"Boże Męki" w I połowie XVIII wieku na terenie powiatu konińskiego w świetle ksiąg grodzkich/ Polska Sztuka Ludowa 1962 t.16 z.2
Dublin Core
Tytuł
"Boże Męki" w I połowie XVIII wieku na terenie powiatu konińskiego w świetle ksiąg grodzkich/ Polska Sztuka Ludowa 1962 t.16 z.2
Temat
rzeźba ludowa
Jezus Chrystus - w rzeźbie ludowej
Konin
Opis
Polska Sztuka Ludowa 1962 t.16 z.2, s. 105-109
Twórca
Jasiewicz, Zbigniew
Wydawca
Instytut Sztuki PAN
Data
1962
Relacja
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:4486
Format
application/pdf
Język
pol.
Identyfikator
oai:cyfrowaetnografia.pl:4172
PDF Text
Text
Jego „Madonnę Skępską" zakupiła C P L i A .
gólnym
upodobaniem
Wacław
rzeźbi
ża i d ł u t ; r z e ź b s w y c h n i g d y n i e m a l u j e .
zwierzęta.
urodzony
Skirzyński,
w
1919 r „
z. zawodu, jest twórcą l i c z n y c h rzeźbionych
wie
kapliczek
i figur
nagrobnych.
mat;
w
gospodarstwie,
w kaplicz
sztuki
Skępskiej"
Częstochowskiej"
( i l . 5), „ M a t k i
( i l . 4) i
i n . Pracuje
Bral również udział w c e p e l i o w s k i m
karskim w 1958 г., g d z i e uzyskał
Wincenty
trza kościoła w Z a w i d z u .
dziej samodzielne,
Teraz
dekoracyjne,
wie
r.
przeważnie M Boską
by w i e j s k i e " . Współpracuje
szopkarskim
otrzymał
z CPLiA.
drugą
nagrodę.
bar
znanych
jącą
„ba
kiej
w
w
wysta
1959 r .
w 1898 r . w S i e r p c u ,
amator,
dużą
prac
figurki
„Matki
Bos
oryginalnością
tematu.
Żurawińskiej",
d l a której
m a szczególny
kult;
n u j e duża biegłość
kompozycje
wzoru,
w
drzewie
w y k o n a n e bez
cechujące
( i l . 11). W s z y s t k i e
sierpeckim,
w
i interesu
zawsze j e m a l u j e . D o c i e k a w
należą
konkretnego
najczęściej
W
( i l . 6). W y k a z u j e
techniczną
j a k Huras, wykonuje
rzeźbi
wykonał również interesującą rzeźbę „Chrystusa u p a
kompozycje
u r o d z o n y w 1918 r . w Chądzynie,
podobnie
jego
których
kościoła
biegłość
rzeźbiarską
Kocot,
r z e ź b y pełne i r e l i e f y ;
pomocy
za pomocą dłut, w z o r u j ą c
płaskorzeźbach, a także n a rzeź
m u z
interpretację
Zygmunt
jego
urodzony
n a oleodrukach,
pracach
szych
dzu, stolarz,
Sier-
zaczerpniętej
Uczestniczyła
p o w . sierpeCkiego
Huras,
najczęściej
bach
u r o d z o n y w 1924 r . w Z a w i
Dużyński,
ciemnozielono
o tematyce
d o obrazów.
piaskowcu i w drzewie,
swych
znane są poza g r a n i c a m i k r a j u — zwłaszcza w U S A .
Stanisław
rzeźby
ludowej
Franciszek
N a konkursie
Rzeźby
ramy
powtarza w swych
z Dzieciątkiem, B o
Ukrzyżowanego oraz
wykonuje
sztuki
się
t r a f n i e uogólnione —
(Skępską,
lesną i inne), F r a s o b l i w e g o ,
rzeźby
ciemnobrązowo,
a więc w kolorach tradycyjnych w
m i e s z k a t a m i o b e c n i e , pracując j a k o o g r o d n i k . Rzeźbi
w
topo
n a w y s t r o j u wnę
tworzy
chwilach
( i l . 8). „Organista i organiścianka", a także m i s t e r n i e
w Zawidzu, z z a w o d u cieśla.
lowym, o ornamencie w z o r o w a n y m
wolnych
malowane:
fioletowo,
zdobione
wyróżnienie.
Dawniej rzeźbił g ł ó w n i e o ł t a r z y k i w d r z e w i e
w
z otaczającego j ą życia, j a k n p . „ J e ź d z i e c n a k o n i u "
dla CPLiA.
1896
Prace
dzieci,
peckiem.
Boskiej
w
rzeźbi.
i
k o n k u r s i e szop-
( i l . 9), u r o d z o n y
Krajewski
u r o d z o n a w 1897
Gołębiowska,
j e j , b a r d z o p r y m i t y w n e , zbliżone d o twórczości
są z a w s z e
w
ludo
w Płocku. Skirzyński w i e l o k r o t n i e p o w t a r z a t e
„Madonny
Szczypawka
r o k u w Mościskach, g m i n a Gójsk, p r a c u j e n a w ł a s n y m
drze
w Rościszewie, uzyskała
1957 r. pierwszą nagrodę n a w y s t a w i e
wej
Helena
rolnik
Polichromowana
statua „Madonny z L o u r d e s " , u m i e s z c z o n a
ce n a grobie jego m a t k i
z C P L i A . Rzeźbi w d r z e w i e l i p o w y m , za pomocą n o
Z e szcze
się
jego prace
pewną
znamio
warsztatowa.
j a k zresztą
n a całem
Mazowszu
dającego p o d k r z y ż e m "
i szopkę n a k o n k u r s C P L i A
P ł o c k i m t w o r z y jeszcze w i e l u m n i e j z n a n y c h , a może
(pierwsza
i l . 7). W s p ó ł p r a c u j e
i
nagroda
F o t : Stefan
Z
—
stale
— il. 1, 2, 4, 6, 8, 9; Marian
Deptuszewski
A R C H I W U M
„BOŻE
MĘKI"
nie odkrytych ludowych
W PIERWSZEJ
Przedpełski
d o źródeł
POŁOWIE
historycznych,
a
XVIII
szczególnie
do masowych przekazów z a w a r t y c h w księgach
kich — uzyskało j u ż n a d o b r e p r a w o
przy
opracowywaniu
etnografii,
takich
j a k budownictwo
odzież, czy też urządzenie
z
wiejskie,
dziedziny
WIEKU
NA
zywaniu
niektórych
duchowej
i społecznej, t a k i c h
wartość
zagadnień
z
pomocą
szeregu
jakiej
zakresu
przykładów
wieku,
zwrócić
księgi
t e mogą
być źródłem
ży
we
i
figur
przydrożnych.
wspomnianych
Informacje
dokumentach
przy
krzy
n a t e n temat
są t r u d n e d o zna
a w wyjątkowych
przy
j a k np. magia
XVIII
mierze
badaniach n a d stosunkowo wąskim problemem
opisy,
co j e s t zresztą c h a r a k t e r y s t y c z n e
kultury
s o w y c h m a t e r i a ł ó w h i s t o r y c z n y c h służących d o badań
ludowa
nad
grodz
pragnę za
uwagę
w y p a d k a c h dość o g ó l n i k o w e
rozwią
dziejami
źródłach
połowy
KONIŃSKIEGO
l e z i e n i a i r a c z e j Skąpe. Często są t o j e d y n i e w z m i a n k i ,
Wykorzystując materiały z konińskich ksiąg
z pierwszej
POWIATU
Zwrócono
czy p r a w o l u d o w e .
kich
w
TERENIE
SĄDOWYCH
rolnictwo,
i z b y chłopskiej.
także uwagę n a i c h bezcenną
grodz
obywatelstwa
tematów
— il. 5, 7.
— il. 3, 10; Jan Swiderski
H I S T O R Y C Z N E G O
W ŚWIETLE GRODZKICH K S I Ą G
Sięganie
twórców.
n ato,
ze
stają
trakcie
ludowej.
Często
się z r o z u m i a ł e d o p i e r o
współczesnymi
nika ogromna
w
kultury
d l a większości m a
materiałami
wartość opisów,
badań
wzmianki
w
w
zestawieniu
opisowymi.
Stąd w y
które d o k o n y w a n e są
n a d współczesną
kulturą
ludową;
705
dzięki t y m m a t e r i a ł o m o p i s o w y m
bowiem
się n a m k o n k r e t n e kształty z j a w i s k
wzmiankowanych
w
źródłach
Za jedno z najbardziej
badaniach
czy
w s i zostały
o t o interesujące
nas materiały
przydrożnych, z a w a r t e
w
księgach
dotyczące
figur
relacyjnych
grodu
konińskiego:
historycznych.
w a r t o ś c i o w y c h źródeł
nad dziejami
A
zarysowują
przedmiotów
uznane
przy
sądowe
C i e n i n Z a b o r n y , r o k 1701, w i z j a , W o j e w ó d z k i e
Archi
w u m Państwowe w Poznaniu ( W A P P ) , K o n i n , Relacje
księgi g r o d z k i e , a spośród n i c h szczególnie księgi t z W .
m a n u a l n e ; (Rei.) 1, f. 88 v . :
„relacyjne", zużytkowane w
„ N a ostatek figurę B o g a Wszechmogącego alias
wierają
one wyjątkowo
niezwykle
niniejszym artykule. Za
bogaty
interesujących
materiał z a r ó w n o
dla
etnografa
problemów
k u l t u r y m a t e r i a l n e j , j a k i d o zagadnień
szlacheckiej
wsi
pańszczyźnianej К
nienia znaczenia
t y c h źródeł
kowanie.
Publikacji
lacyjnych
poświęcone są w
teriały d o d z i e j ó w
siewicza.
Na
wszystkim
z ksiąg
dawnictwo
chłopa
resującego
W.
zagadnienia
że w
jedynie
cząstkę
grodzkich.
Poza
Mękach"
swe
obydwa
wizjach
Przede
pracach p u
materiałów
tym —
wy
dla inte
Mąk".
wymienionych
odnajdujemy
fragmentarycznych
oparł
„Bożych
Dereprzede
Niestety,
2
re
„Ma
J.
są bezużyteczne
blikowano
żych
ksiąg
pochodzących
Rusiński .
w s z y s t k i m dlatego,
relacjach
grodzkich
grodzkich
źródłowe
nas
doce
ich publi
wielkopolskiego"
relacji
również
Dowodem
całości t r z y t o m o w e
inwentarzach
te w y d a w n i c t w a
obyczajowych
jest szerokie
materiałów
do
zawartych
wzmianki o
najczęściej
w
w
„Bo
krótkich,
zawierających
opisy
pól,
Mękę
nowozbudowaną
i
drzewo wszystko
dynku
w
„[...] płosa [...]
lewczanych
Święta,
archiwalnych
o
„Bożych
kumentach,
nych
w
do
dziejów
Mękach"
nie
publikowanych
i manifestacje
w y c h oraz
ugody
Dochodzimy
tam,
źródłach;
Wzmianki
w
nie
a
możemy
w
relacyjne
szukać
przede
dokumenty
te
to
majątko
w
o figu
źródłach
wszystkim
się
z
za
wszędzie
opisów
pól;
w
punktu-
terenie.
krzyży i f i g u r przydrożnych —
grodu
konińskiego.
Dla
pierwszej
połowy X V I I I w i e k u wykorzystałem
t u 17 ksiąg s e r i i
relacji
relacji
manualnych
oraz
13 ksiąg
i
N a zakończenie t y c h p a r u u w a g w s t ę p n y c h
nadmienić, ż e z e b r a n e
powiatu
konińskiego
skie, w
czasach,
oblat .
3
chciałbym
m a t e r i a ł y dotyczą s z e r e g u w s i
(obecnie
o których
liskie) w jego granicach
województwo
poznań
piszę, w o j e w ó d z t w o
przedrozbiorowych,
niż dzisiaj. G r a n i c e te obejmowały —
terenami
dzisiejszego
siejszych
powiatów
powiatu
Konin
Turek,
—
Słupca
część
i
ka
znacznie
szerszych
Koło,
poza
dzi
Pleszew.
P o r . : J . B i e l e c k a , Organizacja
i działalność
kan
ziemskich
i grodzkich
wielkopolskich
XIV—
wieku,
„ A r c h e i o n " , t . X X I I , 1964, s, 130.
J . Deresiewicz,
Materiały
do dziejów
chłopa
wielkopolskiego,
t . I — I I I , W r o c ł a w 1956—1957; W .
Rusiński, Inwentarze
dóbr szlacheckich
powiatu
ka
liskiego,
t . I , W r o c ł a w 1955, s. X X I X , 810. P o m i j a m
t u w y d a w n i c t w a z a w i e r a j ą c e m a t e r i a ł y z ksiąg r e
l a c y j n y c h z i n n y c h terenów P o l s k i (np.
Inwenta1
celarii
XVIII
2
106
wsi, WAPP,
Konin,
ciągnie się o d B o ż e j M ę k i aż d o szet-
granic
[...}".
1733, proteśtacja,
WAPP,
Konin,
R.O.
8,
f.
„[...] o d t e g o miedzą idąc d o k o p c a k a m i e n n e g o ,
jest
za b r o d e m
Biskupie,
„Pole
p o d Bożą
1735, w i z j a ,
ozime
Bożej M ę k i
Drzewce,
WAPP,
świecką
który
[...]".
K o n i n , R.O. 8, f. 346:
k u Grabienicom
na
folwarczku
prosto
[...]".
1738, w i z j a ,
Boża
Męką
Męka
przez
WAPP,
nowo,
Konwent
starej
Wielebnych
k i e h postawiona, a raczej
nocnym
K o n i n , R e i . 13, f. 156:
zamiast
erygowana,
swego
Męża
kierą
ścięta,
sposobem
piłą
w
z rozkazu
tamże
blisko
Księży
Lęndz-
przez ludzi w s i
H e l e n y z Z i e l o n a c k i c h Rościszewskiej p o d nieobytność
Spośród konińskich ksiąg g r o d z k i c h p r z e j r z a ł e m —
księgi
1727, podział
prawie
[...]".
koło
porąbana,
i dyspozycji
poderżnięta,
miejscami
p.
a potem
pozluzowana,
sie
kru
c y f i k s Od n i e j o d e r w a n y i i m i ę Jezus w y r y s o w a n e
spodziewać
z myślą o z a g a d n i e n i u
i niemal
widzieliśmy
wykorzysta
o p i s a c h t y c h „ B o ż e M ę k i " służyły c z a s e m za
ry orientacyjne
[...]
Łukom
dotyczące s p o r ó w
należy
obalone
innych do
t u d o w n i o s k u , że w z m i a n e k
sądownictwa,
gdzie
i
źródeł
graniczne.
przydrożnych
kresu
polskiej.
się też
skatalogowanych
protestacje
rach
wsi
znajdują
katalog
f u n d i t u s podcięte i
290 v . :
będącej,
także
Wielkie,
Bożą
dla ubo
R e l a c j e i o b i a t y , (R.O.) 6, f. 638 v . :
blikacjach.
ich
obrócone
Szetlewo
mały
t a k z B o ż e j M ę k i , j a k o też z b u
p o d nią będącego, porąbane
wióry
„[...]
zawiera
budyneczek
g i e g o p o d nią z b u d o w a n y
a opisów t y c h n i e uwzględniono w w y m i e n i o n y c h p u
Nie
i
kierą w y c i ę t e , słup p o s i e k a n y
item
przy
tej
nowej
Bożej
i t a k n a chłopa
Męce
stara
sie
ścięty,
ab
antiquo
stojąca a l i a s z n a k [...]".
Święta, 1739, u g o d a g r a n i c z n a , W A P P ,
K o n i n , R.O. 9,
f. 5 4 1 :
,,[...] w y z n a c z y ć
kopiec
Bromkom
samym
przy
n a d rowem,
krzyżu,
jak
który
idzie
teraz
stoi
ku
nad
t y m r o w e m [...] d a l e j zaś s a m a d r o g a wardęSka aż d o
B r o n i k g r a n i c z y ć b ę d z i e [...]".
Święta, 1739, w i z j a , W A P P ,
„[...] k o p i e c
drodze
graniczny
wardęskiej
Siąszyce,
[...]
Stojącej
1739, podział
K o n i n , R e i . 13, f. 206 v . :
n a b o k u Bożej
Męki
przy
[...]".
wsi, WAPP,
Konin,
R.O.
9,
f. 394 v . :
„[...] z a g o n e k n a t a m t e j s t r o n i e d r o g i k u p o l u u g o r u
z a o r a n e g o t r o j g i e m s t a j p r z y B o ż e j M ę c e [...]".
T r ą b c z y n , 1740, w i z j a ,
WAPP,
„ P ł o s k a [...]
pierwszym
n a której
K o n i n , R.O. 9, f. 619:
s t a j u , u Bożej
Mę
k i , ż y t o n a p ó ł z o s t e m [...]".
rze
dóbr
ziemskich
województwa
krakowskiego
1576—1700,
w y d . A . K a m i ń s k i , A . K i e ł b i c k a i S.
P a ń k ó w , W a r s z a w a ,1956, s, 537).
K s i ę g i r e l a c y j n e g r o d u k o n i ń s k i e g o mają o d
mienną n o m e n k l a t u r ę w
porównaniu
z
księgami
innych
grodów
w i e l k o p o l s k i c h . Por.:
Deresiewicz,
Materiały
do dziejów
chłopa
wielkopolskiego,
t. I ,
W r o c ł a w 1956, s. X V .
3
Motila
Bienna,
1740, w i z j a ,
WAPP,
Konin,
R.O.
9,
oznaczać k r z y ż e . D z i s i a j
żymi
f. 525 v . :
„Item n a p r z e c i w k o
tej płosie k u Bożej
Męce
kawal-
Mękami"
przydrożne
Do
ców 4 [...]".
Sługocinek, 1742, w i z j a , W A P P , K o n i n , R.O. 10, f. 182:
bując
„[...] oddaje
tworzyć
się groch
zasianego
na
s k i m staje, j e d n y m o d Bożej M ę k i
folwarku
pań
[...]".
Bratuszyn, 1747, w i z j a , W A P P , K o n i n , R.O. 1 1 , f. 317:
,.[...] w gościńcu bratuszyńskim
cego o d drogi d o T u r k u
żyta
na pniu
idącej, p o l e w e j
stoją
stronie
od
Bożej Męki, prętów 2 [...]".
I.lehynek, 1748, podział w s i , W A P P ,
K o n i n , R.O. 1 1 ,
f. 660:
związane
bardzo
wygląd
wykorzystanymi
mi
o
posiekanym
wyzna
my
jedynie
wiadomość
Wielkiego
jącej
nieco
dla
w
sktadków 111 przez 2 s t a j " .
filantropijna
przydrożne
„[...] i t e m p r o s t o w
wiania
nież
Kleczew, 1749, podział
ki"
K o n i n , R.O. 1 1 ,
wzmianka
„W polu średnim, g d z i e t e r a z o z i m i n a , f o l w a r k
ciąg
Pierwszym
zagadnieniem
nasuwającym
się
związku z p r z y t o c z o n y m i ź r ó d ł a m i j e s t p o t r z e b a
lenia, co r o z u m i a n o w W i e l k o p o l s c e
łowie X V I I I
wieku
Dochodzimy
krywczego,
że
były
z wyobrażeniem
to
zresztą
przede
ukrzyżowanego
je na to n i e d w u z n a c z n i e
teriałach opis
w
„Bożej
jedyny
Męki"
„Boża
nie od
Mąk"
na
przede
dowodem
wszystkim
1739 r. ze
Świętej,
tradycje
rzeźbione
z XIX
liński .
ma
Drzewiec.
pą —
te
jednego
nazywają
Męką".
Za
i
go
dane
tego
się także w s z e l k i e
są
przez
inne
spotykane
Obok
krzyży
5
8
9
9
„Bo
starych
krzyży
raźnie już p r z e k a z
krzyżem,
figury,
źródłach
i
lub
a
„figury"
z
tuż
infor
Wykorzysta
wyjaśnić,
miały
jak od
wspaniałe
wielkopolskich
Nowak
krzyże
świątkarzy
i Paweł
ma
dzież
z 1756 r . . Są
Bry
Natomiast
materiałów
dru
wać
w
..Boże
żadnych
na podstawie
się
7
w
znalazły
się
Cho
figur .
9
przeze
wyraźnie
interesujące
w
znajdu
pow.
tylko wzmianki, nie
cytowanych
bardzo
wy
1 7 5 5 . Figurę
danych o wyglądzie
możemy
Kle
mówi
świętego
Szamocina,
u s y t o w a n i u krzyży,
Męki"
z r o k u 1749 z
z roku
to jednak
figury.
n i e oznaczała
Nepomucena
wówczas
inwentarzu
8
kryć
mamy
Jana
popularnego
w
po wsiach
oczywiście
z Zarzewka,
także
zawierające
również
Męki")
bardzo
mogą
jesteśmy
Mąk".
niestety
(jeżeli
św.
jemy
„Bożą
mogą
figurze
tego
Wzmianki
jak
Męka"
z
O
są
wzmianki
j a k można
pozbawieni
„Bożych
stawiano
Wzmiankę o figurze
Męki"
Uwagę dotyczącą
wieloznaczności
określenia
..Boża Męka" z a w d z i ę c z a m p . m g r o w i S. Błaszczy
kowi.
W A P P , K o n i n , R.O. 13, f. 54,3: „ W i d z i a ł p r z y
t y m tenże w o ź n y [...] n a d r u g i e j s t r o n i e d r o g i , n a
przeciwko n o w e m u gościńcowi, p r z e z p . Chorążego
rekwjrenta postawioną Bożą M ę k ę d ę b o w ą [...]"
S. Błaszczyk, Rzeźbiarze
ludowi
południowej
Wielkopolski,
„ P o l s k a S z t u k a L u d o w a " , 1958, n r 1,
s. 9 i nast.
' W A P P , K o n i n , R.O. 13, f. 496: „[...] począwszy
od w s i , t o jest o d o g r o d u , w k t ó r y m s t a t u a św. J a n a
Nepomucena w y s t a w i o n a [...]"
J . Deresiewicz, Materiały
c y t . w y t i . , s. 7 6 :
„Fundamentów założenie, g d z i e m a być k a p l i c a f u n
dowana, n a pagórku jadąc d o M a r g o n i n a ; a d praesens
na t y m m i e j s c u f i g u r a ś w . J a n a N e p o m u c e n a
wy
stawiona."
W związku z f i g u r a m i p r z y d r o ż n y m i
warto
przytoczyć n a d e r interesującą w i a d o m o ś ć o dębach
4
tradycji stawiania nowych
Drzewcach.
w i e k u , j a k Franciszek
„Boże
obiektu.
„święte"
w
rów
e
czewa.
z o b u zapisów
„Boża
upra
jest
Mę
takich
wyko
dwie
—
samego
zarówno
określeniem
giej strony —
n a t o , że
dotyczące
dzić s k o n f r o n t o w a w s z y
Figury
punktów
ona
historyczne
z
zaczerpniętym
krzyże,
żebraka.
Interesująca
w
n e t u źródła n i e potrafią
ległe
ona krzyża „Bożej
rzystanych źródeł
„Bo
zapewne
Jest
krzyżu
zdobienia
wanym
Innym
pod
to
starej
In
„małym
„Bożej
miejscu
Dowiadujemy się z n i e g o o p o s i e k a n y m słupie i o d e r
krucyfiksie.
dla
dogodnych
natomiast
co d o
krzyże
cytowanych
z
Całkowicie
macji
Wskazu
wszystkim
Chrystusa.
w
po
Męka".
wcale
pochodzący
w
usta
pierwszej
p o d określeniem
tu do wniosku,
żych
wykracza
o
Była
o pozostałościach
nowym
więc
chronologiczne.
zbudowanym
żebraczego.
tejże
obok.
nący się o d f i g u r y d o b o r u [...]".
to
z
może
na
Męce" z L u b -
informacja
dworu
jeden
a
Zabornym.
fundacja
świadectwem d a w n e j
f. 748:
•/.
stanowi
zniszczo
tu
„Jezus"
ramy
ubogiego",
procederu
—
5
ze
dodać
Bożej
Po
wzmianka
krucyfiksie
napisie
od
Męki".
komentarzu
1753 r.
pró
materiałów
„Bożej
„dębowej
Cieninie
to
przy
o
przyjęte
szczegół
Męką"
dochodzimy
Drzewcach,
o
z
poza
budyneczku
w każde staje osiem składów r a c h u j e s i ę " .
w
M ę c e " oraz
Szetlewo, 1749, w i z j a , W A P P , K o n i n , R.O. 12, f. 112 v . :
wsi, WAPP,
i
Męki"
żą
staj,
słupie
„Bożej
cza się jęczmienia o d Bożej M ę k i rachując aż d o l n u
Bożą M ę k ę płoska t r o j g i e m
w
figury
religijnym \
wyników
już
„Bo
wszelkie
zgromadzonych
nej
stowa
kultem
XVIII-wiecznej
za
teresujący
..W j a r z y n n y m także p o l u za stodołą pańską
z
są często
skromnych
na podstawie
, .Bożej
na w s i wielkopolskiej
nazywane
tych
nas
mnie
zoriento
bowiem
materiałach
jako
spełniających f u n k c j e z n a k ó w g r a n i c z n y c h . P r z e k a z
t e n b r z m i : „ I t e m dęby s t a r o d a w n e ,
przed
strugą
z w y ż pomienioną stojące d w a , z n a k i g r a n i c z n e n a
kształt o s o b y l u d z k i e j n a s o b i e mające. I t e m za
tąże Strugą d r u g i e d w a dęby, takież p o d o b n e z n a k i
na
sobie
reprezentujące
[...]" ( W a r d ę ż y n e k 1748,
W A P P , K o n i n , R e i . 16, f. 314 v.) M o ż n a sądzić, że
c e l e m o w y c h „ z n a k ó w [...] n a kształt o s o b y l u d z
k i e j " znajdujących się n a dębach b y ł o
zagwaran
towanie
nietykalności
granicy.
Mało
jest
jednak
p r a w d o p o d o b n e , a b y b y ł y t o p o s t a c i e świętych, gdyż
z a p e w n e zostałyby p r z e z w o ź n e g o
zidentyfikowane.
U ż y c i e n i e ściętego d r z e w a j a k o t w o r z y w a
spoty
k a m y p r z y f i g u r z e św. B e n o n a z K r o b i w p o w . Gostyń,
d a t o w a n e j n a drugą p o ł o w ę X V I I I w i e k u i p r z y
pisywanej
Walentemu
z Grabonoga.
Pisze o n i e j
A . G l a p a w n o t a t c e Przyczynek
do
wielkopolskiej
rzeźby ludowej,
„ P o l s k a S z t u k a L u d o w a 1956, n r 4—5,
s. 24)1.
107
punkty
orientacyjne
pomagające
w
opisach
pól.
Bę
kiem
nocy
dąc O b i e k t a m i p o w s z e c h n e g o k u l t u , g w a r a n t o w a ł y o n e
gicznych
trwałość
zresztą
rynem
nów,
oznaczeń
granic.
Warto
tutaj
w
której
śmiertelnym
przesunięcie
wypadkiem.
krzyża
O
ku dowiadujemy
za o b r ę b e m
z
wsi. Mówi
zebranych
wiejskich
jest
o
ukarane
Mękach"
z te
połowie X V I I I
t y m zupełnie
materiałów.
Wielkopolsce
zatem
znalazłyby
jasno
Możliwość
w
wie
zabudowań
potwierdza
o
opisach
się
nich
w
na pewno
w
więk
występo
obrębie
niewielka;
brak wzmianek
Męki"
Sewe
się, ż e stały o n e p r z y d r o g a c h , p o
w a n i a krzyży w
nież
T.
zostało
„Bożych
renu p o w i a t u K o n i n w pierwszej
szość
za
w s p o m n i e ć o opowieści z B o r o w e j , p o w . T a r
10
to
opisach
„Boże
niektó
figur
któ
pod
w
XVIII
w i e k u odbywały
mach
w
prac
terenowych
Poznaniu
sposobie
remu
w
leczenia
położenie
chałup
i i n n y c h budynków w i e j s k i c h .
Inaczej n a j p r a w d o p o d o b n i e j
tuowanie figur. Podana
gurze
z Kleczewa
p r z e d s t a w i a ł o się u s y
przeze m n i e w z m i a n k a o f i
z roku
1749 w s k a z u j e
co
prawda
n a j e j p o l n e położenie, j e d n a k j u ż f i g u r a z r o k u 1755
. z Zarzewka
wyraźnie u s y t u o w a n a jest w e w s i .
u
Częste p o s ł u g i w a n i e
się w
znanych
nam
zach z p o w i a t u K o n i n f i g u r a m i i krzyżami
nymi
jako punktami
przeka
przydroż
g r a n i c z n y m i n i e oznacza
oczy
wiście, ż e b y ł y o n e s t a w i a n e c e l o w o j a k o z n a k i g r a
n i c z n e . U d a ł o się n a t o m i a s t natrafić
12
wyraźnie
stwierdzający
przydatność
na dokument
figury w
D o k u m e n t t e n t o „Manifestacja"
A.
z
ojczymowi,
roku
1748 p r z e c i w k o
rzejewskiemu,
cie
swemu
właścicielowi
K o n i n . Wiadomość
magii.
Zbierzchowskiego
A.
w s i Budzisław w
wydaje
się
tak
Mie
powie
stępnie z a p r a s z a
przebywa
już
pasierba
we
d o Budzisławia. K i e d y t e n
dworze,
pów u z b r o j o n y c h w
przedsięwzięcia
ojczym
nasyła
nań
chło
kije, cepy i kosy. R e z u l t a t y
najwidoczniej
„czułego" ojczyma,
pod
gdyż
n i e spełniły
dalej
czytamy:
tego
zamierzeń
„[...]
tychże
Etnografii
gruźlicy.
Sposób
UAM
o oryginalnym
ten
zalecał
nogami
cho
d o góry, n a
krzyż.
Bardzo
istotna —
kwestia,
stępujących
w
ramach
k i m byli
w
bardziej
religijnego
ludności
tematu
tak licznie
połowie
„Bożych
że w p r o w a d z a
dla
naszego
fundatorzy
pierwszej
teresujące
XVIII
Mąk"
i
w.
—
wy
na
te
innych figur,
n a s bezpośrednio w i n
etnografów
zagadnienie
Chłopskiej.
form
Dlatego
życia
kwestię
tę
p o r u s z a m , choć z e b r a n e m a t e r i a ł y t y l k o w części u p o
ważniają
cych
mnie
„Bożych
do
tego.
Mąk"
z
W
przekazach
terenu
powiatu
dotyczą
Konin
dwu
k r o t n i e t y l k o u j a w n i a się f u n d a t o r . I t a k d o w i a d u j e
my
się
w
na
przykład,
Drzewcach
że
„Boża
Męka"
zniszczona
została w y s t a w i o n a p r z e z k o n w e n t c y
stersów z L ą d u , w ł a ś c i c i e l a l i c z n y c h w i o s e k
w
licy.
Lubsto-
Druga
wa
wzmianka,
Wielkiego
poza
ramy
muje
o
pochodząca
z 1755 г., a w i ę c
chronologiczne
stojącej
przy
z
oko
wykraczająca
przyjęte
drodze,
wizji
w
nieco
pracy,
naprzeciwko
infor
gościńca,
„[...] p r z e z p . C h o r ą ż e g o r e k w i r e n t a p o s t a w i o n e j
żej M ę c e "
Czy
interesująca,
że przytoczę w i ę k s z y j e j f r a g m e n t . M i e r z e j e w s k i
Katedry
1959 i n f o r m a c j ę
w d r a l p a n i e się o p ó ł n o c y ,
przydrożny
jest
roku
tym
inwentarzach
się „ d z i e w o s ł ę b y
figurą", u z y s k a n o w czasie badań p r o w a d z o n y c h w r a
się
czy
Kró
rej
renie p o w i a t u K o n i n
wizjach
ma
przetrwała
na terenie p o w i a t u K o n i n do dzisiaj. Z
r y c h choćby w s i j a k o o b i e k t y , weriług k t ó r y c h określa
W
przydrożnych
l i k o w a , w s i n i e z b y t o d l e g ł e j o d miejscowości, w
rów
wsi.
praktykach m a g i c z n y c h T r a d y c j a
funkcji
nas
15
ta, t a k s k r o m n a baza materiałowa
do stwierdzenia,
szczyźnianych
łącznie
z
Bo
.
wsiach
inicjatywy
że
„Boże
Męki"
w
Wielkopolsce
właścicieli
upoważnia
były
w
pań
stawiane
dóbr
i
wy
ewentualnie
jeszcze p r z e z p l e b a n ó w w i e j s k i c h ? O c z y w i ś c i e , że n i e .
Źródła
dają
jednak pewne
hipotezy wykluczającej,
każdym
wysunięcia
poważnie
ograniczającej
szy
szczyźnianych w X V I I I w . w f u n d o w a n i u f i g u r i k r z y
jakieś
podobieństwo
dziewosłębów
który n i e miał n a d l a t ¡1(5, a z babą
swatał i c h , a
myśląc
o
ważne
jest
to wszystko
manifestanta
pod
chłopca,
mającą
f i g u r ą
skórze."
1 3
d l a nas stwierdzenie,
We
że
l a t 70
robił,
wzmiance
tej
pod figurami,
ży
przydrożnych.
wielkopolskich
do
razie
chłopów umyślnie p o i ł i s a m z n i m i pił, s p r o w a d z i w
na
udział
podstawy
a w
Dodatkowych
hipotezę
argumentów
dowujących
tę
nie ciężkiej
sytuacji materialnej
pańszczyźnianego
w
dostarcza
dobrach
chłopów
analiza
podbu
szczegól
i społecznej
szlacheckich
pań
chłopa
w
Wiel
a z a p e w n e także i p o d k r z y ż a m i , o d b y w a ł y się w b i a
k o p o l s c e . N a l e ż y pamiętać, ż e początek p i e r w s z e j
po
ły
łowy
wsi
dzień
zbiorowe
magicznym,
ujawnia
obrzędy
satanicznym. W
się chęć
zjednania
o
Charakterze
obrzędzie z
sobie
wyraźnie
Budzisławia
mocy
szatańskich
XVIII
wielkopolskiej
p o d figurą p r a k t y k
ny
oraz
ludowej
t a k słaba
nie w
zabiegach
formacja
magicznych
roli
przecenia
myśli, i n t e n c j i . I n
z B u d z i s ł a w i a u p r a w n i a nas także d o
puszczenia,
że f i g u r y i
bardziej popularne w
krzyże przydrożne
przy
były t y m
indywidualnych, okrytych mro-
T. Seweryn,
Kapliczki
i krzyże
przydrożne
w Polsce,
W a r s z a w a 1958, s. 60.
P o r . p r z y p . 7.
u Występowanie krzyży granicznych
zarejestro
w a ł d l a P o m o r z a i n w e n t a r z P i a ś n i c y M a ł e j z 1678 г.:
„[...] skarżyli n a p o m i e n i o n y c h posesorów Częstkowa,
że o n i k r z y ż e
graniczne
stare
powycinali".
1 0
1 1
208
ruiny
n a s k u t e k działań
gospodarczej
wojennych
niejszych jeszcze przemarszów w o j s k w
p r z e z nienaturalność o d b y w a n y c h
charakterystyczne d l a magii
w i e k u t o czasy
północnej. W i ę k s z o ś ć
ekonomicznie,
gospodarstw
że
musi
i
okresie
chłopskich
posługiwać
groź
woj
jest
się d o
starczanymi przez p a n a w r a m a c h tzw. „załogi" pod
stawowymi
narzędziami
pracy.
Inwentarze
z t e g o o k r e s u p r z e p e ł n i o n e są także
strofalnym
stanie
chłopskich
chałup
i
wizje
danymi o kata
i
zabudowań
G. L a b u d a , Inwentarze
starostw
puckiego
i
kościerskiego
Z XVIII
wieku,
T o r u ń 1954, s, 65.
"
W A P P , K o n i n , R.O. 1 1 , f. 375.
P o r . : T . S e w e r y n , Niszczenie
dzieł sztuki
wy
nikiem
zabiegów
magicznych,
„Polska Sztuka L u
d o w a " , ¡19613, n r 3, s. 149 i mast.
P o r . p r z y p - 5.
1 4
15
gospodarczych,
należały
których
zresztą
wystawienie
do p a n a
Wsi. W
i
konserwacja
tych
warunkach
S.
Błaszczyk
byłoby
zdo
uwłaszczeniu
być się n a w y d a t e k związany z fundacją
„Bożej
Mę
fundacje
ki"
danych do
o l b r z y m i e j większości chłopów n i e ł a t w o
czy f i g u r y . Bardziej
starczają
chłopa
materiały
mówiące
pańszczyźnianego.
bociznami
mógł
przekonujących
o
i najrozmaitszymi
być
każdej
sytuacji
Chłop
chwili
społecznej
t e n , obciążony
innymi
świadczeniami,
pozbawiony
ziemi,
uprawiał, przerzucony n a i n n e g o s p o d a r s t w o
prostu
sprzedany.
Pan
wsi, niepodzielny
l u b po
właściciel
się j e
dynie godnym d o r e p r e z e n t o w a n i a w s i r ó w n i e ż
Bogiem.
Kontrola
rozciągnięta
nia
przezeń
także
obowiązków
tuacji w y d a j e
się w i e l c e
nad
przed
chłopem
dopilnowanie
pań
spełnia
religijnych. W
takiej
prawdopodobne,
że
sy
dyspo
nujący środkami m a t e r i a l n y m i p a n w s i troszczył
o wszelkie o b i e k t y służące u m o c n i e n i u w i a r y
ludu,
pomnażając
jednocześnie
własne
się
wśród
zasługi
re
ligijne.
wskazującym
dóbr j a k o n a fundatorów
krzyży
i
na
właścicieli
figur
przydroż
o
kapliczce
—• Z . J . ] pojawiają
święci
krzyży
strzec
i
się n a w s i l i c z n e
mają
staraniach
o
dostatek."
Interesująco
czące
z
przedstawiają
fundacji
innych
terenów
nictwach
się
XVIII-wiecznych
Polski,
źródłowych.
m i e j s c u , ze
tych
względu
resującego
nas
włlkierze w i e j s k i e , normujące
ne
wsi
1 9
.
W
należy
wilkierzu
skiego W . Leskiego z r o k u
ległych
tu
jego
Lubawa,
cony
„Bożym
zentujące
nicy
przy
wsi
której
dla których s t a w i a n o „ B o ż e M ę k i " , b y ł o — j a k s t w i e r
znajdować.
dza
potrzeby doda."
J . K.
Haur
—
„[...]
otrzymanie
stwa n a u r o d z a j n e m i e j s c a "
16
cy
F i g u r y i krzyże p r z y d r o ż n e
0 czym d o w i a d u j e m y
badań
terenowych
się w
—
stawiano
wyniku
jako
błogosławień
.
również
—
etnograficznych
Obronę
przed
pomorem
1 i n n y m i klęskami, j a k o z a p o r ę broniącą z ł y m
siłom
wejścia n a t e r e n
miej
wsi. Stawiano
scach samobójstw,
nego dziecka
mordów,
lub
ludzkiej,
n a mogiłach
w polu i w l e s i e o r a z w
także
znalezienia
czaszki
downych objawień,
je
w
nieochrzczo-
miejscach
ludzi
cu
pochowanych
i n n y c h jeszcze
szczególnych
Nie t r u d n o
nych
wyżej
jest
dostrzec,
funkcji
że
„Bożych
większość
Mąk"
z
poda
zainteresować
mogła głównie właściciela w s i . K r z y ż e i f i g u r y c h r o
niły przed klęskami
żywiołowymi
jego
wioskę
oznaczały wyróżniające się czymś w y j ą t k o w y m
sca na jego
jednak
i
w
ziemi.
Ew.
chłopskie
samodzielną
krzyży
XVIII-wiecznej
Wielkopolski c h y b a j e d y n i e c h ł o p o m
prowadzącym b a r d z i e j
miej
fundacje
i figur przypisać m o ż e m y n a t e r e n i e
oraz
gos
korskiego
figur
W
nim:
wicz ,
dzo
wiecie
wiąże
rozkwitu
wielu
fundacji,
i c h związek
dziedzin
z
się
zaczątek
sztuki
ludowej.
uzyskaniem
wspaniałego
Sens
przez
w i e l k o p o l s k i c h z i e m i — dostrzegł i d o s k o n a l e
J . K . H a u r , Skład
abo skarbiec
sekretów
oekonomiey
zieraiańskiey,
s. 89.
l e
17
T . S e w e r y n , Kapliczki...,
tych
chłopów
wyraził
znakomitych
K r a k ó w 1690,
z
według
artykuł,
mówią
figur,
do
są
starostwa
do
Zawiera
cena
n a d s t a w k i e m , z a t o dać
przez B.
i J . Leskie-
ale za to bar
ten temat.
Jest
Słaboszewic
w
ona
wsi: „Aby
fundacji
gospodarcze.
do druku
jedyną,
na
dotycząca
postawić
łą-
wykorzystania
zagadnień
instrukcje
informacje
Sandomierz.
znaleźć
21
przygotowanym
1752 r .
miał
zawsze
chełmińskim .
dokumentów
—
karą,
r o k u 1692/1706 p r z e z
ciela
polecenie
statuę św.
Jana
to
po
właści
Nepomu
3 talary bite i ko-
rzec ż y t a s z t u k a t o r o w i , a l e i p o s t u m e n t d o t e g o z r o
bić
powinien
i nasadzić
Zacytowane
ogromne
szlachty
szczeniu, z k t ó r y m
woj.
i
uczynek
konserwowaniu
n a t r a f i a m y n a jedną
uwła
po
treści
repre
urzęd
wiejskim
winą
J . Bartysia, A. Keckową
interesującą
zek
dopiero
rodzajem
instrukcja
pod
zamek
w
„Figury
jako
d l a w s i czynszowych
i c h wyborze,
nymi.
masowo
o
dawnym
Baranowskiego,
wiej
że i k a p l i c z k i wyrastają
Podobny
przydrożnych
krzy
chłopów
drzewo
p o s z u k i w a n i u materiałów
skim.
przez
w
Innym
w
podarczą, i n a d t o — b y ć m o ż e — s a m o r z ą d o m
Indywidualnie stawiane
2 0
jedynie
T. Działyńskiego
oczynszowanym,
działalność
czego
poświę
Chrystusa
konserwować
obalały,
powia
artykuł
Jezusa
można w w i l k i e r z u w y d a n y m w
2 2
wypadkach
Do
nie
chełmiń
szlacheckich
p o w i n n i starsi
stawiać
się
pracę
wewnętrz
biskupa
Czytamy
naszego
drogach
ozdobnie
postawić
specjalny
Mękom".
Zbawiciela
na
inte
1766, w y d a n y m d l a p o d
jurysdykcji
znajdujemy
wydaw
n a zawartość
w s i się t e n niechrześcijański
celów,
w
wydawnictw
publikującą
życie
materiału,
doty
przydrożnych
opublikowane
Wśród
pierwszym
materiały
figur
w
z
chłop się
18
zysków.
jednym
których
zwracał o pomoc w s w o i c h własnych t r o s k a c h o b y t ,
aby
że
w
d o b y t k u już n i e pań
kosztem,
sobie,
Grabonoga
kapliczek,
nych będzie t u i c h p r a w o d o z i e m i i p ł y n ą c y c h z n i e j
Przypomnijmy
z
s k i e g o , a l e chłopskiego, święci, d o k t ó r y c h
mękę
Głównym m o m e n t e m
artykule
chłopskich
ustawieni
którą
ziemi i chłopów n a n i e j mieszkających, c z u j e
szczyźnianym o b e j m u j e
ro
w
Z k o ń c a X V I I I — początku X I X w . Pisze o n : „[...] [ p o
materiały
zainteresowanie
Jak
i
wsiach czynszowych
wsi.
a
się
z
jedynie
wskazują
figurami
wilkierzy,
figur
na
przydroż
we
obowią
wsiach
konserwowania
we
— został n a ł o ż o n y n a mieszkań
Inaczej
dziłem,
przedstawiała
i
w
figur
2 3
wyraźnie
konserwowania
zagrodowej,
tych
gips."
dworów
dowiadujemy
stawiania
ców
na
się
zapewne,
sprawa
n i e w i e l k i c h , najczęściej
jak
już
fundacji
dowo
krzyży
jednowioskowych
wiejskie
XV—XVIII
w., „ A r c h i w u m K o m i s j i P r a w
n i c z e j " , t . X I , K r a k ó w 1938, s. X V , 512.
J w . , s. 3 4 1 i n a s t .
J w . , s. 175.
Instrukcje
gospodarcze
dla dóbr
magnackich
i szlacheckich
z XVI—XIX
wieku,
t. I , W r o c ł a w
1958, s. L X X V I I I , 749.
J w . , s. 466.
2 0
c y t . w y d . , s. 25 i n a s t .
2 1
22
S. Błaszczyk,
„Studia M u z e a l n e " ,
Kapliczka
ludowa
z
Grabonoga,
t . 1И, P o z n a ń 1957, s. 132.
18
"
S. K u t r z e b a
i
A.
Mańkowski,
Polskie
ustawy
2 3
109
pańszczyźnianych
cie
dobrach
Konin. W wioskach
gury,
mające
także
—
poważne
poza
torów
w
krzyży
a
figur
XVIII
mianowicie:
k t o był
ze
nym
podobnie
wytwórcą
rzeźb
i
w XVIII
z Grabonoga
„Bożymi
sobie
stręczało
kłopotów.
szczególnych
ukrzyżowanego
miejskiego
pańszczyźnianych
świątkarza
polach?
najprawdo
obrazów
przeka
rzemieślnik
Takim
wieku
renomowa
religijnych
sławny
był
ehłop-rzeź-
Z rozsianymi p o pol
mniej
Wystawienie
trudności,
była
zapewne r o
krzyża
nie
natomiast
najpewniej
na
postać
dziełem
l u b też w y s p e c j a
wiejskiego.
„Boże M ę k i " t o t y l k o jeden
nie najbardziej
po
zacytowanym
Mękami"
Chrystusa
sprawy,
wykonawcą
był t o
rzeźbiarza c z y o d l e w c y
lizowanego
p o w . K o n i n •—
wyspecjalizowany
biarz Walenty
biono
n a funda
rozsianych
jak w
nych
drogach
społeczne,
z t e m a t ó w — zresztą
reprezentatywny
podjęte
n a podstawie
dowych
ksiąg g r o d z k i c h . M o g ą
— które m o g ą b y ć
materiałów
uzyskanych
z są
o n e dostarczyć
n y c h d a n y c h r ó w n i e ż d o badań n a d i n n y m i
pew
2
2 5
Sztuka
kultury
miłośników,
i
dem
sał,
a także
jeszcze
śledzić
Wielkopolska,
że w y z b y w a
odziedziczonej
gdzie
całym
Polski
urbanizacji
t a k znacznych
artystyczny
w
ludo
ziem
proces
jeszcze
Polski.
naszego
jego
ludu
bogactwie
p r z e d s t a w i a się p o d t y m w z g l ę
o której
już Oskar
się (np. w
p o ojcach
stroju)
kultury
Kolberg p i
swej
n a rzecz
dawnej,
przeni
kających z m i a s t a n a w i e ś n o w y c h w z o r ó w . O d cza
110
o
zawierają
odzieży.
m.in. kapitalne
Równie
wyposażeniu
czeladniczej
cenne
wnętrza
n a ogół
rea
szłacheckich\ Księgi
wszystkim w rejestrach
informacje
—
ruchomości
—- d o t y
są m a t e r i a ł y
mówiące
dworku
szlacheckiego,
n a folwarku, a niekiedy
nawet
izby
chału
p y chłopskiej. Dość l i c z n e są także w z m i a n k i o o b r a
zach. Wymieniają
o n e czasem,
na
został sporządzany,
którym obraz
wykonania .
Wspomnieć
2 5
teresujących
mice.
niekiedy
Poza
o b o k t e m a t u , materiał,
także
i technikę
należy
informacjach
t y m inwentarze
o
o ludowej
i wizje
jego
dość i n
cera
w s i znajdujące
się w księgach g r o d z k i c h — z r a c j i z a w a r t y c h w n i c h
dokładnych
gą
spisów
stanowić
wiejskich
rzemieślników
podstawowy
i
wiejskich
materiał
małomiasteczkowych
do
— mo
rejestracji
ośrodków
garncar
skich w X V I — X V I I I w .
Księgi
macji
o
grodzkie
są
kulturze
czasów
jest
sądowych
jedna
liczy
dów
kie
oczywisty
przez
grafa
ksiąg
terenem
jedno
p o n a d tysiąc
lata
niezwykle
ponad
z
kart.
się w n i o s e k ,
jeszcze
D o naszych
archiwach
grodzkich,
wydaje
długie
infor
zresztą
i c h liczba.
się w
sobie
skarbnicą
korzystanie z zawartych w nich
ogromna
zachowało
sięcy
prawdziwą
w s i . I c h zaletą,
cześnie utrudniającą
materiałów,
będą
15 t y
których
nie
Z tych
wzglę
ż e księgi
grodz
także
dla etno
interesujących
poszukiwań
Zbigniew
Jasiewicz
źródłowych.
P a n a Jezusa ukrzyżowanego obrazek w r a m i k a c h n a
d r e w n i e m a l o w a n y [...] piąty, n a k t ó r y m j e s t w y
m a l o w a n y Ż y d śmieszną sztuką [...]", a l b o
również
z i z b y d w o r s k i e j ze Sługocinka w 1744 r „ W A P P ,
K o n i n , R . O . 10, f. 5 9 6 : „[...] o b r a z
1 kopersztyc h o w y n a ścianie p r z y l e p i o n y [...]".
SZTUKI
dotych
sztuki
kierunku
n i e poczynił
i gdzie d o r o b e k
jest
mieszkańców
i badaczy
w
wschodniej,
barwności. I n a c z e j
mało
ogółowi
się r a c z e j
ludowej
postępów
można
wielkopolskiego
szerszemu
zwracała
środkowej
i
ludu
znana
Uwaga
wej
grodzkie
przede
m i m o ż e dotyczą
po dworach
Marczakowa
WYSTAWA WIELKOPOLSKIEJ
czas
sztuki ludowej,
spisywanych
dziedzi
* Z artykułu a n o n i m o w e g o
( K . M . , Do
malow
niczej
podróży
po Wielkopolsce,
„Przyjaciel
Ludu",
L e s z n o 1839, s. 223) d o w i a d u j e m y się o wziętości
W a l e n t e g o : „ Z różnych s t r o n też z a m a w i a n o u n i e
g o o b r a z y i r z e ź b y i za n i e d r o g o p ł a c o n o . "
P o r . n p . o b r a z y z i z b y d w o r s k i e j z Osieczy
z 1749 r „ W A P P , K o n i n , R . O . 12, f. 77 v . : „[...]
Krystyna
nami
liów
czące
rzeczywistym
l ü b małomiasteczkowy.
Wielkopolsce
i
d l a etnografa
figurach
Słaboszewie,
miejski
if i
religijnym —
jako
w. w
Mąk", t a k licznie
wystawniejszych
podobniej,
zie
dóbr
w e wsiach
połowie
najważniejszej
Przy
powie
d o właściciela w s i .
wyjaśnia
„Bożych
w
i
w
gospodarcze
n a właścicieli
pierwszej
nie
uzasadnieniem
podstawy
należała n a j p e w n i e j
Wskazanie
szlacheckich
t y c h dbałość o k r z y ż e
su
LUDOWEJ W LUBLINIE
gdy Kolberg
skiem
ską
minęło
przeszły
nosiła
dwie
nowe
tradycyjnej.
prowadził
w
się d r u g a
uległy
zupełnej
wojna
zagładzie
zbiory
zawierające
80.
z
w
Poznań
N a d Wielkopol
których
zabytkach
Szczególnie
czyła
czowych,
wojny,
straty
Wielkopolskim
swe badania
już l a t ponad
każda
ludowej
p o d t y m względem
światowa,
w
Heleny
i
bezcenne,
zazna
czasie
zdeponowane
w
Wiesławy
przy
kultury
której
Muzeum
Cichowi-
b o często
ostatnie
szczątki d a w n e j k u l t u r y l u d o w e j W i e l k o p o l a n , a t a k
że i większość
zabytków w terenie
na
hitlerowskiej
w
kańcy
okresie
wielkopolskiej
została
okupacji,
w s i byli
kiedy
przemocą
zniszczo
miesz
wysiedlani
gólnym
upodobaniem
Wacław
rzeźbi
ża i d ł u t ; r z e ź b s w y c h n i g d y n i e m a l u j e .
zwierzęta.
urodzony
Skirzyński,
w
1919 r „
z. zawodu, jest twórcą l i c z n y c h rzeźbionych
wie
kapliczek
i figur
nagrobnych.
mat;
w
gospodarstwie,
w kaplicz
sztuki
Skępskiej"
Częstochowskiej"
( i l . 5), „ M a t k i
( i l . 4) i
i n . Pracuje
Bral również udział w c e p e l i o w s k i m
karskim w 1958 г., g d z i e uzyskał
Wincenty
trza kościoła w Z a w i d z u .
dziej samodzielne,
Teraz
dekoracyjne,
wie
r.
przeważnie M Boską
by w i e j s k i e " . Współpracuje
szopkarskim
otrzymał
z CPLiA.
drugą
nagrodę.
bar
znanych
jącą
„ba
kiej
w
w
wysta
1959 r .
w 1898 r . w S i e r p c u ,
amator,
dużą
prac
figurki
„Matki
Bos
oryginalnością
tematu.
Żurawińskiej",
d l a której
m a szczególny
kult;
n u j e duża biegłość
kompozycje
wzoru,
w
drzewie
w y k o n a n e bez
cechujące
( i l . 11). W s z y s t k i e
sierpeckim,
w
i interesu
zawsze j e m a l u j e . D o c i e k a w
należą
konkretnego
najczęściej
W
( i l . 6). W y k a z u j e
techniczną
j a k Huras, wykonuje
rzeźbi
wykonał również interesującą rzeźbę „Chrystusa u p a
kompozycje
u r o d z o n y w 1918 r . w Chądzynie,
podobnie
jego
których
kościoła
biegłość
rzeźbiarską
Kocot,
r z e ź b y pełne i r e l i e f y ;
pomocy
za pomocą dłut, w z o r u j ą c
płaskorzeźbach, a także n a rzeź
m u z
interpretację
Zygmunt
jego
urodzony
n a oleodrukach,
pracach
szych
dzu, stolarz,
Sier-
zaczerpniętej
Uczestniczyła
p o w . sierpeCkiego
Huras,
najczęściej
bach
u r o d z o n y w 1924 r . w Z a w i
Dużyński,
ciemnozielono
o tematyce
d o obrazów.
piaskowcu i w drzewie,
swych
znane są poza g r a n i c a m i k r a j u — zwłaszcza w U S A .
Stanisław
rzeźby
ludowej
Franciszek
N a konkursie
Rzeźby
ramy
powtarza w swych
z Dzieciątkiem, B o
Ukrzyżowanego oraz
wykonuje
sztuki
się
t r a f n i e uogólnione —
(Skępską,
lesną i inne), F r a s o b l i w e g o ,
rzeźby
ciemnobrązowo,
a więc w kolorach tradycyjnych w
m i e s z k a t a m i o b e c n i e , pracując j a k o o g r o d n i k . Rzeźbi
w
topo
n a w y s t r o j u wnę
tworzy
chwilach
( i l . 8). „Organista i organiścianka", a także m i s t e r n i e
w Zawidzu, z z a w o d u cieśla.
lowym, o ornamencie w z o r o w a n y m
wolnych
malowane:
fioletowo,
zdobione
wyróżnienie.
Dawniej rzeźbił g ł ó w n i e o ł t a r z y k i w d r z e w i e
w
z otaczającego j ą życia, j a k n p . „ J e ź d z i e c n a k o n i u "
dla CPLiA.
1896
Prace
dzieci,
peckiem.
Boskiej
w
rzeźbi.
i
k o n k u r s i e szop-
( i l . 9), u r o d z o n y
Krajewski
u r o d z o n a w 1897
Gołębiowska,
j e j , b a r d z o p r y m i t y w n e , zbliżone d o twórczości
są z a w s z e
w
ludo
w Płocku. Skirzyński w i e l o k r o t n i e p o w t a r z a t e
„Madonny
Szczypawka
r o k u w Mościskach, g m i n a Gójsk, p r a c u j e n a w ł a s n y m
drze
w Rościszewie, uzyskała
1957 r. pierwszą nagrodę n a w y s t a w i e
wej
Helena
rolnik
Polichromowana
statua „Madonny z L o u r d e s " , u m i e s z c z o n a
ce n a grobie jego m a t k i
z C P L i A . Rzeźbi w d r z e w i e l i p o w y m , za pomocą n o
Z e szcze
się
jego prace
pewną
znamio
warsztatowa.
j a k zresztą
n a całem
Mazowszu
dającego p o d k r z y ż e m "
i szopkę n a k o n k u r s C P L i A
P ł o c k i m t w o r z y jeszcze w i e l u m n i e j z n a n y c h , a może
(pierwsza
i l . 7). W s p ó ł p r a c u j e
i
nagroda
F o t : Stefan
Z
—
stale
— il. 1, 2, 4, 6, 8, 9; Marian
Deptuszewski
A R C H I W U M
„BOŻE
MĘKI"
nie odkrytych ludowych
W PIERWSZEJ
Przedpełski
d o źródeł
POŁOWIE
historycznych,
a
XVIII
szczególnie
do masowych przekazów z a w a r t y c h w księgach
kich — uzyskało j u ż n a d o b r e p r a w o
przy
opracowywaniu
etnografii,
takich
j a k budownictwo
odzież, czy też urządzenie
z
wiejskie,
dziedziny
WIEKU
NA
zywaniu
niektórych
duchowej
i społecznej, t a k i c h
wartość
zagadnień
z
pomocą
szeregu
jakiej
zakresu
przykładów
wieku,
zwrócić
księgi
t e mogą
być źródłem
ży
we
i
figur
przydrożnych.
wspomnianych
Informacje
dokumentach
przy
krzy
n a t e n temat
są t r u d n e d o zna
a w wyjątkowych
przy
j a k np. magia
XVIII
mierze
badaniach n a d stosunkowo wąskim problemem
opisy,
co j e s t zresztą c h a r a k t e r y s t y c z n e
kultury
s o w y c h m a t e r i a ł ó w h i s t o r y c z n y c h służących d o badań
ludowa
nad
grodz
pragnę za
uwagę
w y p a d k a c h dość o g ó l n i k o w e
rozwią
dziejami
źródłach
połowy
KONIŃSKIEGO
l e z i e n i a i r a c z e j Skąpe. Często są t o j e d y n i e w z m i a n k i ,
Wykorzystując materiały z konińskich ksiąg
z pierwszej
POWIATU
Zwrócono
czy p r a w o l u d o w e .
kich
w
TERENIE
SĄDOWYCH
rolnictwo,
i z b y chłopskiej.
także uwagę n a i c h bezcenną
grodz
obywatelstwa
tematów
— il. 5, 7.
— il. 3, 10; Jan Swiderski
H I S T O R Y C Z N E G O
W ŚWIETLE GRODZKICH K S I Ą G
Sięganie
twórców.
n ato,
ze
stają
trakcie
ludowej.
Często
się z r o z u m i a ł e d o p i e r o
współczesnymi
nika ogromna
w
kultury
d l a większości m a
materiałami
wartość opisów,
badań
wzmianki
w
w
zestawieniu
opisowymi.
Stąd w y
które d o k o n y w a n e są
n a d współczesną
kulturą
ludową;
705
dzięki t y m m a t e r i a ł o m o p i s o w y m
bowiem
się n a m k o n k r e t n e kształty z j a w i s k
wzmiankowanych
w
źródłach
Za jedno z najbardziej
badaniach
czy
w s i zostały
o t o interesujące
nas materiały
przydrożnych, z a w a r t e
w
księgach
dotyczące
figur
relacyjnych
grodu
konińskiego:
historycznych.
w a r t o ś c i o w y c h źródeł
nad dziejami
A
zarysowują
przedmiotów
uznane
przy
sądowe
C i e n i n Z a b o r n y , r o k 1701, w i z j a , W o j e w ó d z k i e
Archi
w u m Państwowe w Poznaniu ( W A P P ) , K o n i n , Relacje
księgi g r o d z k i e , a spośród n i c h szczególnie księgi t z W .
m a n u a l n e ; (Rei.) 1, f. 88 v . :
„relacyjne", zużytkowane w
„ N a ostatek figurę B o g a Wszechmogącego alias
wierają
one wyjątkowo
niezwykle
niniejszym artykule. Za
bogaty
interesujących
materiał z a r ó w n o
dla
etnografa
problemów
k u l t u r y m a t e r i a l n e j , j a k i d o zagadnień
szlacheckiej
wsi
pańszczyźnianej К
nienia znaczenia
t y c h źródeł
kowanie.
Publikacji
lacyjnych
poświęcone są w
teriały d o d z i e j ó w
siewicza.
Na
wszystkim
z ksiąg
dawnictwo
chłopa
resującego
W.
zagadnienia
że w
jedynie
cząstkę
grodzkich.
Poza
Mękach"
swe
obydwa
wizjach
Przede
pracach p u
materiałów
tym —
wy
dla inte
Mąk".
wymienionych
odnajdujemy
fragmentarycznych
oparł
„Bożych
Dereprzede
Niestety,
2
re
„Ma
J.
są bezużyteczne
blikowano
żych
ksiąg
pochodzących
Rusiński .
w s z y s t k i m dlatego,
relacjach
grodzkich
grodzkich
źródłowe
nas
doce
ich publi
wielkopolskiego"
relacji
również
Dowodem
całości t r z y t o m o w e
inwentarzach
te w y d a w n i c t w a
obyczajowych
jest szerokie
materiałów
do
zawartych
wzmianki o
najczęściej
w
w
„Bo
krótkich,
zawierających
opisy
pól,
Mękę
nowozbudowaną
i
drzewo wszystko
dynku
w
„[...] płosa [...]
lewczanych
Święta,
archiwalnych
o
„Bożych
kumentach,
nych
w
do
dziejów
Mękach"
nie
publikowanych
i manifestacje
w y c h oraz
ugody
Dochodzimy
tam,
źródłach;
Wzmianki
w
nie
a
możemy
w
relacyjne
szukać
przede
dokumenty
te
to
majątko
w
o figu
źródłach
wszystkim
się
z
za
wszędzie
opisów
pól;
w
punktu-
terenie.
krzyży i f i g u r przydrożnych —
grodu
konińskiego.
Dla
pierwszej
połowy X V I I I w i e k u wykorzystałem
t u 17 ksiąg s e r i i
relacji
relacji
manualnych
oraz
13 ksiąg
i
N a zakończenie t y c h p a r u u w a g w s t ę p n y c h
nadmienić, ż e z e b r a n e
powiatu
konińskiego
skie, w
czasach,
oblat .
3
chciałbym
m a t e r i a ł y dotyczą s z e r e g u w s i
(obecnie
o których
liskie) w jego granicach
województwo
poznań
piszę, w o j e w ó d z t w o
przedrozbiorowych,
niż dzisiaj. G r a n i c e te obejmowały —
terenami
dzisiejszego
siejszych
powiatów
powiatu
Konin
Turek,
—
Słupca
część
i
ka
znacznie
szerszych
Koło,
poza
dzi
Pleszew.
P o r . : J . B i e l e c k a , Organizacja
i działalność
kan
ziemskich
i grodzkich
wielkopolskich
XIV—
wieku,
„ A r c h e i o n " , t . X X I I , 1964, s, 130.
J . Deresiewicz,
Materiały
do dziejów
chłopa
wielkopolskiego,
t . I — I I I , W r o c ł a w 1956—1957; W .
Rusiński, Inwentarze
dóbr szlacheckich
powiatu
ka
liskiego,
t . I , W r o c ł a w 1955, s. X X I X , 810. P o m i j a m
t u w y d a w n i c t w a z a w i e r a j ą c e m a t e r i a ł y z ksiąg r e
l a c y j n y c h z i n n y c h terenów P o l s k i (np.
Inwenta1
celarii
XVIII
2
106
wsi, WAPP,
Konin,
ciągnie się o d B o ż e j M ę k i aż d o szet-
granic
[...}".
1733, proteśtacja,
WAPP,
Konin,
R.O.
8,
f.
„[...] o d t e g o miedzą idąc d o k o p c a k a m i e n n e g o ,
jest
za b r o d e m
Biskupie,
„Pole
p o d Bożą
1735, w i z j a ,
ozime
Bożej M ę k i
Drzewce,
WAPP,
świecką
który
[...]".
K o n i n , R.O. 8, f. 346:
k u Grabienicom
na
folwarczku
prosto
[...]".
1738, w i z j a ,
Boża
Męką
Męka
przez
WAPP,
nowo,
Konwent
starej
Wielebnych
k i e h postawiona, a raczej
nocnym
K o n i n , R e i . 13, f. 156:
zamiast
erygowana,
swego
Męża
kierą
ścięta,
sposobem
piłą
w
z rozkazu
tamże
blisko
Księży
Lęndz-
przez ludzi w s i
H e l e n y z Z i e l o n a c k i c h Rościszewskiej p o d nieobytność
Spośród konińskich ksiąg g r o d z k i c h p r z e j r z a ł e m —
księgi
1727, podział
prawie
[...]".
koło
porąbana,
i dyspozycji
poderżnięta,
miejscami
p.
a potem
pozluzowana,
sie
kru
c y f i k s Od n i e j o d e r w a n y i i m i ę Jezus w y r y s o w a n e
spodziewać
z myślą o z a g a d n i e n i u
i niemal
widzieliśmy
wykorzysta
o p i s a c h t y c h „ B o ż e M ę k i " służyły c z a s e m za
ry orientacyjne
[...]
Łukom
dotyczące s p o r ó w
należy
obalone
innych do
t u d o w n i o s k u , że w z m i a n e k
sądownictwa,
gdzie
i
źródeł
graniczne.
przydrożnych
kresu
polskiej.
się też
skatalogowanych
protestacje
rach
wsi
znajdują
katalog
f u n d i t u s podcięte i
290 v . :
będącej,
także
Wielkie,
Bożą
dla ubo
R e l a c j e i o b i a t y , (R.O.) 6, f. 638 v . :
blikacjach.
ich
obrócone
Szetlewo
mały
t a k z B o ż e j M ę k i , j a k o też z b u
p o d nią będącego, porąbane
wióry
„[...]
zawiera
budyneczek
g i e g o p o d nią z b u d o w a n y
a opisów t y c h n i e uwzględniono w w y m i e n i o n y c h p u
Nie
i
kierą w y c i ę t e , słup p o s i e k a n y
item
przy
tej
nowej
Bożej
i t a k n a chłopa
Męce
stara
sie
ścięty,
ab
antiquo
stojąca a l i a s z n a k [...]".
Święta, 1739, u g o d a g r a n i c z n a , W A P P ,
K o n i n , R.O. 9,
f. 5 4 1 :
,,[...] w y z n a c z y ć
kopiec
Bromkom
samym
przy
n a d rowem,
krzyżu,
jak
który
idzie
teraz
stoi
ku
nad
t y m r o w e m [...] d a l e j zaś s a m a d r o g a wardęSka aż d o
B r o n i k g r a n i c z y ć b ę d z i e [...]".
Święta, 1739, w i z j a , W A P P ,
„[...] k o p i e c
drodze
graniczny
wardęskiej
Siąszyce,
[...]
Stojącej
1739, podział
K o n i n , R e i . 13, f. 206 v . :
n a b o k u Bożej
Męki
przy
[...]".
wsi, WAPP,
Konin,
R.O.
9,
f. 394 v . :
„[...] z a g o n e k n a t a m t e j s t r o n i e d r o g i k u p o l u u g o r u
z a o r a n e g o t r o j g i e m s t a j p r z y B o ż e j M ę c e [...]".
T r ą b c z y n , 1740, w i z j a ,
WAPP,
„ P ł o s k a [...]
pierwszym
n a której
K o n i n , R.O. 9, f. 619:
s t a j u , u Bożej
Mę
k i , ż y t o n a p ó ł z o s t e m [...]".
rze
dóbr
ziemskich
województwa
krakowskiego
1576—1700,
w y d . A . K a m i ń s k i , A . K i e ł b i c k a i S.
P a ń k ó w , W a r s z a w a ,1956, s, 537).
K s i ę g i r e l a c y j n e g r o d u k o n i ń s k i e g o mają o d
mienną n o m e n k l a t u r ę w
porównaniu
z
księgami
innych
grodów
w i e l k o p o l s k i c h . Por.:
Deresiewicz,
Materiały
do dziejów
chłopa
wielkopolskiego,
t. I ,
W r o c ł a w 1956, s. X V .
3
Motila
Bienna,
1740, w i z j a ,
WAPP,
Konin,
R.O.
9,
oznaczać k r z y ż e . D z i s i a j
żymi
f. 525 v . :
„Item n a p r z e c i w k o
tej płosie k u Bożej
Męce
kawal-
Mękami"
przydrożne
Do
ców 4 [...]".
Sługocinek, 1742, w i z j a , W A P P , K o n i n , R.O. 10, f. 182:
bując
„[...] oddaje
tworzyć
się groch
zasianego
na
s k i m staje, j e d n y m o d Bożej M ę k i
folwarku
pań
[...]".
Bratuszyn, 1747, w i z j a , W A P P , K o n i n , R.O. 1 1 , f. 317:
,.[...] w gościńcu bratuszyńskim
cego o d drogi d o T u r k u
żyta
na pniu
idącej, p o l e w e j
stoją
stronie
od
Bożej Męki, prętów 2 [...]".
I.lehynek, 1748, podział w s i , W A P P ,
K o n i n , R.O. 1 1 ,
f. 660:
związane
bardzo
wygląd
wykorzystanymi
mi
o
posiekanym
wyzna
my
jedynie
wiadomość
Wielkiego
jącej
nieco
dla
w
sktadków 111 przez 2 s t a j " .
filantropijna
przydrożne
„[...] i t e m p r o s t o w
wiania
nież
Kleczew, 1749, podział
ki"
K o n i n , R.O. 1 1 ,
wzmianka
„W polu średnim, g d z i e t e r a z o z i m i n a , f o l w a r k
ciąg
Pierwszym
zagadnieniem
nasuwającym
się
związku z p r z y t o c z o n y m i ź r ó d ł a m i j e s t p o t r z e b a
lenia, co r o z u m i a n o w W i e l k o p o l s c e
łowie X V I I I
wieku
Dochodzimy
krywczego,
że
były
z wyobrażeniem
to
zresztą
przede
ukrzyżowanego
je na to n i e d w u z n a c z n i e
teriałach opis
w
„Bożej
jedyny
Męki"
„Boża
nie od
Mąk"
na
przede
dowodem
wszystkim
1739 r. ze
Świętej,
tradycje
rzeźbione
z XIX
liński .
ma
Drzewiec.
pą —
te
jednego
nazywają
Męką".
Za
i
go
dane
tego
się także w s z e l k i e
są
przez
inne
spotykane
Obok
krzyży
5
8
9
9
„Bo
starych
krzyży
raźnie już p r z e k a z
krzyżem,
figury,
źródłach
i
lub
a
„figury"
z
tuż
infor
Wykorzysta
wyjaśnić,
miały
jak od
wspaniałe
wielkopolskich
Nowak
krzyże
świątkarzy
i Paweł
ma
dzież
z 1756 r . . Są
Bry
Natomiast
materiałów
dru
wać
w
..Boże
żadnych
na podstawie
się
7
w
znalazły
się
Cho
figur .
9
przeze
wyraźnie
interesujące
w
znajdu
pow.
tylko wzmianki, nie
cytowanych
bardzo
wy
1 7 5 5 . Figurę
danych o wyglądzie
możemy
Kle
mówi
świętego
Szamocina,
u s y t o w a n i u krzyży,
Męki"
z r o k u 1749 z
z roku
to jednak
figury.
n i e oznaczała
Nepomucena
wówczas
inwentarzu
8
kryć
mamy
Jana
popularnego
w
po wsiach
oczywiście
z Zarzewka,
także
zawierające
również
Męki")
bardzo
mogą
jesteśmy
Mąk".
niestety
(jeżeli
św.
jemy
„Bożą
mogą
figurze
tego
Wzmianki
jak
Męka"
z
O
są
wzmianki
j a k można
pozbawieni
„Bożych
stawiano
Wzmiankę o figurze
Męki"
Uwagę dotyczącą
wieloznaczności
określenia
..Boża Męka" z a w d z i ę c z a m p . m g r o w i S. Błaszczy
kowi.
W A P P , K o n i n , R.O. 13, f. 54,3: „ W i d z i a ł p r z y
t y m tenże w o ź n y [...] n a d r u g i e j s t r o n i e d r o g i , n a
przeciwko n o w e m u gościńcowi, p r z e z p . Chorążego
rekwjrenta postawioną Bożą M ę k ę d ę b o w ą [...]"
S. Błaszczyk, Rzeźbiarze
ludowi
południowej
Wielkopolski,
„ P o l s k a S z t u k a L u d o w a " , 1958, n r 1,
s. 9 i nast.
' W A P P , K o n i n , R.O. 13, f. 496: „[...] począwszy
od w s i , t o jest o d o g r o d u , w k t ó r y m s t a t u a św. J a n a
Nepomucena w y s t a w i o n a [...]"
J . Deresiewicz, Materiały
c y t . w y t i . , s. 7 6 :
„Fundamentów założenie, g d z i e m a być k a p l i c a f u n
dowana, n a pagórku jadąc d o M a r g o n i n a ; a d praesens
na t y m m i e j s c u f i g u r a ś w . J a n a N e p o m u c e n a
wy
stawiona."
W związku z f i g u r a m i p r z y d r o ż n y m i
warto
przytoczyć n a d e r interesującą w i a d o m o ś ć o dębach
4
tradycji stawiania nowych
Drzewcach.
w i e k u , j a k Franciszek
„Boże
obiektu.
„święte"
w
rów
e
czewa.
z o b u zapisów
„Boża
upra
jest
Mę
takich
wyko
dwie
—
samego
zarówno
określeniem
giej strony —
n a t o , że
dotyczące
dzić s k o n f r o n t o w a w s z y
Figury
punktów
ona
historyczne
z
zaczerpniętym
krzyże,
żebraka.
Interesująca
w
n e t u źródła n i e potrafią
ległe
ona krzyża „Bożej
rzystanych źródeł
„Bo
zapewne
Jest
krzyżu
zdobienia
wanym
Innym
pod
to
starej
In
„małym
„Bożej
miejscu
Dowiadujemy się z n i e g o o p o s i e k a n y m słupie i o d e r
krucyfiksie.
dla
dogodnych
natomiast
co d o
krzyże
cytowanych
z
Całkowicie
macji
Wskazu
wszystkim
Chrystusa.
w
po
Męka".
wcale
pochodzący
w
usta
pierwszej
p o d określeniem
tu do wniosku,
żych
wykracza
o
Była
o pozostałościach
nowym
więc
chronologiczne.
zbudowanym
żebraczego.
tejże
obok.
nący się o d f i g u r y d o b o r u [...]".
to
z
może
na
Męce" z L u b -
informacja
dworu
jeden
a
Zabornym.
fundacja
świadectwem d a w n e j
f. 748:
•/.
stanowi
zniszczo
tu
„Jezus"
ramy
ubogiego",
procederu
—
5
ze
dodać
Bożej
Po
wzmianka
krucyfiksie
napisie
od
Męki".
komentarzu
1753 r.
pró
materiałów
„Bożej
„dębowej
Cieninie
to
przy
o
przyjęte
szczegół
Męką"
dochodzimy
Drzewcach,
o
z
poza
budyneczku
w każde staje osiem składów r a c h u j e s i ę " .
w
M ę c e " oraz
Szetlewo, 1749, w i z j a , W A P P , K o n i n , R.O. 12, f. 112 v . :
wsi, WAPP,
i
Męki"
żą
staj,
słupie
„Bożej
cza się jęczmienia o d Bożej M ę k i rachując aż d o l n u
Bożą M ę k ę płoska t r o j g i e m
w
figury
religijnym \
wyników
już
„Bo
wszelkie
zgromadzonych
nej
stowa
kultem
XVIII-wiecznej
za
teresujący
..W j a r z y n n y m także p o l u za stodołą pańską
z
są często
skromnych
na podstawie
, .Bożej
na w s i wielkopolskiej
nazywane
tych
nas
mnie
zoriento
bowiem
materiałach
jako
spełniających f u n k c j e z n a k ó w g r a n i c z n y c h . P r z e k a z
t e n b r z m i : „ I t e m dęby s t a r o d a w n e ,
przed
strugą
z w y ż pomienioną stojące d w a , z n a k i g r a n i c z n e n a
kształt o s o b y l u d z k i e j n a s o b i e mające. I t e m za
tąże Strugą d r u g i e d w a dęby, takież p o d o b n e z n a k i
na
sobie
reprezentujące
[...]" ( W a r d ę ż y n e k 1748,
W A P P , K o n i n , R e i . 16, f. 314 v.) M o ż n a sądzić, że
c e l e m o w y c h „ z n a k ó w [...] n a kształt o s o b y l u d z
k i e j " znajdujących się n a dębach b y ł o
zagwaran
towanie
nietykalności
granicy.
Mało
jest
jednak
p r a w d o p o d o b n e , a b y b y ł y t o p o s t a c i e świętych, gdyż
z a p e w n e zostałyby p r z e z w o ź n e g o
zidentyfikowane.
U ż y c i e n i e ściętego d r z e w a j a k o t w o r z y w a
spoty
k a m y p r z y f i g u r z e św. B e n o n a z K r o b i w p o w . Gostyń,
d a t o w a n e j n a drugą p o ł o w ę X V I I I w i e k u i p r z y
pisywanej
Walentemu
z Grabonoga.
Pisze o n i e j
A . G l a p a w n o t a t c e Przyczynek
do
wielkopolskiej
rzeźby ludowej,
„ P o l s k a S z t u k a L u d o w a 1956, n r 4—5,
s. 24)1.
107
punkty
orientacyjne
pomagające
w
opisach
pól.
Bę
kiem
nocy
dąc O b i e k t a m i p o w s z e c h n e g o k u l t u , g w a r a n t o w a ł y o n e
gicznych
trwałość
zresztą
rynem
nów,
oznaczeń
granic.
Warto
tutaj
w
której
śmiertelnym
przesunięcie
wypadkiem.
krzyża
O
ku dowiadujemy
za o b r ę b e m
z
wsi. Mówi
zebranych
wiejskich
jest
o
ukarane
Mękach"
z te
połowie X V I I I
t y m zupełnie
materiałów.
Wielkopolsce
zatem
znalazłyby
jasno
Możliwość
w
wie
zabudowań
potwierdza
o
opisach
się
nich
w
na pewno
w
więk
występo
obrębie
niewielka;
brak wzmianek
Męki"
Sewe
się, ż e stały o n e p r z y d r o g a c h , p o
w a n i a krzyży w
nież
T.
zostało
„Bożych
renu p o w i a t u K o n i n w pierwszej
szość
za
w s p o m n i e ć o opowieści z B o r o w e j , p o w . T a r
10
to
opisach
„Boże
niektó
figur
któ
pod
w
XVIII
w i e k u odbywały
mach
w
prac
terenowych
Poznaniu
sposobie
remu
w
leczenia
położenie
chałup
i i n n y c h budynków w i e j s k i c h .
Inaczej n a j p r a w d o p o d o b n i e j
tuowanie figur. Podana
gurze
z Kleczewa
p r z e d s t a w i a ł o się u s y
przeze m n i e w z m i a n k a o f i
z roku
1749 w s k a z u j e
co
prawda
n a j e j p o l n e położenie, j e d n a k j u ż f i g u r a z r o k u 1755
. z Zarzewka
wyraźnie u s y t u o w a n a jest w e w s i .
u
Częste p o s ł u g i w a n i e
się w
znanych
nam
zach z p o w i a t u K o n i n f i g u r a m i i krzyżami
nymi
jako punktami
przeka
przydroż
g r a n i c z n y m i n i e oznacza
oczy
wiście, ż e b y ł y o n e s t a w i a n e c e l o w o j a k o z n a k i g r a
n i c z n e . U d a ł o się n a t o m i a s t natrafić
12
wyraźnie
stwierdzający
przydatność
na dokument
figury w
D o k u m e n t t e n t o „Manifestacja"
A.
z
ojczymowi,
roku
1748 p r z e c i w k o
rzejewskiemu,
cie
swemu
właścicielowi
K o n i n . Wiadomość
magii.
Zbierzchowskiego
A.
w s i Budzisław w
wydaje
się
tak
Mie
powie
stępnie z a p r a s z a
przebywa
już
pasierba
we
d o Budzisławia. K i e d y t e n
dworze,
pów u z b r o j o n y c h w
przedsięwzięcia
ojczym
nasyła
nań
chło
kije, cepy i kosy. R e z u l t a t y
najwidoczniej
„czułego" ojczyma,
pod
gdyż
n i e spełniły
dalej
czytamy:
tego
zamierzeń
„[...]
tychże
Etnografii
gruźlicy.
Sposób
UAM
o oryginalnym
ten
zalecał
nogami
cho
d o góry, n a
krzyż.
Bardzo
istotna —
kwestia,
stępujących
w
ramach
k i m byli
w
bardziej
religijnego
ludności
tematu
tak licznie
połowie
„Bożych
że w p r o w a d z a
dla
naszego
fundatorzy
pierwszej
teresujące
XVIII
Mąk"
i
w.
—
wy
na
te
innych figur,
n a s bezpośrednio w i n
etnografów
zagadnienie
Chłopskiej.
form
Dlatego
życia
kwestię
tę
p o r u s z a m , choć z e b r a n e m a t e r i a ł y t y l k o w części u p o
ważniają
cych
mnie
„Bożych
do
tego.
Mąk"
z
W
przekazach
terenu
powiatu
dotyczą
Konin
dwu
k r o t n i e t y l k o u j a w n i a się f u n d a t o r . I t a k d o w i a d u j e
my
się
w
na
przykład,
Drzewcach
że
„Boża
Męka"
zniszczona
została w y s t a w i o n a p r z e z k o n w e n t c y
stersów z L ą d u , w ł a ś c i c i e l a l i c z n y c h w i o s e k
w
licy.
Lubsto-
Druga
wa
wzmianka,
Wielkiego
poza
ramy
muje
o
pochodząca
z 1755 г., a w i ę c
chronologiczne
stojącej
przy
z
oko
wykraczająca
przyjęte
drodze,
wizji
w
nieco
pracy,
naprzeciwko
infor
gościńca,
„[...] p r z e z p . C h o r ą ż e g o r e k w i r e n t a p o s t a w i o n e j
żej M ę c e "
Czy
interesująca,
że przytoczę w i ę k s z y j e j f r a g m e n t . M i e r z e j e w s k i
Katedry
1959 i n f o r m a c j ę
w d r a l p a n i e się o p ó ł n o c y ,
przydrożny
jest
roku
tym
inwentarzach
się „ d z i e w o s ł ę b y
figurą", u z y s k a n o w czasie badań p r o w a d z o n y c h w r a
się
czy
Kró
rej
renie p o w i a t u K o n i n
wizjach
ma
przetrwała
na terenie p o w i a t u K o n i n do dzisiaj. Z
r y c h choćby w s i j a k o o b i e k t y , weriług k t ó r y c h określa
W
przydrożnych
l i k o w a , w s i n i e z b y t o d l e g ł e j o d miejscowości, w
rów
wsi.
praktykach m a g i c z n y c h T r a d y c j a
funkcji
nas
15
ta, t a k s k r o m n a baza materiałowa
do stwierdzenia,
szczyźnianych
łącznie
z
Bo
.
wsiach
inicjatywy
że
„Boże
Męki"
w
Wielkopolsce
właścicieli
upoważnia
były
w
pań
stawiane
dóbr
i
wy
ewentualnie
jeszcze p r z e z p l e b a n ó w w i e j s k i c h ? O c z y w i ś c i e , że n i e .
Źródła
dają
jednak pewne
hipotezy wykluczającej,
każdym
wysunięcia
poważnie
ograniczającej
szy
szczyźnianych w X V I I I w . w f u n d o w a n i u f i g u r i k r z y
jakieś
podobieństwo
dziewosłębów
który n i e miał n a d l a t ¡1(5, a z babą
swatał i c h , a
myśląc
o
ważne
jest
to wszystko
manifestanta
pod
chłopca,
mającą
f i g u r ą
skórze."
1 3
d l a nas stwierdzenie,
We
że
l a t 70
robił,
wzmiance
tej
pod figurami,
ży
przydrożnych.
wielkopolskich
do
razie
chłopów umyślnie p o i ł i s a m z n i m i pił, s p r o w a d z i w
na
udział
podstawy
a w
Dodatkowych
hipotezę
argumentów
dowujących
tę
nie ciężkiej
sytuacji materialnej
pańszczyźnianego
w
dostarcza
dobrach
chłopów
analiza
podbu
szczegól
i społecznej
szlacheckich
pań
chłopa
w
Wiel
a z a p e w n e także i p o d k r z y ż a m i , o d b y w a ł y się w b i a
k o p o l s c e . N a l e ż y pamiętać, ż e początek p i e r w s z e j
po
ły
łowy
wsi
dzień
zbiorowe
magicznym,
ujawnia
obrzędy
satanicznym. W
się chęć
zjednania
o
Charakterze
obrzędzie z
sobie
wyraźnie
Budzisławia
mocy
szatańskich
XVIII
wielkopolskiej
p o d figurą p r a k t y k
ny
oraz
ludowej
t a k słaba
nie w
zabiegach
formacja
magicznych
roli
przecenia
myśli, i n t e n c j i . I n
z B u d z i s ł a w i a u p r a w n i a nas także d o
puszczenia,
że f i g u r y i
bardziej popularne w
krzyże przydrożne
przy
były t y m
indywidualnych, okrytych mro-
T. Seweryn,
Kapliczki
i krzyże
przydrożne
w Polsce,
W a r s z a w a 1958, s. 60.
P o r . p r z y p . 7.
u Występowanie krzyży granicznych
zarejestro
w a ł d l a P o m o r z a i n w e n t a r z P i a ś n i c y M a ł e j z 1678 г.:
„[...] skarżyli n a p o m i e n i o n y c h posesorów Częstkowa,
że o n i k r z y ż e
graniczne
stare
powycinali".
1 0
1 1
208
ruiny
n a s k u t e k działań
gospodarczej
wojennych
niejszych jeszcze przemarszów w o j s k w
p r z e z nienaturalność o d b y w a n y c h
charakterystyczne d l a magii
w i e k u t o czasy
północnej. W i ę k s z o ś ć
ekonomicznie,
gospodarstw
że
musi
i
okresie
chłopskich
posługiwać
groź
woj
jest
się d o
starczanymi przez p a n a w r a m a c h tzw. „załogi" pod
stawowymi
narzędziami
pracy.
Inwentarze
z t e g o o k r e s u p r z e p e ł n i o n e są także
strofalnym
stanie
chłopskich
chałup
i
wizje
danymi o kata
i
zabudowań
G. L a b u d a , Inwentarze
starostw
puckiego
i
kościerskiego
Z XVIII
wieku,
T o r u ń 1954, s, 65.
"
W A P P , K o n i n , R.O. 1 1 , f. 375.
P o r . : T . S e w e r y n , Niszczenie
dzieł sztuki
wy
nikiem
zabiegów
magicznych,
„Polska Sztuka L u
d o w a " , ¡19613, n r 3, s. 149 i mast.
P o r . p r z y p - 5.
1 4
15
gospodarczych,
należały
których
zresztą
wystawienie
do p a n a
Wsi. W
i
konserwacja
tych
warunkach
S.
Błaszczyk
byłoby
zdo
uwłaszczeniu
być się n a w y d a t e k związany z fundacją
„Bożej
Mę
fundacje
ki"
danych do
o l b r z y m i e j większości chłopów n i e ł a t w o
czy f i g u r y . Bardziej
starczają
chłopa
materiały
mówiące
pańszczyźnianego.
bociznami
mógł
przekonujących
o
i najrozmaitszymi
być
każdej
sytuacji
Chłop
chwili
społecznej
t e n , obciążony
innymi
świadczeniami,
pozbawiony
ziemi,
uprawiał, przerzucony n a i n n e g o s p o d a r s t w o
prostu
sprzedany.
Pan
wsi, niepodzielny
l u b po
właściciel
się j e
dynie godnym d o r e p r e z e n t o w a n i a w s i r ó w n i e ż
Bogiem.
Kontrola
rozciągnięta
nia
przezeń
także
obowiązków
tuacji w y d a j e
się w i e l c e
nad
przed
chłopem
dopilnowanie
pań
spełnia
religijnych. W
takiej
prawdopodobne,
że
sy
dyspo
nujący środkami m a t e r i a l n y m i p a n w s i troszczył
o wszelkie o b i e k t y służące u m o c n i e n i u w i a r y
ludu,
pomnażając
jednocześnie
własne
się
wśród
zasługi
re
ligijne.
wskazującym
dóbr j a k o n a fundatorów
krzyży
i
na
właścicieli
figur
przydroż
o
kapliczce
—• Z . J . ] pojawiają
święci
krzyży
strzec
i
się n a w s i l i c z n e
mają
staraniach
o
dostatek."
Interesująco
czące
z
przedstawiają
fundacji
innych
terenów
nictwach
się
XVIII-wiecznych
Polski,
źródłowych.
m i e j s c u , ze
tych
względu
resującego
nas
włlkierze w i e j s k i e , normujące
ne
wsi
1 9
.
W
należy
wilkierzu
skiego W . Leskiego z r o k u
ległych
tu
jego
Lubawa,
cony
„Bożym
zentujące
nicy
przy
wsi
której
dla których s t a w i a n o „ B o ż e M ę k i " , b y ł o — j a k s t w i e r
znajdować.
dza
potrzeby doda."
J . K.
Haur
—
„[...]
otrzymanie
stwa n a u r o d z a j n e m i e j s c a "
16
cy
F i g u r y i krzyże p r z y d r o ż n e
0 czym d o w i a d u j e m y
badań
terenowych
się w
—
stawiano
wyniku
jako
błogosławień
.
również
—
etnograficznych
Obronę
przed
pomorem
1 i n n y m i klęskami, j a k o z a p o r ę broniącą z ł y m
siłom
wejścia n a t e r e n
miej
wsi. Stawiano
scach samobójstw,
nego dziecka
mordów,
lub
ludzkiej,
n a mogiłach
w polu i w l e s i e o r a z w
także
znalezienia
czaszki
downych objawień,
je
w
nieochrzczo-
miejscach
ludzi
cu
pochowanych
i n n y c h jeszcze
szczególnych
Nie t r u d n o
nych
wyżej
jest
dostrzec,
funkcji
że
„Bożych
większość
Mąk"
z
poda
zainteresować
mogła głównie właściciela w s i . K r z y ż e i f i g u r y c h r o
niły przed klęskami
żywiołowymi
jego
wioskę
oznaczały wyróżniające się czymś w y j ą t k o w y m
sca na jego
jednak
i
w
ziemi.
Ew.
chłopskie
samodzielną
krzyży
XVIII-wiecznej
Wielkopolski c h y b a j e d y n i e c h ł o p o m
prowadzącym b a r d z i e j
miej
fundacje
i figur przypisać m o ż e m y n a t e r e n i e
oraz
gos
korskiego
figur
W
nim:
wicz ,
dzo
wiecie
wiąże
rozkwitu
wielu
fundacji,
i c h związek
dziedzin
z
się
zaczątek
sztuki
ludowej.
uzyskaniem
wspaniałego
Sens
przez
w i e l k o p o l s k i c h z i e m i — dostrzegł i d o s k o n a l e
J . K . H a u r , Skład
abo skarbiec
sekretów
oekonomiey
zieraiańskiey,
s. 89.
l e
17
T . S e w e r y n , Kapliczki...,
tych
chłopów
wyraził
znakomitych
K r a k ó w 1690,
z
według
artykuł,
mówią
figur,
do
są
starostwa
do
Zawiera
cena
n a d s t a w k i e m , z a t o dać
przez B.
i J . Leskie-
ale za to bar
ten temat.
Jest
Słaboszewic
w
ona
wsi: „Aby
fundacji
gospodarcze.
do druku
jedyną,
na
dotycząca
postawić
łą-
wykorzystania
zagadnień
instrukcje
informacje
Sandomierz.
znaleźć
21
przygotowanym
1752 r .
miał
zawsze
chełmińskim .
dokumentów
—
karą,
r o k u 1692/1706 p r z e z
ciela
polecenie
statuę św.
Jana
to
po
właści
Nepomu
3 talary bite i ko-
rzec ż y t a s z t u k a t o r o w i , a l e i p o s t u m e n t d o t e g o z r o
bić
powinien
i nasadzić
Zacytowane
ogromne
szlachty
szczeniu, z k t ó r y m
woj.
i
uczynek
konserwowaniu
n a t r a f i a m y n a jedną
uwła
po
treści
repre
urzęd
wiejskim
winą
J . Bartysia, A. Keckową
interesującą
zek
dopiero
rodzajem
instrukcja
pod
zamek
w
„Figury
jako
d l a w s i czynszowych
i c h wyborze,
nymi.
masowo
o
dawnym
Baranowskiego,
wiej
że i k a p l i c z k i wyrastają
Podobny
przydrożnych
krzy
chłopów
drzewo
p o s z u k i w a n i u materiałów
skim.
przez
w
Innym
w
podarczą, i n a d t o — b y ć m o ż e — s a m o r z ą d o m
Indywidualnie stawiane
2 0
jedynie
T. Działyńskiego
oczynszowanym,
działalność
czego
poświę
Chrystusa
konserwować
obalały,
powia
artykuł
Jezusa
można w w i l k i e r z u w y d a n y m w
2 2
wypadkach
Do
nie
chełmiń
szlacheckich
p o w i n n i starsi
stawiać
się
pracę
wewnętrz
biskupa
Czytamy
naszego
drogach
ozdobnie
postawić
specjalny
Mękom".
Zbawiciela
na
inte
1766, w y d a n y m d l a p o d
jurysdykcji
znajdujemy
wydaw
n a zawartość
w s i się t e n niechrześcijański
celów,
w
wydawnictw
publikującą
życie
materiału,
doty
przydrożnych
opublikowane
Wśród
pierwszym
materiały
figur
w
z
chłop się
18
zysków.
jednym
których
zwracał o pomoc w s w o i c h własnych t r o s k a c h o b y t ,
aby
że
w
d o b y t k u już n i e pań
kosztem,
sobie,
Grabonoga
kapliczek,
nych będzie t u i c h p r a w o d o z i e m i i p ł y n ą c y c h z n i e j
Przypomnijmy
z
s k i e g o , a l e chłopskiego, święci, d o k t ó r y c h
mękę
Głównym m o m e n t e m
artykule
chłopskich
ustawieni
którą
ziemi i chłopów n a n i e j mieszkających, c z u j e
szczyźnianym o b e j m u j e
ro
w
Z k o ń c a X V I I I — początku X I X w . Pisze o n : „[...] [ p o
materiały
zainteresowanie
Jak
i
wsiach czynszowych
wsi.
a
się
z
jedynie
wskazują
figurami
wilkierzy,
figur
na
przydroż
we
obowią
wsiach
konserwowania
we
— został n a ł o ż o n y n a mieszkań
Inaczej
dziłem,
przedstawiała
i
w
figur
2 3
wyraźnie
konserwowania
zagrodowej,
tych
gips."
dworów
dowiadujemy
stawiania
ców
na
się
zapewne,
sprawa
n i e w i e l k i c h , najczęściej
jak
już
fundacji
dowo
krzyży
jednowioskowych
wiejskie
XV—XVIII
w., „ A r c h i w u m K o m i s j i P r a w
n i c z e j " , t . X I , K r a k ó w 1938, s. X V , 512.
J w . , s. 3 4 1 i n a s t .
J w . , s. 175.
Instrukcje
gospodarcze
dla dóbr
magnackich
i szlacheckich
z XVI—XIX
wieku,
t. I , W r o c ł a w
1958, s. L X X V I I I , 749.
J w . , s. 466.
2 0
c y t . w y d . , s. 25 i n a s t .
2 1
22
S. Błaszczyk,
„Studia M u z e a l n e " ,
Kapliczka
ludowa
z
Grabonoga,
t . 1И, P o z n a ń 1957, s. 132.
18
"
S. K u t r z e b a
i
A.
Mańkowski,
Polskie
ustawy
2 3
109
pańszczyźnianych
cie
dobrach
Konin. W wioskach
gury,
mające
także
—
poważne
poza
torów
w
krzyży
a
figur
XVIII
mianowicie:
k t o był
ze
nym
podobnie
wytwórcą
rzeźb
i
w XVIII
z Grabonoga
„Bożymi
sobie
stręczało
kłopotów.
szczególnych
ukrzyżowanego
miejskiego
pańszczyźnianych
świątkarza
polach?
najprawdo
obrazów
przeka
rzemieślnik
Takim
wieku
renomowa
religijnych
sławny
był
ehłop-rzeź-
Z rozsianymi p o pol
mniej
Wystawienie
trudności,
była
zapewne r o
krzyża
nie
natomiast
najpewniej
na
postać
dziełem
l u b też w y s p e c j a
wiejskiego.
„Boże M ę k i " t o t y l k o jeden
nie najbardziej
po
zacytowanym
Mękami"
Chrystusa
sprawy,
wykonawcą
był t o
rzeźbiarza c z y o d l e w c y
lizowanego
p o w . K o n i n •—
wyspecjalizowany
biarz Walenty
biono
n a funda
rozsianych
jak w
nych
drogach
społeczne,
z t e m a t ó w — zresztą
reprezentatywny
podjęte
n a podstawie
dowych
ksiąg g r o d z k i c h . M o g ą
— które m o g ą b y ć
materiałów
uzyskanych
z są
o n e dostarczyć
n y c h d a n y c h r ó w n i e ż d o badań n a d i n n y m i
pew
2
2 5
Sztuka
kultury
miłośników,
i
dem
sał,
a także
jeszcze
śledzić
Wielkopolska,
że w y z b y w a
odziedziczonej
gdzie
całym
Polski
urbanizacji
t a k znacznych
artystyczny
w
ludo
ziem
proces
jeszcze
Polski.
naszego
jego
ludu
bogactwie
p r z e d s t a w i a się p o d t y m w z g l ę
o której
już Oskar
się (np. w
p o ojcach
stroju)
kultury
Kolberg p i
swej
n a rzecz
dawnej,
przeni
kających z m i a s t a n a w i e ś n o w y c h w z o r ó w . O d cza
110
o
zawierają
odzieży.
m.in. kapitalne
Równie
wyposażeniu
czeladniczej
cenne
wnętrza
n a ogół
rea
szłacheckich\ Księgi
wszystkim w rejestrach
informacje
—
ruchomości
—- d o t y
są m a t e r i a ł y
mówiące
dworku
szlacheckiego,
n a folwarku, a niekiedy
nawet
izby
chału
p y chłopskiej. Dość l i c z n e są także w z m i a n k i o o b r a
zach. Wymieniają
o n e czasem,
na
został sporządzany,
którym obraz
wykonania .
Wspomnieć
2 5
teresujących
mice.
niekiedy
Poza
o b o k t e m a t u , materiał,
także
i technikę
należy
informacjach
t y m inwentarze
o
o ludowej
i wizje
jego
dość i n
cera
w s i znajdujące
się w księgach g r o d z k i c h — z r a c j i z a w a r t y c h w n i c h
dokładnych
gą
spisów
stanowić
wiejskich
rzemieślników
podstawowy
i
wiejskich
materiał
małomiasteczkowych
do
— mo
rejestracji
ośrodków
garncar
skich w X V I — X V I I I w .
Księgi
macji
o
grodzkie
są
kulturze
czasów
jest
sądowych
jedna
liczy
dów
kie
oczywisty
przez
grafa
ksiąg
terenem
jedno
p o n a d tysiąc
lata
niezwykle
ponad
z
kart.
się w n i o s e k ,
jeszcze
D o naszych
archiwach
grodzkich,
wydaje
długie
infor
zresztą
i c h liczba.
się w
sobie
skarbnicą
korzystanie z zawartych w nich
ogromna
zachowało
sięcy
prawdziwą
w s i . I c h zaletą,
cześnie utrudniającą
materiałów,
będą
15 t y
których
nie
Z tych
wzglę
ż e księgi
grodz
także
dla etno
interesujących
poszukiwań
Zbigniew
Jasiewicz
źródłowych.
P a n a Jezusa ukrzyżowanego obrazek w r a m i k a c h n a
d r e w n i e m a l o w a n y [...] piąty, n a k t ó r y m j e s t w y
m a l o w a n y Ż y d śmieszną sztuką [...]", a l b o
również
z i z b y d w o r s k i e j ze Sługocinka w 1744 r „ W A P P ,
K o n i n , R . O . 10, f. 5 9 6 : „[...] o b r a z
1 kopersztyc h o w y n a ścianie p r z y l e p i o n y [...]".
SZTUKI
dotych
sztuki
kierunku
n i e poczynił
i gdzie d o r o b e k
jest
mieszkańców
i badaczy
w
wschodniej,
barwności. I n a c z e j
mało
ogółowi
się r a c z e j
ludowej
postępów
można
wielkopolskiego
szerszemu
zwracała
środkowej
i
ludu
znana
Uwaga
wej
grodzkie
przede
m i m o ż e dotyczą
po dworach
Marczakowa
WYSTAWA WIELKOPOLSKIEJ
czas
sztuki ludowej,
spisywanych
dziedzi
* Z artykułu a n o n i m o w e g o
( K . M . , Do
malow
niczej
podróży
po Wielkopolsce,
„Przyjaciel
Ludu",
L e s z n o 1839, s. 223) d o w i a d u j e m y się o wziętości
W a l e n t e g o : „ Z różnych s t r o n też z a m a w i a n o u n i e
g o o b r a z y i r z e ź b y i za n i e d r o g o p ł a c o n o . "
P o r . n p . o b r a z y z i z b y d w o r s k i e j z Osieczy
z 1749 r „ W A P P , K o n i n , R . O . 12, f. 77 v . : „[...]
Krystyna
nami
liów
czące
rzeczywistym
l ü b małomiasteczkowy.
Wielkopolsce
i
d l a etnografa
figurach
Słaboszewie,
miejski
if i
religijnym —
jako
w. w
Mąk", t a k licznie
wystawniejszych
podobniej,
zie
dóbr
w e wsiach
połowie
najważniejszej
Przy
powie
d o właściciela w s i .
wyjaśnia
„Bożych
w
i
w
gospodarcze
n a właścicieli
pierwszej
nie
uzasadnieniem
podstawy
należała n a j p e w n i e j
Wskazanie
szlacheckich
t y c h dbałość o k r z y ż e
su
LUDOWEJ W LUBLINIE
gdy Kolberg
skiem
ską
minęło
przeszły
nosiła
dwie
nowe
tradycyjnej.
prowadził
w
się d r u g a
uległy
zupełnej
wojna
zagładzie
zbiory
zawierające
80.
z
w
Poznań
N a d Wielkopol
których
zabytkach
Szczególnie
czyła
czowych,
wojny,
straty
Wielkopolskim
swe badania
już l a t ponad
każda
ludowej
p o d t y m względem
światowa,
w
Heleny
i
bezcenne,
zazna
czasie
zdeponowane
w
Wiesławy
przy
kultury
której
Muzeum
Cichowi-
b o często
ostatnie
szczątki d a w n e j k u l t u r y l u d o w e j W i e l k o p o l a n , a t a k
że i większość
zabytków w terenie
na
hitlerowskiej
w
kańcy
okresie
wielkopolskiej
została
okupacji,
w s i byli
kiedy
przemocą
zniszczo
miesz
wysiedlani
Kolekcja
Cytat
Jasiewicz, Zbigniew, “"Boże Męki" w I połowie XVIII wieku na terenie powiatu konińskiego w świetle ksiąg grodzkich/ Polska Sztuka Ludowa 1962 t.16 z.2,” Cyfrowa Etnografia, Dostęp 30 czerwca 2022, https://cyfrowaetnografia.pl/items/show/7066.