r ó d ł a m i j e s t p o t r z e b a
lenia, co r o z u m i a n o w W i e l k o p o l s c e
łowie X V I I I

wieku

Dochodzimy
krywczego,

że

były

z wyobrażeniem

to

zresztą

przede

ukrzyżowanego

je na to n i e d w u z n a c z n i e
teriałach opis

w

„Bożej

jedyny

Męki"

„Boża

nie od­

Mąk"

na

przede

dowodem

wszystkim

1739 r. ze

Świętej,

tradycje

rzeźbione
z XIX
liński .

ma­

Drzewiec.

pą —
te

jednego

nazywają

Męką".

Za

i

go

dane

tego

się także w s z e l k i e

są

przez

inne

spotykane

Obok

krzyży

5

8

9

9

„Bo­

starych

krzyży

raźnie już p r z e k a z

krzyżem,

figury,

źródłach

i

lub

a

„figury"

z

tuż

infor­

Wykorzysta­

wyjaśnić,

miały

jak od­

wspaniałe

wielkopolskich
Nowak

krzyże

świątkarzy

i Paweł

ma­

dzież

z 1756 r . . Są

Bry­

Natomiast
materiałów

dru­

wać

w

..Boże

żadnych

na podstawie
się

7

w

znalazły

się

Cho­

figur .
9

przeze

wyraźnie

interesujące
w

znajdu­

pow.

tylko wzmianki, nie

cytowanych

bardzo

wy­

1 7 5 5 . Figurę

danych o wyglądzie

możemy

Kle­

mówi

świętego

Szamocina,

u s y t o w a n i u krzyży,
Męki"

z r o k u 1749 z
z roku

to jednak

figury.

n i e oznaczała

Nepomucena

wówczas

inwentarzu
8

kryć

mamy

Jana

popularnego
w

po wsiach

oczywiście

z Zarzewka,

także

zawierające

również

Męki")

bardzo

mogą

jesteśmy

Mąk".

niestety

(jeżeli

św.

jemy

„Bożą

mogą

figurze

tego

Wzmianki

jak

Męka"

z

O

są­

wzmianki

j a k można

pozbawieni
„Bożych

stawiano

Wzmiankę o figurze

Męki"

Uwagę dotyczącą
wieloznaczności
określenia
..Boża Męka" z a w d z i ę c z a m p . m g r o w i S. Błaszczy­
kowi.
W A P P , K o n i n , R.O. 13, f. 54,3: „ W i d z i a ł p r z y
t y m tenże w o ź n y [...] n a d r u g i e j s t r o n i e d r o g i , n a ­
przeciwko n o w e m u gościńcowi, p r z e z p . Chorążego
rekwjrenta postawioną Bożą M ę k ę d ę b o w ą [...]"
S. Błaszczyk, Rzeźbiarze
ludowi
południowej
Wielkopolski,
„ P o l s k a S z t u k a L u d o w a " , 1958, n r 1,
s. 9 i nast.
' W A P P , K o n i n , R.O. 13, f. 496: „[...] począwszy
od w s i , t o jest o d o g r o d u , w k t ó r y m s t a t u a św. J a n a
Nepomucena w y s t a w i o n a [...]"
J . Deresiewicz, Materiały
c y t . w y t i . , s. 7 6 :
„Fundamentów założenie, g d z i e m a być k a p l i c a f u n ­
dowana, n a pagórku jadąc d o M a r g o n i n a ; a d praesens
na t y m m i e j s c u f i g u r a ś w . J a n a N e p o m u c e n a
wy­
stawiona."
W związku z f i g u r a m i p r z y d r o ż n y m i
warto
przytoczyć n a d e r interesującą w i a d o m o ś ć o dębach
4

tradycji stawiania nowych

Drzewcach.

w i e k u , j a k Franciszek

„Boże

obiektu.

„święte"
w

rów­

e

czewa.

z o b u zapisów

„Boża

upra­

jest

Mę­

takich

wyko­

dwie

—

samego

zarówno

określeniem

giej strony —

n a t o , że

dotyczące

dzić s k o n f r o n t o w a w s z y

Figury

punktów

ona

historyczne

z

zaczerpniętym

krzyże,

żebraka.

Interesująca

w

n e t u źródła n i e potrafią
ległe

ona krzyża „Bożej

rzystanych źródeł

„Bo­

zapewne

Jest

krzyżu

zdobienia

wanym

Innym

pod
to

starej

In­

„małym

„Bożej

miejscu

Dowiadujemy się z n i e g o o p o s i e k a n y m słupie i o d e r ­
krucyfiksie.

dla

dogodnych

natomiast

co d o

krzyże

cytowanych
z

Całkowicie
macji

Wskazu­

wszystkim
Chrystusa.
w

po­

Męka".

wcale

pochodzący

w

usta­

pierwszej

p o d określeniem

tu do wniosku,

żych

wykracza­
o

Była

o pozostałościach

nowym

więc

chronologiczne.

zbudowanym

żebraczego.

tejże

obok.

nący się o d f i g u r y d o b o r u [...]".

to

z

może­

na

Męce" z L u b -

informacja

dworu

jeden

a

Zabornym.

fundacja

świadectwem d a w n e j

f. 748:

•/.

stanowi

zniszczo­
tu

„Jezus"

ramy

ubogiego",

procederu

—

5

ze

dodać

Bożej

Po­

wzmianka­

krucyfiksie
napisie

od­

Męki".

komentarzu

1753 r.

pró­

materiałów

„Bożej

„dębowej

Cieninie

to

przy

o

przyjęte

szczegół

Męką"

dochodzimy

Drzewcach,

o

z

poza

budyneczku

w każde staje osiem składów r a c h u j e s i ę " .

w

M ę c e " oraz

Szetlewo, 1749, w i z j a , W A P P , K o n i n , R.O. 12, f. 112 v . :

wsi, WAPP,

i

Męki"

żą

staj,

słupie

„Bożej

cza się jęczmienia o d Bożej M ę k i rachując aż d o l n u

Bożą M ę k ę płoska t r o j g i e m

w

figury

religijnym \

wyników

już

„Bo­

wszelkie

zgromadzonych

nej

stowa

kultem

XVIII-wiecznej

za

teresujący

..W j a r z y n n y m także p o l u za stodołą pańską

z

są często

skromnych

na podstawie

, .Bożej

na w s i wielkopolskiej

nazywane

tych

nas

mnie

zoriento­
bowiem

materiałach

jako

spełniających f u n k c j e z n a k ó w g r a n i c z n y c h . P r z e k a z
t e n b r z m i : „ I t e m dęby s t a r o d a w n e ,
przed
strugą
z w y ż pomienioną stojące d w a , z n a k i g r a n i c z n e n a
kształt o s o b y l u d z k i e j n a s o b i e mające. I t e m za
tąże Strugą d r u g i e d w a dęby, takież p o d o b n e z n a k i
na
sobie
reprezentujące
[...]" ( W a r d ę ż y n e k 1748,
W A P P , K o n i n , R e i . 16, f. 314 v.) M o ż n a sądzić, że
c e l e m o w y c h „ z n a k ó w [...] n a kształt o s o b y l u d z ­
k i e j " znajdujących się n a dębach b y ł o
zagwaran­
towanie
nietykalności
granicy.
Mało
jest
jednak
p r a w d o p o d o b n e , a b y b y ł y t o p o s t a c i e świętych, gdyż
z a p e w n e zostałyby p r z e z w o ź n e g o
zidentyfikowane.
U ż y c i e n i e ściętego d r z e w a j a k o t w o r z y w a
spoty­
k a m y p r z y f i g u r z e św. B e n o n a z K r o b i w p o w . Gostyń,
d a t o w a n e j n a drugą p o ł o w ę X V I I I w i e k u i p r z y ­
pisywanej
Walentemu
z Grabonoga.
Pisze o n i e j
A . G l a p a w n o t a t c e Przyczynek
do
wielkopolskiej
rzeźby ludowej,
„ P o l s k a S z t u k a L u d o w a 1956, n r 4—5,
s. 24)1.

107

punkty

orientacyjne

pomagające

w

opisach

pól.

Bę­

kiem

nocy

dąc O b i e k t a m i p o w s z e c h n e g o k u l t u , g w a r a n t o w a ł y o n e

gicznych

trwałość

zresztą

rynem
nów,

oznaczeń

granic.

Warto

tutaj

w

której

śmiertelnym

przesunięcie

wypadkiem.

krzyża

O

ku dowiadujemy
za o b r ę b e m
z

wsi. Mówi

zebranych

wiejskich

jest

o

ukarane

Mękach"

z te­

połowie X V I I I

t y m zupełnie

materiałów.

Wielkopolsce

zatem

znalazłyby

jasno

Możliwość
w

wie­

zabudowań

potwierdza

o

opisach

się

nich

w

na pewno

w

więk­

występo­

obrębie

niewielka;

brak wzmianek

Męki"

Sewe­

się, ż e stały o n e p r z y d r o g a c h , p o ­

w a n i a krzyży w
nież

T.

zostało

„Bożych

renu p o w i a t u K o n i n w pierwszej

szość

za

w s p o m n i e ć o opowieści z B o r o w e j , p o w . T a r ­

10

to

opisach

„Boże
niektó­

figur

któ­
pod

w

XVIII

w i e k u odbywały

mach
w

prac

terenowych

Poznaniu

sposobie
remu

w

leczenia

położenie

chałup

i i n n y c h budynków w i e j s k i c h .
Inaczej n a j p r a w d o p o d o b n i e j
tuowanie figur. Podana
gurze

z Kleczewa

p r z e d s t a w i a ł o się u s y ­

przeze m n i e w z m i a n k a o f i ­

z roku

1749 w s k a z u j e

co

prawda

n a j e j p o l n e położenie, j e d n a k j u ż f i g u r a z r o k u 1755
. z Zarzewka

wyraźnie u s y t u o w a n a jest w e w s i .
u

Częste p o s ł u g i w a n i e

się w

znanych

nam

zach z p o w i a t u K o n i n f i g u r a m i i krzyżami
nymi

jako punktami

przeka­

przydroż­

g r a n i c z n y m i n i e oznacza

oczy­

wiście, ż e b y ł y o n e s t a w i a n e c e l o w o j a k o z n a k i g r a ­
n i c z n e . U d a ł o się n a t o m i a s t natrafić
12

wyraźnie

stwierdzający

przydatność

na dokument

figury w

D o k u m e n t t e n t o „Manifestacja"

A.

z

ojczymowi,

roku

1748 p r z e c i w k o

rzejewskiemu,
cie

swemu

właścicielowi

K o n i n . Wiadomość

magii.

Zbierzchowskiego
A.

w s i Budzisław w

wydaje

się

tak

Mie­
powie­

stępnie z a p r a s z a
przebywa

już

pasierba

we

d o Budzisławia. K i e d y t e n

dworze,

pów u z b r o j o n y c h w
przedsięwzięcia

ojczym

nasyła

nań

chło­

kije, cepy i kosy. R e z u l t a t y

najwidoczniej

„czułego" ojczyma,

pod­

gdyż

n i e spełniły

dalej

czytamy:

tego

zamierzeń
„[...]

tychże

Etnografii

gruźlicy.

Sposób

UAM

o oryginalnym

ten

zalecał

nogami

cho­

d o góry, n a

krzyż.

Bardzo

istotna —

kwestia,

stępujących

w

ramach

k i m byli
w

bardziej

religijnego

ludności

tematu

tak licznie

połowie

„Bożych

że w p r o w a d z a

dla

naszego

fundatorzy

pierwszej

teresujące

XVIII

Mąk"

i

w.

—
wy­

na

te­

innych figur,

n a s bezpośrednio w i n ­

etnografów

zagadnienie

Chłopskiej.

form

Dlatego

życia

kwestię

tę

p o r u s z a m , choć z e b r a n e m a t e r i a ł y t y l k o w części u p o ­
ważniają
cych

mnie

„Bożych

do

tego.

Mąk"

z

W

przekazach

terenu

powiatu

dotyczą­

Konin

dwu­

k r o t n i e t y l k o u j a w n i a się f u n d a t o r . I t a k d o w i a d u j e ­
my

się

w

na

przykład,

Drzewcach

że

„Boża

Męka"

zniszczona

została w y s t a w i o n a p r z e z k o n w e n t c y ­

stersów z L ą d u , w ł a ś c i c i e l a l i c z n y c h w i o s e k

w

licy.

Lubsto-

Druga

wa

wzmianka,

Wielkiego

poza

ramy

muje

o

pochodząca

z 1755 г., a w i ę c

chronologiczne

stojącej

przy

z

oko­

wykraczająca

przyjęte

drodze,

wizji

w

nieco

pracy,

naprzeciwko

infor­

gościńca,

„[...] p r z e z p . C h o r ą ż e g o r e k w i r e n t a p o s t a w i o n e j
żej M ę c e "
Czy

interesująca,

że przytoczę w i ę k s z y j e j f r a g m e n t . M i e r z e j e w s k i

Katedry

1959 i n f o r m a c j ę

w d r a l p a n i e się o p ó ł n o c y ,

przydrożny
jest

roku

tym

inwentarzach

się „ d z i e w o s ł ę b y

figurą", u z y s k a n o w czasie badań p r o w a d z o n y c h w r a ­

się

czy

Kró­

rej

renie p o w i a t u K o n i n

wizjach

ma­

przetrwała

na terenie p o w i a t u K o n i n do dzisiaj. Z

r y c h choćby w s i j a k o o b i e k t y , weriług k t ó r y c h określa
W

przydrożnych

l i k o w a , w s i n i e z b y t o d l e g ł e j o d miejscowości, w

rów­

wsi.

praktykach m a g i c z n y c h T r a d y c j a
funkcji

nas

15

ta, t a k s k r o m n a baza materiałowa

do stwierdzenia,

szczyźnianych
łącznie

z

Bo­

.

wsiach

inicjatywy

że

„Boże

Męki"

w

Wielkopolsce

właścicieli

upoważnia

były

w

pań­

stawiane

dóbr

i

wy­

ewentualnie

jeszcze p r z e z p l e b a n ó w w i e j s k i c h ? O c z y w i ś c i e , że n i e .
Źródła

dają

jednak pewne

hipotezy wykluczającej,

każdym

wysunięcia
poważnie

ograniczającej

szy

szczyźnianych w X V I I I w . w f u n d o w a n i u f i g u r i k r z y ­

jakieś

podobieństwo

dziewosłębów

który n i e miał n a d l a t ¡1(5, a z babą
swatał i c h , a
myśląc

o

ważne

jest

to wszystko

manifestanta

pod

chłopca,

mającą

f i g u r ą

skórze."

1 3

d l a nas stwierdzenie,

We
że

l a t 70
robił,

wzmiance

tej

pod figurami,

ży

przydrożnych.

wielkopolskich

do
razie

chłopów umyślnie p o i ł i s a m z n i m i pił, s p r o w a d z i w ­
na

udział

podstawy

a w

Dodatkowych

hipotezę

argumentów

dowujących

tę

nie ciężkiej

sytuacji materialnej

pańszczyźnianego

w

dostarcza

dobrach

chłopów

analiza

podbu­
szczegól­

i społecznej

szlacheckich

pań­

chłopa

w

Wiel­

a z a p e w n e także i p o d k r z y ż a m i , o d b y w a ł y się w b i a ­

k o p o l s c e . N a l e ż y pamiętać, ż e początek p i e r w s z e j

po­

ły

łowy

wsi

dzień

zbiorowe

magicznym,
ujawnia

obrzędy

satanicznym. W

się chęć

zjednania

o

Charakterze

obrzędzie z
sobie

wyraźnie

Budzisławia

mocy

szatańskich

XVIII

wielkopolskiej

p o d figurą p r a k t y k

ny

oraz

ludowej

t a k słaba

nie w

zabiegach

formacja

magicznych

roli

przecenia­

myśli, i n t e n c j i . I n ­

z B u d z i s ł a w i a u p r a w n i a nas także d o

puszczenia,

że f i g u r y i

bardziej popularne w

krzyże przydrożne

przy­

były t y m

indywidualnych, okrytych mro-

T. Seweryn,
Kapliczki
i krzyże
przydrożne
w Polsce,
W a r s z a w a 1958, s. 60.
P o r . p r z y p . 7.
u Występowanie krzyży granicznych
zarejestro­
w a ł d l a P o m o r z a i n w e n t a r z P i a ś n i c y M a ł e j z 1678 г.:
„[...] skarżyli n a p o m i e n i o n y c h posesorów Częstkowa,
że o n i k r z y ż e
graniczne
stare
powycinali".
1 0

1 1

208

ruiny

n a s k u t e k działań

gospodarczej

wojennych

niejszych jeszcze przemarszów w o j s k w

p r z e z nienaturalność o d b y w a n y c h
charakterystyczne d l a magii

w i e k u t o czasy

północnej. W i ę k s z o ś ć
ekonomicznie,

gospodarstw
że

musi

i

okresie

chłopskich

posługiwać

groź­
woj­
jest

się d o ­

starczanymi przez p a n a w r a m a c h tzw. „załogi" pod­
stawowymi

narzędziami

pracy.

Inwentarze

z t e g o o k r e s u p r z e p e ł n i o n e są także
strofalnym

stanie

chłopskich

chałup

i

wizje

danymi o kata­
i

zabudowań

G. L a b u d a , Inwentarze
starostw
puckiego
i
kościerskiego
Z XVIII
wieku,
T o r u ń 1954, s, 65.
"
W A P P , K o n i n , R.O. 1 1 , f. 375.
P o r . : T . S e w e r y n , Niszczenie
dzieł sztuki
wy­
nikiem
zabiegów
magicznych,
„Polska Sztuka L u ­
d o w a " , ¡19613, n r 3, s. 149 i mast.
P o r . p r z y p - 5.
1 4

15

gospodarczych,
należały

których

zresztą

wystawienie

do p a n a

Wsi. W

i

konserwacja

tych

warunkach

S.

Błaszczyk

byłoby

zdo­

uwłaszczeniu

być się n a w y d a t e k związany z fundacją

„Bożej

Mę­

fundacje

ki"

danych do­

o l b r z y m i e j większości chłopów n i e ł a t w o
czy f i g u r y . Bardziej

starczają
chłopa

materiały

mówiące

pańszczyźnianego.

bociznami
mógł

przekonujących
o

i najrozmaitszymi

być

każdej

sytuacji

Chłop

chwili

społecznej

t e n , obciążony

innymi

świadczeniami,

pozbawiony

ziemi,

uprawiał, przerzucony n a i n n e g o s p o d a r s t w o
prostu

sprzedany.

Pan

wsi, niepodzielny

l u b po

właściciel
się j e ­

dynie godnym d o r e p r e z e n t o w a n i a w s i r ó w n i e ż
Bogiem.

Kontrola

rozciągnięta

nia

przezeń

także

obowiązków

tuacji w y d a j e

się w i e l c e

nad

przed

chłopem

dopilnowanie

pań­

spełnia­

religijnych. W

takiej

prawdopodobne,

że

sy­

dyspo­

nujący środkami m a t e r i a l n y m i p a n w s i troszczył
o wszelkie o b i e k t y służące u m o c n i e n i u w i a r y
ludu,

pomnażając

jednocześnie

własne

się

wśród

zasługi

re­

ligijne.
wskazującym

dóbr j a k o n a fundatorów

krzyży

i

na

właścicieli

figur

przydroż­

o

kapliczce

—• Z . J . ] pojawiają

święci

krzyży

strzec

i

się n a w s i l i c z n e

mają

staraniach

o

dostatek."

Interesująco
czące
z

przedstawiają

fundacji

innych

terenów

nictwach

się

XVIII-wiecznych
Polski,

źródłowych.
m i e j s c u , ze

tych

względu

resującego

nas

włlkierze w i e j s k i e , normujące

ne

wsi

1 9

.

W

należy

wilkierzu

skiego W . Leskiego z r o k u
ległych
tu

jego

Lubawa,

cony

„Bożym

zentujące
nicy

przy

wsi

której

dla których s t a w i a n o „ B o ż e M ę k i " , b y ł o — j a k s t w i e r ­

znajdować.

dza

potrzeby doda."

J . K.

Haur

—

„[...]

otrzymanie

stwa n a u r o d z a j n e m i e j s c a "

16

cy

F i g u r y i krzyże p r z y d r o ż n e
0 czym d o w i a d u j e m y
badań

terenowych

się w

—

stawiano

wyniku

jako

błogosławień­

.
również

—

etnograficznych

Obronę

przed

pomorem

1 i n n y m i klęskami, j a k o z a p o r ę broniącą z ł y m

siłom

wejścia n a t e r e n

miej­

wsi. Stawiano

scach samobójstw,
nego dziecka

mordów,

lub

ludzkiej,

n a mogiłach

w polu i w l e s i e o r a z w

także

znalezienia

czaszki

downych objawień,

je

w

nieochrzczo-

miejscach

ludzi

cu­

pochowanych

i n n y c h jeszcze

szczególnych

Nie t r u d n o
nych

wyżej

jest

dostrzec,

funkcji

że

„Bożych

większość
Mąk"

z

poda­

zainteresować

mogła głównie właściciela w s i . K r z y ż e i f i g u r y c h r o ­
niły przed klęskami

żywiołowymi

jego

wioskę

oznaczały wyróżniające się czymś w y j ą t k o w y m
sca na jego

jednak

i

w

ziemi.

Ew.

chłopskie

samodzielną

krzyży

XVIII-wiecznej

Wielkopolski c h y b a j e d y n i e c h ł o p o m
prowadzącym b a r d z i e j

miej­

fundacje

i figur przypisać m o ż e m y n a t e r e n i e

oraz

gos­

korskiego

figur
W

nim:

wicz ,
dzo

wiecie

wiąże

rozkwitu

wielu

fundacji,

i c h związek

dziedzin
z

się

zaczątek

sztuki

ludowej.

uzyskaniem

wspaniałego
Sens

przez

w i e l k o p o l s k i c h z i e m i — dostrzegł i d o s k o n a l e
J . K . H a u r , Skład
abo skarbiec
sekretów
oekonomiey
zieraiańskiey,
s. 89.
l e

17

T . S e w e r y n , Kapliczki...,

tych

chłopów
wyraził

znakomitych
K r a k ó w 1690,

z

według

artykuł,

mówią­

figur,

do

są

starostwa

do

Zawiera

cena

n a d s t a w k i e m , z a t o dać

przez B.

i J . Leskie-

ale za to bar­

ten temat.

Jest

Słaboszewic

w

ona

wsi: „Aby

fundacji

gospodarcze.

do druku

jedyną,
na

dotycząca

postawić

łą-

wykorzystania

zagadnień

instrukcje

informacje

Sandomierz.

znaleźć

21

przygotowanym

1752 r .

miał

zawsze

chełmińskim .

dokumentów
—

karą,

r o k u 1692/1706 p r z e z

ciela

polecenie

statuę św.

Jana

to
po­

właści­
Nepomu­

3 talary bite i ko-

rzec ż y t a s z t u k a t o r o w i , a l e i p o s t u m e n t d o t e g o z r o ­
bić

powinien

i nasadzić

Zacytowane
ogromne

szlachty

szczeniu, z k t ó r y m

woj.

i

uczynek

konserwowaniu

n a t r a f i a m y n a jedną

uwła­

po

treści

repre­
urzęd­

wiejskim

winą

J . Bartysia, A. Keckową

interesującą

zek

dopiero

rodzajem

instrukcja

pod

zamek

w

„Figury

jako

d l a w s i czynszowych

i c h wyborze,

nymi.

masowo

o

dawnym

Baranowskiego,

wiej­

że i k a p l i c z k i wyrastają

Podobny

przydrożnych

krzy­

chłopów

drzewo

p o s z u k i w a n i u materiałów

skim.

przez

w

Innym
w

podarczą, i n a d t o — b y ć m o ż e — s a m o r z ą d o m
Indywidualnie stawiane

2 0

jedynie

T. Działyńskiego

oczynszowanym,
działalność

czego

poświę­

Chrystusa

konserwować

obalały,

powia­

artykuł

Jezusa

można w w i l k i e r z u w y d a n y m w

2 2

wypadkach

Do

nie

chełmiń­

szlacheckich

p o w i n n i starsi

stawiać
się

pracę

wewnętrz­

biskupa

Czytamy

naszego

drogach

ozdobnie

postawić

specjalny

Mękom".

Zbawiciela

na
inte­

1766, w y d a n y m d l a p o d ­

jurysdykcji
znajdujemy

wydaw­

n a zawartość

w s i się t e n niechrześcijański

celów,

w

wydawnictw

publikującą
życie

materiału,

doty­

przydrożnych

opublikowane

Wśród

pierwszym

materiały

figur

w

z

chłop się

18

zysków.

jednym

których

zwracał o pomoc w s w o i c h własnych t r o s k a c h o b y t ,

aby

że

w

d o b y t k u już n i e pań­

kosztem,

sobie,

Grabonoga

kapliczek,

nych będzie t u i c h p r a w o d o z i e m i i p ł y n ą c y c h z n i e j
Przypomnijmy

z

s k i e g o , a l e chłopskiego, święci, d o k t ó r y c h

mękę

Głównym m o m e n t e m

artykule

chłopskich

ustawieni

którą

ziemi i chłopów n a n i e j mieszkających, c z u j e

szczyźnianym o b e j m u j e

ro­

w

Z k o ń c a X V I I I — początku X I X w . Pisze o n : „[...] [ p o

materiały

zainteresowanie

Jak

i

wsiach czynszowych
wsi.

a

się

z

jedynie

wskazują

figurami
wilkierzy,
figur

na

przydroż­

we

obowią­
wsiach

konserwowania

we

— został n a ł o ż o n y n a mieszkań­

Inaczej

dziłem,

przedstawiała

i

w

figur

2 3

wyraźnie

konserwowania

zagrodowej,

tych

gips."

dworów

dowiadujemy

stawiania

ców

na

się

zapewne,
sprawa

n i e w i e l k i c h , najczęściej

jak

już

fundacji

dowo­
krzyży

jednowioskowych

wiejskie
XV—XVIII
w., „ A r c h i w u m K o m i s j i P r a w ­
n i c z e j " , t . X I , K r a k ó w 1938, s. X V , 512.
J w . , s. 3 4 1 i n a s t .
J w . , s. 175.
Instrukcje
gospodarcze
dla dóbr
magnackich
i szlacheckich
z XVI—XIX
wieku,
t. I , W r o c ł a w
1958, s. L X X V I I I , 749.
J w . , s. 466.
2 0

c y t . w y d . , s. 25 i n a s t .

2 1

22

S. Błaszczyk,
„Studia M u z e a l n e " ,

Kapliczka
ludowa
z
Grabonoga,
t . 1И, P o z n a ń 1957, s. 132.

18

"

S. K u t r z e b a

i

A.

Mańkowski,

Polskie

ustawy

2 3

109

pańszczyźnianych
cie

dobrach

Konin. W wioskach

gury,

mające

także

—

poważne

poza

torów
w

krzyży

a

figur

XVIII

mianowicie:

k t o był

ze

nym

podobnie

wytwórcą

rzeźb

i

w XVIII
z Grabonoga
„Bożymi

sobie

stręczało

kłopotów.

szczególnych

ukrzyżowanego
miejskiego

pańszczyźnianych

świątkarza

polach?

najprawdo­

obrazów

przeka­

rzemieślnik

Takim

wieku

renomowa­

religijnych

sławny

był

ehłop-rzeź-

Z rozsianymi p o pol­
mniej

Wystawienie
trudności,
była

zapewne r o ­

krzyża

nie

natomiast

najpewniej

na­

postać
dziełem

l u b też w y s p e c j a ­

wiejskiego.

„Boże M ę k i " t o t y l k o jeden
nie najbardziej

po

zacytowanym

Mękami"

Chrystusa

sprawy,

wykonawcą

był t o

rzeźbiarza c z y o d l e w c y

lizowanego

p o w . K o n i n •—

wyspecjalizowany

biarz Walenty
biono

n a funda­

rozsianych

jak w

nych

drogach

społeczne,

z t e m a t ó w — zresztą

reprezentatywny

podjęte

n a podstawie

dowych

ksiąg g r o d z k i c h . M o g ą

— które m o g ą b y ć

materiałów

uzyskanych

z są­

o n e dostarczyć

n y c h d a n y c h r ó w n i e ż d o badań n a d i n n y m i

pew­

2

2 5

Sztuka

kultury

miłośników,
i

dem
sał,

a także

jeszcze

śledzić

Wielkopolska,
że w y z b y w a

odziedziczonej

gdzie

całym

Polski

urbanizacji

t a k znacznych

artystyczny

w

ludo­

ziem

proces

jeszcze

Polski.

naszego

jego

ludu

bogactwie

p r z e d s t a w i a się p o d t y m w z g l ę ­
o której

już Oskar

się (np. w

p o ojcach

stroju)

kultury

Kolberg p i ­
swej

n a rzecz

dawnej,
przeni­

kających z m i a s t a n a w i e ś n o w y c h w z o r ó w . O d cza­

110

o

zawierają

odzieży.

m.in. kapitalne

Równie

wyposażeniu

czeladniczej

cenne

wnętrza

n a ogół

rea­

szłacheckich\ Księgi

wszystkim w rejestrach

informacje

—

ruchomości

—- d o t y ­

są m a t e r i a ł y

mówiące

dworku

szlacheckiego,

n a folwarku, a niekiedy

nawet

izby
chału­

p y chłopskiej. Dość l i c z n e są także w z m i a n k i o o b r a ­
zach. Wymieniają

o n e czasem,

na

został sporządzany,

którym obraz

wykonania .

Wspomnieć

2 5

teresujących
mice.

niekiedy

Poza

o b o k t e m a t u , materiał,

także

i technikę

należy

informacjach

t y m inwentarze

o

o ludowej

i wizje

jego

dość i n ­
cera­

w s i znajdujące

się w księgach g r o d z k i c h — z r a c j i z a w a r t y c h w n i c h
dokładnych
gą

spisów

stanowić

wiejskich

rzemieślników

podstawowy

i

wiejskich

materiał

małomiasteczkowych

do

— mo­

rejestracji

ośrodków

garncar­

skich w X V I — X V I I I w .
Księgi
macji

o

grodzkie

są

kulturze

czasów

jest

sądowych

jedna

liczy

dów
kie

oczywisty
przez

grafa

ksiąg

terenem

jedno­

p o n a d tysiąc
lata

niezwykle

ponad

z

kart.

się w n i o s e k ,

jeszcze

D o naszych

archiwach

grodzkich,

wydaje

długie

infor­

zresztą

i c h liczba.

się w

sobie

skarbnicą

korzystanie z zawartych w nich

ogromna

zachowało

sięcy

prawdziwą

w s i . I c h zaletą,

cześnie utrudniającą
materiałów,

będą

15 t y ­

których

nie­

Z tych

wzglę­

ż e księgi

grodz­

także

dla etno­

interesujących

poszukiwań

Zbigniew

Jasiewicz

źródłowych.

P a n a Jezusa ukrzyżowanego obrazek w r a m i k a c h n a
d r e w n i e m a l o w a n y [...] piąty, n a k t ó r y m j e s t w y ­
m a l o w a n y Ż y d śmieszną sztuką [...]", a l b o
również
z i z b y d w o r s k i e j ze Sługocinka w 1744 r „ W A P P ,
K o n i n , R . O . 10, f. 5 9 6 : „[...] o b r a z
1 kopersztyc h o w y n a ścianie p r z y l e p i o n y [...]".

SZTUKI

dotych­

sztuki

kierunku

n i e poczynił

i gdzie d o r o b e k

jest

mieszkańców

i badaczy

w

wschodniej,

barwności. I n a c z e j

mało

ogółowi

się r a c z e j

ludowej

postępów
można

wielkopolskiego

szerszemu

zwracała

środkowej

i

ludu

znana

Uwaga
wej

grodzkie
przede

m i m o ż e dotyczą

po dworach

Marczakowa

WYSTAWA WIELKOPOLSKIEJ

czas

sztuki ludowej,
spisywanych

dziedzi­

* Z artykułu a n o n i m o w e g o
( K . M . , Do
malow­
niczej
podróży
po Wielkopolsce,
„Przyjaciel
Ludu",
L e s z n o 1839, s. 223) d o w i a d u j e m y się o wziętości
W a l e n t e g o : „ Z różnych s t r o n też z a m a w i a n o u n i e ­
g o o b r a z y i r z e ź b y i za n i e d r o g o p ł a c o n o . "
P o r . n p . o b r a z y z i z b y d w o r s k i e j z Osieczy
z 1749 r „ W A P P , K o n i n , R . O . 12, f. 77 v . : „[...]

Krystyna

nami
liów

czące

rzeczywistym

l ü b małomiasteczkowy.

Wielkopolsce

i

d l a etnografa

figurach

Słaboszewie,

miejski

if i ­

religijnym —

jako

w. w

Mąk", t a k licznie

wystawniejszych

podobniej,
zie

dóbr

w e wsiach

połowie

najważniejszej

Przy

powie­

d o właściciela w s i .

wyjaśnia

„Bożych

w

i

w

gospodarcze

n a właścicieli

pierwszej

nie

uzasadnieniem

podstawy

należała n a j p e w n i e j
Wskazanie

szlacheckich

t y c h dbałość o k r z y ż e

su

LUDOWEJ W LUBLINIE

gdy Kolberg

skiem
ską

minęło

przeszły

nosiła

dwie

nowe

tradycyjnej.

prowadził

w

się d r u g a

uległy

zupełnej

wojna
zagładzie

zbiory

zawierające

80.

z

w

Poznań­

N a d Wielkopol­

których

zabytkach

Szczególnie

czyła

czowych,

wojny,

straty

Wielkopolskim

swe badania

już l a t ponad

każda

ludowej

p o d t y m względem
światowa,

w

Heleny

i

bezcenne,

zazna­

czasie

zdeponowane

w

Wiesławy

przy­
kultury
której

Muzeum
Cichowi-

b o często

ostatnie

szczątki d a w n e j k u l t u r y l u d o w e j W i e l k o p o l a n , a t a k ­
że i większość

zabytków w terenie

na

hitlerowskiej

w

kańcy

okresie

wielkopolskiej

została

okupacji,

w s i byli

kiedy

przemocą

zniszczo­
miesz­

wysiedlani