-
https://cyfrowaetnografia.pl/files/original/81210c0f14267991ced526770ae731a3.pdf
99b56e7cb5291ace46bf2a195fdb3416
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Książki
Text
A resource consisting primarily of words for reading. Examples include books, letters, dissertations, poems, newspapers, articles, archives of mailing lists. Note that facsimiles or images of texts are still of the genre Text.
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Relation
A related resource
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:5471
Rights
Information about rights held in and over the resource
Licencja PIA
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
2010
Subject
The topic of the resource
Śląsk Cieszyński - dziedzictwo kulturowe
Śląsk Cieszyński - twórczość ludowa
Identifier
An unambiguous reference to the resource within a given context
oai:cyfrowaetnografia.pl:5088
Title
A name given to the resource
Wspólczesna twórczość samorodna w procesie kształtowania tożsamości/ Dziedzictwo kulturowe jako klucz do tożsamości pogranicza polsko-czeskiego
Description
An account of the resource
Dziedzictwo kulturowe jako klucz do tożsamości pogranicza polsko-czeskiego; pod red. Haliny Rusek,Agnieszki Pieńczak i Jacka Szczyrbowskiego s., 319-331
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Czerwińska, Kinga
Language
A language of the resource
pol
ang.
cz.
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
application/pdf
PDF Text
Text capture metadata for PDF documents
Text
CZĘŚĆ 5
TWÓRCZOŚĆ ARTYSTYCZNA, FOLKLOR
I OBRZĘDOWOŚĆ ZIEMI CIESZYŃSKIEJ
��Kinga Czerwińska
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Współczesna twórczość samorodna
w procesie kształtowania tożsamości.
Przykład Śląska Cieszyńskiego
Pojęcie tożsamości jest obecnie „niezbędnym, a może nawet zasadniczym narzędziem pojęciowym w analizie sytuacji człowieka w społeczeństwie współczesnym
i próbach wyjaśnienia bądź zrozumienia kluczowych fenomenów społecznych naszych czasów”1. Dynamika zmian otaczającej nas rzeczywistości oraz doświadczanie
odmiennych wzorów kultury będące synonimem współczesności, wymuszają refleksje nad samym sobą i własnym miejscem w świecie. Kulturowy eklektyzm przynosi
destabilizację, zwłaszcza wśród młodego pokolenia, które potrzebuje trwałych fundamentów stanowiących o formowaniu ich samoidentyfikacji. Proces ten nie należy
do łatwych. Z jednej strony bowiem obserwujemy tendencję ujednolicenia kultury
poprzez massmedia, globalizm, ekonomiczną i kulturalną homogenizację. Równocześnie, po drugiej stronie coraz intensywniej odradza się regionalizm, któremu często towarzyszy izolacjonizm lokalny i ksenofobia, wynikające z zagrożenia własnego
orbis interior.
Każdy rodzaj relacji zachodzących pomiędzy jednostkami, buduje poczucie przynależności do wybranej społeczności i odrębności od innych, i staje się gruntem dla
kształtowania identyfikacji na poziomie jednostki i grupy. Poszukiwanie jej wyznaczników odbywa się na płaszczyznach: państwowej, etnicznej, regionalnej, kulturowej,
religijnej, a nawet seksualnej2. Jednostka bowiem z jednej strony poszukuje „unikal1 Z. Bokszański: Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii
socjologicznej. Łódź 1989, s. 6.
2 Na gruncie nauk humanistycznych, a zwłaszcza psychologii, socjologii czy etnologii problematyka tożsamości jest obecnie jednym z podstawowych zagadnień badawczych. Pisze
o tym wielokrotnie W. J. Burszta. Zob. tegoż: Antropologia kultury. Poznań 1998; Asteriks
w Disneylandzie. Zapiski antropologiczne. Poznań 2001; Różnorodność i tożsamość. Antropologia jako kulturowa refleksyjność. Poznań 2004 i inne.
�320
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
ności” własnej osoby, z drugiej zaś poczucia podobieństwa i przynależności do określonej grupy i kategorii społecznej w ramach aktualnie żyjącego pokolenia oraz jego
przeszłości, przekonania o wspólnocie i ciągłości czasu i przestrzeni3.
Wśród wielu płaszczyzn kształtowania się tożsamości, za najważniejszą przyjmuje
się płaszczyznę kulturową, historycznie uwarunkowaną oraz zachowującą istnienie
i ciągłość zbiorowości. Tożsamość tę wyznaczają:
1) elementy dziedzictwa, nawet całkowicie lub częściowo zdezaktualizowane, 2) rodzaj, proporcje
i ustrukturowanie składowych elementów danej kultury zarówno ze względu na odrębności wyróżników
kulturowych, jak i na osiągnięty poziom powszechników społeczno-ekonomicznych i cywilizacyjnych
wewnątrz danej kultury, 3) kontekst zewnętrzny równorzędnych czy nierównorzędnych kontaktów z innymi kulturami, występujących w różnym natężeniu w przeszłości i teraźniejszości4.
Zasób dziedzictwa kulturowego staje się zatem swoistym rdzeniem wokół, którego
kształtuje się tożsamość jednostki i grupy5. Stopień jego zachowania i tradycyjności,
formy jego przekazu, jak i recepcja jego treści wyraża stosunek do własnej kultury,
a co za tym idzie intensywność identyfikacji jednostki czy grupy.
Świadomość tożsamości kulturowej wiązać się będzie przeto z poczuciem przynależności do własnej
społeczności, z identyfikowaniem się z tą społecznością, z jej specyficzną kulturą i wspólną historią,
z określonym terytorium, które się wspólnie zamieszkuje, równocześnie z poczuciem wyraźnej odrębności w stosunku do innych grup6.
Mając na uwadze powyższe założenia, zamierzam poddać analizie znaczenie twórczości
samorodnej w kształtowaniu tożsamości mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Postaram się
wykazać, iż aktywność twórcza oparta na tradycyjnych kanonach ideowo – warsztatowych
oraz twórczość nieprofesjonalna, inspirowana miejscowym środowiskiem przyrodniczym
i kulturowym, ma istotny wkład w budowaniu tożsamości grupowej – społecznej, ale i jednostkowej. Manifestacja własnej, lokalnej twórczości i jej powszechna recepcja proces ten
umacnia, co ma ogromne znaczenie zwłaszcza w przestrzeni pogranicza. Tu bowiem intensywność procesów, o których pisałam wyżej nabiera innego wymiaru. Pogranicza stanowią
miejsca kontaktu rozmaitych grup ludzkich, charakteryzujących się odmiennymi tradycjami kulturowymi, systemami wartości, różnymi językami czy dialektami, czasem także odmiennym wyznaniem7.
Grupy społeczne, wchodzące ze sobą w kontakt, prowadzą intensywną wymianę
odmiennych wartości i wzorów kultury. Halina Rusek pisze, że: „Członkowie społecz3 L. Dyczewski: Kultura polska w procesie przemian. Lublin 1995, s. 67-70.
4 K. Kwaśniewski: Tożsamość kulturowa. W: Słownik etnologiczny. Terminy ogólne. Red.
Z. Staszczak. Warszawa – Poznań 1987, s. 351-352.
5 Zob. M. Wieruszewska: Tożsamość kulturowa jako wartość i czynnik konstytutywny społeczności lokalnej. W: Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość. Red. B. Jałowiecki,
B. Sowa, P. Dudkiewicz. Warszawa 1989, s. 310.
6 G. Odoj: Tożsamość kulturowa społeczności małomiasteczkowej. Katowice 2007, s. 23.
7 R. Kantor: Pogranicze jako narodowy obszar kulturowy. W: Społeczno-cywilizacyjny wymiar edukacji. Red. Z. Jasiński. Opole 1996, s. 113.
�Kinga Czerwińska: Współczesna twórczość samorodna w procesie kształtowania tożsamości. ...
321
ności pogranicza nieustannie funkcjonują w sytuacji kontaktu i konfrontacji z jakimiś
„innymi”, przekraczając nieustannie granice odrębności etniczno-kulturowej swojej
grupy”8. Ludzie pogranicza są zatem uczestnikami konfrontacji w wymiarze etnicznym, regionalnym, kulturowym czy religijnym, które kształtują ich postawy9. To zaś
proces budowania tożsamości czyni znacznie trudniejszym.
Śląsk Cieszyński ukształtował swą kulturową specyfikę pogranicza, pozostając
w bezpośrednim kontakcie z Małopolską (a w szczególności Żywiecczyzną), ze Śląskiem Górnym i Opawskim, szerzej Morawami, Czechami i Słowacją. Geograficzne
usytuowanie regionu i jego lokacja u wrót Bramy Morawskiej oraz wynikająca z niej
niełatwa historia, mobilność i niejednorodność osadnicza (polska, niemiecka, czeska,
żydowska, wałaska), różna przynależność państwowa (Śląsk Cieszyński był częścią
Polski, Czech i Monarchii Austrowęgierskiej), czy wreszcie rozdzielenie Macierzy
w 1920 roku i włączenie jej do dwóch aparatów państwowych: Polski i Czechosłowacji, zadecydowały o specyfice śląskocieszyńskiego dziedzictwa kulturowego. Niemałe
znaczenie w tym procesie miała również heterogeniczność wyznaniowa.
Zasadniczym elementem decydującym o odrębności kulturowego dziedzictwa regionu była tradycyjna kultura ludowa10. Wśród wielu jej przejawów, na szczególną
uwagę zasługuje aktywność artystyczna, która pozostaje współcześnie bodaj najbardziej reprezentacyjną i żywotną jej częścią. Wypracowane przez setki lat, formy kultury artystycznej stały się wyznacznikiem regionu, jednym z głównych determinantów
identyfikacji kulturowej. Zamiłowanie do piękna i estetyki było równocześnie pretekstem do manifestacji własnej przynależności społecznej, religijnej i etnicznej, zasygnalizowania odrębności grupy. Jej wartość polegała również na tym, że „...scalała
grupę, wyróżniała, informowała, dawała poczucie więzi z przeszłością”11, co miało
niebagatelne znaczenie w procesie budowania tożsamości.
O charakterze artystycznych treści i środków wyrazu kształtujących się w granicach regionu, a nie rzadko i wsi, zdecydowały takie czynniki, jak izolacjonizm tradycyjnej kultury chłopskiej oraz jej samowystarczalność12. Czynniki te zaważyły na
wyodrębnieniu się swoistego dla danego obszaru, zespołu ideowo-formalnego, który
operował przede wszystkim elementami rodzimymi, lokalnymi, ale i twórczą adaptacją motywów zaczerpniętych ze sztuki elitarnej, mieszczańskiej oraz elementów obcych etnicznie. Ludowe „dzieła” odzwierciedlały pragnienia twórców i ich odbiorców,
ale równocześnie stanowiły „…ogniwa nieskończonego łańcucha twórczości wielu
pokoleń, wielu lat i niekiedy wielu krajów”13.
W formowaniu ludowej kultury artystycznej najważniejszy okazał się okres
przypadający na wiek XIX i początek wieku XX. Następujące wówczas gruntowne
8 H. Rusek: Tożsamość pogranicza. Wprowadzenie. W: Pogranicza kulturowe i etniczne
w Polsce. Red. Z. Kłodnicki, H. Rusek. Wrocław 2003, s. 9.
9 Zob. A. Szyfer: Ludzie pogranicza. Kulturowe uwarunkowania osobowości. Poznań 2003.
10 Zob. K. D. Kadłubiec: Uwarunkowania cieszyńskiej kultury ludowej. Czeski Cieszyn 1987.
11 A. Jackowski: Sztuka ludowa. W: Etnografia Polski przemiany kultury ludowej. Red. M.
Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka. T. 2. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź
1981, s. 190.
12 L. Stomma: Determinanty polskiej kultury ludowej w XIX wieku. „Polska Sztuka Ludowa” 1979, nr 3, s. 131- 142.
13 E. Frankowski: Sztuka ludu polskiego. Monografie artystyczne. T. XVII. Warszawa 1928, s. 5.
�322
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
zmiany polityczno-ekonomiczne, takie jak: uwłaszczenie, budzenie się świadomości klasowej, czy wreszcie intensywne uprzemysłowienie, znacznie wpłynęły na jej
kondycję. Dla wielu jej przejawów rozpoczął się proces bujnego rozwoju, dla innych
powolnego zaniku. Proces ten pogłębił się po II wojnie światowej. Pod wpływem
silnej urbanizacji, industrializacji i zmian ustrojowych kultura ludowa, a więc rdzeń
dziedzictwa kulturowego, uległa rozpadowi. Postępujące przeobrażenia uczyniły również dawną, tradycyjną sztukę ludową rozdziałem zamkniętym, należącym
do historii. Zmiany dotknęły nawet obszary hermetyczne na dynamikę przemian,
o szczególnie silnie rozwiniętym poczuciu wartości własnego dziedzictwa, które
Ryszard Kantor, za Józefem Bursztą nazywa „spichlerzami kultury”14. Wśród nich
znalazła się także znaczna część ziemi cieszyńskiej – Beskid Śląski. Jedynie dzięki
stymulowanej „od góry” opieki nad tą wyjątkową aktywnością artystyczną, udało
się zachować wybrane jej przejawy15. Finansowe i merytoryczne wsparcie oraz działalność aktywizująca prowadzona przez miejscowe samorządy, muzea czy regionalne oddziały Cepelii, były zachętą do kontynuacji, a w wielu wypadkach pobudzenia
aktywności twórczej.
Zmiany jakie dotknęły artystyczną kulturę wsi dotyczyły zarówno cech formalno
-ideowych, jak i funkcji oraz wartości, jakie reprezentowała. Zalewająca fala wyrobów produkcji fabrycznej zgodnych z lansowaną przez miasta modą, bezpowrotnie
wyparła ze wsi sprzęty, zdobnictwo wnętrz czy tradycyjny strój, który stał się z rzadka noszonym kostiumem. Otwarcie się ku nowym wzorom, zdeprecjonowało dawną
twórczość ludową i pozbawiło jej wartości materialnej i użytkowej. Walory artystyczne oraz kulturowe zyskały jednak uznanie poza rodzimym środowiskiem, a potrzebę
kontynuowania kanonu sztuki tradycyjnej uznano za najważniejszy przejaw kultury
regionalnej i narodowej.
Równocześnie obok istnienia twórczości „w stylu ludowym”, rozwijała się w środowisku wiejskim twórczość formalnie i treściowo znacznie odbiegająca od tradycyjnego kanonu sztuki ludowej. Twórcy, którzy nabyli swe umiejętności, poczucie i konwencje estetyki, w czasach kiedy sztuka ludowa była „żywa”, zetknęli się z odmienną
rzeczywistością kulturową, która stała się dla nich nową inspiracją artystyczną. Tym
sposobem sztuka, nazywana „ludową”, zbliżyła się do twórczości określanej terminem
sztuki nieprofesjonalnej, amatorskiej czy naiwnej, kształtowanej jedynie inwencją
i pasją twórcy16. Dlatego analizując współcześnie aktywność plastyczną wsi, często
potocznie określaną sztuką ludową, uznałam za zasadne, wprowadzenie pojęcia twórczości samorodnej, którą rozumiem jako: „…naturalną potrzebę tworzenia człowieka
nie przygotowanego profesjonalnie do prac twórczych”17. Termin ten bowiem trafniej
obrazuje zjawisko, które przedstawiam w niniejszym artykule.
O współczesnym postrzeganiu i rozwoju samorodnej twórczości Śląska Cieszyńskiego, a szerzej kulturowego dziedzictwa w Polsce, zdecydowały w dużej mierze rów14 R. Kantor: Istota i siła tradycji. W: Bogaci tradycją. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi. Red. R. Kantor. Kielce 1996, s. 9-19.
15 Mowa tu przede wszystkim o takich gałęziach sztuki ludowej jak: haft, koronka oraz rzeźba.
16 Zob. A. Jackowski: Sztuka zwana naiwną. Warszawa 1995.
17 Za: I. Butmanowicz-Dębicka: Obcy wśród swoich. Społeczne podłoże twórczości samorodnej. W: Ogród spustoszony. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi. Red. R.
Kantor, W. Kołodziej. Kraków 1995, s. 45.
�Kinga Czerwińska: Współczesna twórczość samorodna w procesie kształtowania tożsamości. ...
323
nież wydarzenia końca XX wieku: przemiany ustrojowe oraz akces do Unii Europejskiej. Zmiany te przyniosły obawę i lęki przed utratą kultury polskiej, zanikiem jej narodowej odrębności i ujednoliceniem z kulturą europejską czy światową. Starania te
okazały się przedwczesne, i jak da się zauważyć błędne. Pomimo, że zcentralizowana,
„odgórnie” prowadzona opieka nad tradycyjną i amatorsko uprawianą twórczością
po 1990 roku utraciła impet, nie wpłynęło to na zanik tej twórczej aktywności. Wręcz
przeciwnie, artystyczna kreacja, czerpiąca inspiracje ze „sztuki ludowej” czy wprost ją
kontynuująca oraz amatorska, wolna od tradycyjnych kanonów, staje się coraz popularniejsza. Kulturowe tradycje, w tym interesująca nas tu twórczość samorodna cieszy
się coraz większym zainteresowaniem i aprobatą społeczną. Dość powszechne uznanie dziedzictwa kulturowego za niezastąpiony element decydujący o tożsamości kulturowej czy narodowej, zrodziło wiele projektów związanych z zachowaniem schedy
przodków. Cenne są zwłaszcza inicjatywy indywidualne, jak zakładanie stowarzyszeń,
galerii, organizowanie plenerów, ale również te o charakterze instytucjonalnym, prowadzone przez muzea czy ośrodki kultury18. Różnorodną aktywność podejmowaną
na tym polu można sklasyfikować następująco:
- zakładanie lub reaktywowanie zespołów folklorystycznych, kapel ludowych,
grup śpiewaczych,
- rekonstruowanie dawnych zwyczajów oraz obrzędowości,
- organizowanie wystaw i kiermaszów twórczości plastycznej,
- zakładanie prywatnych muzeów, izb regionalnych, galerii, m.in. Izba Regionalna w Cisownicy, Chlebowa Chata w Górkach Wielkich, Galeria „u Niedźwiedzia” w Wiśle,
- organizowanie konkursów i warsztatów, gdzie można poznać tradycyjne umiejętności związane m.in. z szyciem czy zdobnictwem strojów ludowych. W tą
działalność wpisuje się przede wszystkim cieszyński Zamek Sztuki i Przedsiębiorczości i organizowany przezeń cykl imprez pod wspólnym tytułem Skarby
z cieszyńskiej trówły,
- wydawanie różnych rodzajów publikacji: broszur, przewodników, książek popularnonaukowych, w tym także tomików wierszy i opowiadań gwarowych.
Na szczególną uwagę zasługują tu dwa programy regionalne, które swym zasięgiem
obejmują region całego Śląska Cieszyńskiego, nie zważając na granicę państwową, co
dla rozdzielonego przez lata regionu, ma znaczenie priorytetowe. Są to np.:
1) Greenways: program tzw. zielonych korytarzy, który powstał z inicjatywy Euroregionu Śląsk Cieszyński i Stowarzyszenia Rozwoju i Współpracy Regionalnej Olza
w Cieszynie. Projekt ten zainicjowany i wprowadzony w Środkowej Europie, a współcześnie popularny na całym świecie, polega na wyznaczeniu szlaków przyrodniczokulturowych wiodących po szczególnie atrakcyjnych miejscach związanych z tradycją
i historią regionów. Szlak biegnący przez Śląsk Cieszyński jest częścią zielonego korytarza biegnącego z Wiednia do Krakowa. Na trasie, w gminie Goleszów, wyznaczono
punkt, w którym funkcjonuje ekomuzeum stroju cieszyńskiego, gdzie można z bliska przyjrzeć się, jak powstają według dawnych wzorów wybrane części tradycyjnej
odzieży, np. żywotek lub czepiec. W przyszłości planuje się także uruchomienie ekomuzeum koniakowskiej koronki w Trójwsi oraz ekomuzeum tradycyjnej architektury
w Jastrzębiu Zdroju.
18 Współcześnie głównym koordynatorem wspierania rozwoju lokalnej twórczości jest Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej, którego dyrektorem jest Leszek Miłoszewski.
�324
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
2) Tradycyjnie piękne: to część większego projektu Polsko-Czeska Akademia
Ginących Zawodów, w ramach którego powstał Szlak Tradycyjnego Rzemiosła19,
obejmujący: 21 miejscowości po polskiej i czeskiej stronie Śląska Cieszyńskiego, 34
osoby zajmujące się rękodziełem, 2 osoby zajmujące się kuchnią regionalną, 3 izby regionalne, 2 muzea oraz 2 galerie. W wyznaczonych miejscach można spotkać, poznać
i zobaczyć zachowane i pielęgnowane tradycje regionu, w tym przede wszystkim te
związane z rzemiosłem, rękodziełem i twórczością samorodną.
Tak różnorodna aktywność przynosi nowe perspektywy w propagowaniu i zachowaniu miejscowej tradycji i specyfiki twórczej. Rosnąca popularność zaowocowała
wieloma równolegle występującymi artystycznymi formami, które można ująć w następujące kategorie:
1. „dzieła” utrzymane w tradycyjnym kanonie formalnym i warsztatowym.
Dawny wymiar kanonu ideowo-technicznego zachowała głównie twórczość reprezentująca dziedzictwo regionu, jak np. strój ludowy oraz ta, będąca lokalną pamiątką. Wierność dawnym artystycznym formom jest konieczna, bo twórczość taka
„z góry” przeznaczana jest dla odbiorcy spoza własnego środowiska, i w potocznym
rozumieniu stanowi właśnie miejscową „sztukę ludową”. Przypada jej nader ważna
rola – utrzymanie unikatowej wartości kultury lokalnej.
2. adaptacje dawnych wzorów do potrzeb współczesnych (np. tzw. smycze do telefonów komórkowych z beskidzkim haftem krzyżykowym, stringi czy etui na telefon
z koniakowskiej koronki),
3. indywidualne, artystyczne wybory i aktywność o charakterze sztuki amatorskiej
czy nawet akademickiej.
Biorąc pod uwagę ograniczony charakter niniejszej publikacji bliżej omówię tylko
wybrane przejawy śląskocieszyńskiej twórczej aktywności, wśród których znajdują
się rzeźba i malarstwo20. W dyscyplinach tych znajdziemy zarówno wymiar sztuki
dawnej, jak i nowoczesnej, wolnej od ludowych reguł. Często w tradycyjnym kręgu pozostają cechy formalne i tematyka prac, choć jej pierwotny, sakralny wymiar
traci znaczenie. Obok kanonicznego zespołu wątków, którym przewodzi Chrystus
Frasobliwy czy Matka Boska, nierzadko pojawiają się rozbudowane, wielopostaciowe
przedstawienia „opowiadające” biblijne i hagiograficzne przypowieści, np. Ostatnia
Wieczerza. Często autorzy nadają im regionalny charakter, który uzyskują przez dodanie miejscowych, tradycyjnych strojów czy rekwizytów.
Równolegle do tematyki sakralnej, twórców frapuje świat profanum, w którym
poszukują inspiracji dla swych prac. Heterogeniczność wyznaniowa, laicyzacja życia, etos pracy oraz tutejsze środowisko – naturalne i kulturowe, stały się czynnikami warunkującymi treść plastycznych przedstawień powstających po obu stronach,
rozdzielonego Olzą, Śląska Cieszyńskiego. Sceny z życia dawnej, zwłaszcza góralskiej
wsi, dokumentujące dawne zajęcia w domu, zagrodzie i polu, tradycyjne odzienie czy
góralska kapela, a także pejzaże pozostają istotnym świadectwem przemawiającym
za wspólnotą ziem cieszyńskich. Ekumena góralskiej tematyki, z jednej strony decyduje o specyfice śląskocieszyńskiej plastyki, z drugiej, co jest ważne dla zaolziańskich
19 Zob. szerzej: www.tradycyjniepiekne.pl
20 Zob. K. Czerwińska: Sztuka ludowa na Śląsku Cieszyńskim. Między tradycją a innowacją. Katowice 2009.
�Kinga Czerwińska: Współczesna twórczość samorodna w procesie kształtowania tożsamości. ...
325
twórców, zapewnia o łączności z polskością i trwaniu przy jej tradycji21. Podkreślenia
godny jest tu fakt, co dla naszych rozważań jest szczególnie ważne, że artystyczna pasja stała się środkiem umożliwiającym „zatrzymanie” uciekającego czasu, utrwalanie
dziedzictwa regionu, zwłaszcza zaś tych jego elementów, które giną bezpowrotnie.
Odnaleziona w sztuce możliwość dokumentacji: życia, codzienności, „minionych lat
dzieciństwa i tego co głęboko przeżyte”, jego rudymentarną cechą czyni realizm.
Wśród licznych przejawów aktywności twórczej na szczególną uwagę zasługują
umiejętności związane z rekonstrukcją stroju i jego zdobnictwa. Strój ludowy należał
bowiem do głównych wyznaczników odrębności regionu, stanowiących współcześnie
bodaj najbardziej reprezentacyjny element tradycyjnej kultury lokalnej22. Na terenie
Śląska Cieszyńskiego do dnia dzisiejszego swą żywotność zachował strój zwany cieszyńskim oraz strój górali śląskich. Podobnie jak cała artystyczna twórczość wsi, strój
opierał się o dawne formy, narzędzia i miejscowe surowce. Był wyrazem potrzeb życia
codziennego społeczności miejscowej, a doskonalony przez lata wzór, dostrzegalny
zarówno w swym bogactwie, jak i ubóstwie form, dany dla całej rodziny, wsi, parafii,
regionu stał się jej symbolem, wyrażającym „…wspólne poczucie o pięknie, przyzwyczajenia i sposoby techniczne”23. Powojenne przemiany społeczno-obyczajowe i wyzwolenie się z autorytetów starszego pokolenia, spowodowało odrzucenie tradycyjnej
roli stroju ludowego, jaką pełnił w kulturowej strukturze wsi. Strój ludowy stał się kostiumem. Jego główna rola miała charakter reprezentatywny, wyrażała przynależność
regionalną, ale i narodową. Strój ubierano na ważne uroczystości rodzinne, religijne,
ale przede wszystkim państwowe, tj. dożynki.
Drugim torem funkcjonowania stroju ludowego okazała się jego kreacja jako rekwizytu scenicznego, świetlicowego. Wymogi estradowe i realia aktywności zespołów
folklorystycznych pozbawiły jednak strój ludowy autentyczności, co często wyrażało
się w ujednoliceniu form czy przesadnie rozbudowanym zdobnictwie.
Po latach regresu, kiedy strój funkcjonował jedynie jako ideologiczny i sceniczny
rekwizyt, od lat 90. XX wieku obserwujemy jego renesans. Powszechne stało się zamawianie stroju ludowego, którego rekonstrukcje dokonuje się w oparciu o ciągle żywą
wśród starszego pokolenia wiedzę o tradycyjnym odzieniu oraz fachową literaturę.
Pomocne stają się etnograficzne monografie, które w ostatnich latach ukazują się często, a nawet spontanicznie z inicjatywny lokalnych miłośników regionu24. Wzrasta też
świadomość jego wartości (nie tylko materialnej) i walorów estetycznych. Na powrót
modne stało się zakładanie regionalnego stroju na ważne uroczystości: państwowe,
rodzinne czy religijne (tj. Pierwsza Komunia lub Konfirmacja, procesje Bożego Ciała),
czy chociażby samo posiadanie go25.
21 Myślę tu o takich twórcach jak A. Szpyrc, B. Procner czy P. Kufa.
22 Szerzej zob. K. Czerwińska: Współczesny strój ludowy – kulturowy relikt czy żywa tradycji? W: Tradycja a współczesność. Folklor – Język – Kultura. Oświata i kultura na Podbeskidziu. T. V. Red. D. Czubala, M. Miczka-Pajestka. Bielsko – Biała 2009, s. 87-94.
23 J. Orynżyna: O sztukę ludową. Pamiętnik pracy. Warszawa 1965.
24 W sukurs tym zapotrzebowaniom idzie działalność Fundacji Braci Golec, a zwłaszcza
zainicjowany cykl albumów o strojach noszonych w Karpatach. Wśród nich znalazł się strój
górali śląskich, a strój cieszyński jest w przygotowaniu.
25 Zdarza się, że studenci cieszyńskiej etnologii ubierają stój ludowy na obronę prac magisterskich.
�326
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
Wzrost zapotrzebowania na tradycyjny strój, zwłaszcza za sprawą licznie powstających zespołów folklorystycznych, sprawił, że coraz więcej osób wraca do dawnych
technik kroju, szycia i zdobień. Na przeszkodzie nie stoją nawet wysokie koszty, jakie
trzeba pokryć za kompletny strój. Zamawia się go u zawodowych krawcowych, koronkarek i hafciarek w Koniakowie, Wiśle, Goleszowie, Cieszynie, a nawet w Zakopanem, wszędzie tam gdzie przetrwała tradycja o dawnym odzieniu. Nieodzowną rolę
zajmują tu osoby starsze, którym strój ludowy pozostał żywo w pamięci. Przy rekonstrukcji dba się o jego autentyczność, nie tylko sięgając po dawne kształty i wzory, ale
i (o ile to możliwe) tkaniny. Powraca się do ich postaci z okresu przełomu wieków
i początku XX, z którego pochodzi najwięcej zachowanych eksponatów muzealnych
oraz dokumentacji fotograficznej. Konieczność zachowania autentyczności i wierność
tradycji potwierdzają słowa jednej z kobiet zajmujących się wyszyciami:
Tradycje rodzinne i kulturę regionalną Śląska Cieszyńskiego trzeba podtrzymywać, bo to jest coś
wspaniałego, coś co wyróżnia nas od innych i co trzeba pokazać młodemu pokoleniu26.
Zainteresowanie strojem ludowym oraz rosnąca potrzeba jego posiadania, sprzyja
żywotności dawnych technik zdobniczych, tj. jubilerstwo (zwłaszcza technika filigranu, kontynuowana w pracowniach Franciszka Pieczonki w Cieszynie oraz Kazimierza
Wawrzyka w Ustroniu), hafciarstwo oraz koronczarstwo. Umiejętności te przez lata,
„oderwały się” od stroju ludowego, rozwijając się w samodzielne dziedziny aktywności twórczej. Oczywiście szczególną pozycję zajmują tu: koniakowska koronka oraz
beskidzki haft krzyżykowy i haft na żywotkach – czyli gorsetach sukni cieszyńskich,
które przez lata stały się symbolem tradycji regionu. Kompilacja dawnych, tradycyjnych technik i wzorów z nowatorskimi rozwiązaniami formy i funkcji, czyni je atrakcyjnymi nośnikami lokalnych wartości.
Proces budowania tożsamości opartej o tradycje przodków zależny jest od postawy,
jaką reprezentują członkowie społeczności. Im bardziej dziedzictwo kulturowe odbierane jest jako wartość, tym większa jego rola jako „rdzenia”, wokół którego kształtuje
się samoidentyfikacja. Wartościowanie własnej kultury rozpoczyna się w domu rodzinnym, gdzie „wchodzi w krew”. Z czasem, kiedy staje się integralną częścią własnego orbis interior, przeradza się w poczucie odpowiedzialności za zachowanie kulturowej schedy przodków. Pozytywny stosunek do lokalnej tradycji i aktywna postawa
zmierzająca do jego ochrony, rodzi poczucie bycia „ogniwem pokoleniowego łańcucha”, zwłaszcza kiedy najstarsze generacje odchodzą. Obowiązkiem staje się zachowanie ciągłości wspólnej kultury, obrona dawnych treści przed zapomnieniem, nieudolną stylizacją czy niewłaściwą interpretacją. Nabyta wiedza i ukształtowana w duchu
tradycyjnych wzorców postawa życiowa, nie pozwala na bierne akceptowanie obcych
przejawów kultury masowej, przy równoczesnym deprecjonowaniu własnych. Jedna
z moich informatorek argumentuje swoją działalność następująco:
Jak mi kiedyś w kościele chłop powiedział: coś się tak po góralsku oblykła, a byłach ubrano w suknię
cieszyńską, to mnie takie nerwy wzięły. Jak chłop stela może nie poznać cieszyńskiego stroju! Musiałach
cosik z tym zrobić27.
26 Wypowiedź z badań własnych, Goleszów 2009.
27 Badania własne, Zebrzydowice 2009.
�Kinga Czerwińska: Współczesna twórczość samorodna w procesie kształtowania tożsamości. ...
327
Konfrontacja z osobami o całkowitej ignorancji i braku wiedzy o lokalnym dziedzictwie, staje się impulsem do działania: założenia zespołów folklorystycznych, izb regionalnych, rekonstrukcji dawnych zwyczajów, itp. Ta różnorodna, bogata aktywność służy
oczywiście popularyzowaniu kultury własnej, czego rezultatem w wielu przypadkach jest
budowanie postawy wartościującej wśród młodzieży i dzieci. Dodatkowym, nad wyraz
istotnym czynnikiem jest tu również fakt, iż tego typu aktywność integruje środowisko,
scala generacje, co ma znaczenie zarówno dla ludzi starych, jak i najmłodszego pokolenia28. W wielu wypadkach sposobem na eksponowanie tożsamości kulturowo-regionalnej jest aktywna postawa twórców. W niej wyrażają więź z tradycją miejscową czy
w szerszym wymiarze narodową29. To miłośnicy własnego regionu, którzy w swoim życiu
poświęcili wiele dla utrwalania dawnych zwyczajów, czy odrębności ukochanej „małej
ojczyzny”. Często twórczość artystyczną łączą z rolą animatora miejscowej kultury.
Doskonałym przykładem jest tu twórczość Polaków z Zaolzia, dla których aktywność artystyczna to wyraz ich kulturowej przynależności do Macierzy, podtrzymywanie polskości, wspólnego śląskocieszyńskiego dziedzictwa. Pozwala na to konwencja
„sztuki ludowej” czy inspiracja przyrodą, wspólną niegdyś dla tych terenów. Jeden
z twórców tak argumentuje swoją postawę:
(...) Rzeźba to udokumentowanie i utożsamienie się z góralszczyzną, próba utrzymania i kontynuacji
tradycji. Gdybym mieszkał w mieście, może byłbym nowoczesnym rencistą, wysiadywałbym na kanapie,
oglądałbym mecze albo nie wiem co jeszcze. Ja tak jakoś od dawna czuję zamiłowanie do sztuki (...) lubię
pisać, rysować, rzeźbić, wykonywać czynności, które są związane z moimi korzeniami. Byłem, jestem
i będę Góralem30.
Aktywny charakter postawy, o której tu wspominam jest bezpośrednim wynikiem
stosunków międzyludzkich występujących zwłaszcza na pograniczach. Działanie nakierowane jest tu na podnoszenie rangi kultury własnej w wymiarze lokalnym – regionalnym – narodowym, przy równoczesnym szacunku dla odmienności. Aktywność
taka koncentruje się na poszukiwaniu zarówno dialogu wewnątrzkulturowego, jak
i międzykulturowego, który formuje osobowość i tożsamość. Wyznacznikiem takiej
postawy jest „głód” poznania mechanizmów rządzących kulturą własną i kulturami
„innych”31.
Doświadczanie wielokulturowości, szczególnie intensywne na pograniczach przynosi nieustanne pytania dotyczące kształtowania tożsamości. W dużym stopniu, jak
próbowałam wykazać, proces ten zależy od żywotności kulturowego dziedzictwa
regionu. Świadomość „własnych korzeni”, dostrzeżenie aksjologicznego wymiaru
kultury lokalnej i identyfikowanie się z nią, stanowi rudymentarną podstawę tego
procesu. Aktywne kultywowanie tradycji (również poprzez działalność artystyczną), umożliwia zachować jej ciągłość. Poznanie wybranych elementów dziedzictwa
kulturowego pozwala doświadczać schedy naszych przodków, ich tradycji i kultury.
28 Myślę tu np. o działalności w gminie Ochaby. Zob. www.ochaby.pl
29 Szerzej zob. K. Czerwińska: Współczesna twórczość samorodna – studium artysty. W:
Aktywność kulturalna i postawy twórcze społeczności lokalnych pogranicza. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. Red. I. Bukowska-Floreńska. T. 7. Katowice 2003, s. 149-157.
30 Badania własne, Dolna Łomna 2004.
31 A. Szyfer: Ludzie pogranicza…, s. 93-98.
�Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
328
Wiedza taka jest niezbędna, kształtuje bowiem wartościujący stosunek do środowiska macierzystego oraz umożliwia identyfikację z kulturą lokalną, a szerzej – kulturą narodową. Równocześnie buduje postawy otwarte na zrozumienie innych kultur,
postawy wolne od takich zagrożeń, jak ksenofobia czy nacjonalizm. Z drugiej strony daje również możliwość kreowania dialogu, w którym dawne elementy kultury
przodków, ścierają się z wyzwaniami współczesności. Nowa „jakość”, w której łączą się pierwiastki o charakterze globalnym, z tym co oryginalne, własne, staje się
wyznacznikiem etnoidentyfikacyjnym, bezpośrednio kształtuje dynamiczny proces
budowania tożsamości.
Bibliografia:
Bokszański Z.: Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie
teorii socjologicznej. Łódź 1989
Butmanowicz-Dębicka I.: Obcy wśród swoich. Społeczne podłoże twórczości samorodnej. W: Ogród spustoszony. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi. Red.
R. Kantor, W. Kołodziej. Kraków 1995, s. 41-49
Czerwińska K.: Sztuka ludowa na Śląsku Cieszyńskim. Między tradycją a innowacją.
Katowice 2009
Czerwińska K.: Współczesny strój ludowy – kulturowy relikt czy żywa tradycji? W:
Tradycja a współczesność. Folklor – Język – Kultura. Oświata i kultura na Podbeskidziu.
T. 5. Red. D. Czubala, M. Miczka-Pajestka. Bielsko-Biała 2009, s. 87-94
Czerwińska K.: Współczesna twórczość samorodna – studium artysty. W: Aktywność
kulturalna i postawy twórcze społeczności lokalnych pogranicza. „Studia Etnologiczne
i Antropologiczne”.T. 7. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice 2003, s. 149-157
Dyczewski L.: Kultura polska w procesie przemian. Lublin 1995
Frankowski E.: Sztuka ludu polskiego. Monografie artystyczne. T. 17. Warszawa
1928
Jackowski A.: Sztuka ludowa. W: Etnografia Polski przemiany kultury ludowej.
Red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka. T. 2. Wrocław, Warszawa, Kraków,
Gdańsk, Łódź 1981, s. 189-241
Jackowski A.: Sztuka zwana naiwną. Warszawa 1995
Kadłubiec K.D.: Uwarunkowania cieszyńskiej kultury ludowej. Czeski Cieszyn
1987
Kantor R.: Istota i siła tradycji. W: Bogaci tradycją. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi. Red. R. Kantor. Kielce 1996, s. 9-19
Kantor R.: Pogranicze jako narodowy obszar kulturowy. W: Społeczno-cywilizacyjny
wymiar edukacji. Red. Z. Jasiński. Opole 1996, s. 112-116
Kwaśniewski K.: Tożsamość kulturowa. W: Słownik etnologiczny. Terminy ogólne.
Red. Z. Staszczak. Warszawa – Poznań 1987, s. 351-352
Odoj G.: Tożsamość kulturowa społeczności małomiasteczkowej. Katowice 2007
Orynżyna J.: O sztukę ludową. Pamiętnik pracy. Warszawa 1965
Rusek H.: Tożsamość pogranicza. Wprowadzenie. W: Pogranicza kulturowe i etniczne w Polsce. Red. Z. Kłodnicki, H. Rusek. Wrocław 2003, s. 7-9
Stomma L.: Determinanty polskiej kultury ludowej w XIX wieku, „Polska Sztuka
Ludowa” 1979, nr 3, s. 131-142
�Kinga Czerwińska: Współczesna twórczość samorodna w procesie kształtowania tożsamości. ...
329
Szyfer A.: Ludzie pogranicza. Kulturowe uwarunkowania osobowości. Poznań 2003
Wieruszewska M.: Tożsamość kulturowa jako wartość i czynnik konstytutywny społeczności lokalnej. W: Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość. Red. B. Jałowiecki, B. Sowa, P. Dudkiewicz. Warszawa 1989, s. 302-324
Shrnutí
Současná spontánní tvorba v procesu formování identity.
Příklad Těšínského Slezska.
Dynamika změn obklopující nás reality a zkušenosti odlišných kulturních vzorů, které stanoví
synonymum naší doby, vynucují reflexe nad samým sebou a vlastním místem ve světě. Kulturní eklekticizmus přináší destabilizaci, zejména mezi mladou generací, která potřebuje trvalé
základy vymezující formování jejich svébytnosti. Tento proces nepatří k lehkým. Z jedné strany totiž pozorujeme tendenci sjednocování kultury prostřednictvím masmédií, globalizaci,
ekonomickou a kulturní homogenizaci. Současně, z druhé strany, stále intenzivněji se obrozuje regionalismus, který je často doprovázen lokální izolací a xenofobií, vyplývající z ohrožení
vlastního orbis interior.
V předmětném textu se autorka pokouší odpovědět na otázku jakou úlohu plní spontánní
tvorba při formování postojů členů místních (lokálních) společností. Jev spontánní tvorby,
kterou autorka chápe jako současné lidové umění a neprofesionální umění [i když zde je třeba
zdůraznit, že nejde o jevy totožné], má v místní kultuře, a v širším – národním pojetí - značný význam. Můžeme ji vnímat, na jedné straně jako turistickou abstrakci, památku z ÚLUV
(Ústředí lidové umělecké tvorby), a na druhé straně jako stále živý projev regionálních tradic
uměleckého i národního charakteru.
Tato tvorba má zcela jistě velký význam – vytvářet specifický charakter místní kultury, jakož
i zachovávat její unikátnost před náporem nivelujícím rozdíly, globalizací. Aktivity založené na tradičních ideově-odborných zásadách, jakož i novátorská tvorba inspirována místním
přírodním a kulturním prostředím, má totiž podstatný vliv na vytváření nejen skupinové, ale
také individuální identity. Manifestace vlastní [místní] tvorby i její široká recepce, tento proces
umocňuje, což má nesmírný význam zejména v oblasti pohraničí, jakým je Těšínské Slezsko.
Summary
Contemporary natural artistic creation in the process of identity shaping
- the case of Cieszyn Silesia
The dynamics of changes in the surrounding reality and the experience of different cultural
models (which have become a synonym of modern times) necessitate reflection upon one’s
own self and one’s own place in the world. Cultural eclecticism brings about destabilization,
especially among the young, who need long-lasting foundations which determine their selfidentification. This process does not seem to be easy. On one hand, a tendency can be observed
of unifying the culture through mass media, globalization, economic and cultural homogenization. At the same time, on the other hand, regionalism is reborn, frequently along with local
isolationism and xenophobia as a result of the threat to the own orbis interior.
This article is an attempt at answering the question concerning the role of natural artistic
creation in shaping attitudes of local community members.
�330
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
The phenomenon of natural artistic creation is understood by the author as contemporary
folk art and non-professional art, although it should be emphasized that these terms do not
mean identically the same. Natural creation plays a significant role in the local and, more
broadly, national culture. It can be viewed both as a tourist attraction, a folk souvenir, and as
a symptom of unceasingly lively regional tradition, which ranks as an artistic and national
value.
Obviously, this artistic creation has an important role – it should create the specificity of
local culture and preserve its uniqueness in the face of globalization pressures which seem to
level differences. The activeness based on traditional ideological and technical canons and the
innovative creation inspired by local natural and cultural environment contribute substantially
to shaping both the group and individual identity. This process is enhanced by the presentation of the own (local) art creation and its broad reception, which cannot be underestimated,
especially in borderland areas, such as Cieszyn Silesia.
�