Text
Edyta Diakowska
Pracownia Polskiego Atlasu Etnograficznego w Cieszynie
Tolerancja w obliczu
odmienności wyznaniowej
na przykładzie mieszkańców Cieszyna
i Czeskiego Cieszyna
W niniejszym artykule poruszono temat zróżnicowania wyznaniowego mieszkańców Cieszyna. Pokazano w nim obecną sytuację religijną miasta oraz relacje zachodzące pomiędzy przedstawicielami różnych współwystępujących na tym terenie wyznań. W celu zbadania tego zagadnienia posłużyła autorska ankieta zawierająca 25
pytań, zarówno zamkniętych (kilka wariantów wyboru), jak i otwartych, w których
ankietowani mieli możliwość wyrażenia własnego zdania. Artykuł jest wynikiem analizy tychże badań.
Poruszając kwestie tolerancji religijnej, uważam za kluczowe przybliżenie wpierw
losów historycznych Śląska Cieszyńskiego, które miały zasadniczy wpływ na kształtowanie się tolerancji wśród mieszkańców.
Tło historyczne zróżnicowania wyznaniowego na Śląsku Cieszyńskim
Początki chrześcijaństwa w Cieszynie wiążą się z powstaniem grodu na Górze Zamkowej w końcu X wieku. Natomiast w historii Śląska Cieszyńskiego, w średniowieczu
i początkach nowożytnych, można pod względem religijnym zaobserwować trzy wyraźnie różniące się od siebie etapy. Pierwszy z nich trwał do początków XVI wieku,
kiedy to praktycznie jedyną funkcjonującą religią był katolicyzm. Po okresie przejściowym, w połowie XVI wieku zwyciężył luteranizm, zaś po roku 1610, po przejściu
na katolicyzm księcia Adama Wacława, nastąpił powrót katolicyzmu, jakkolwiek za
rządów ostatnich Piastów w formie jeszcze dość ograniczonej1.
1 I. Panic: Ziemia Cieszyńska w czasach piastowskich (X-XII wiek). W: Śląsk Cieszyński.
Środowisko naturalne, Zarys dziejów. Zarys kultury materialnej i duchowej. Red. W. Sosna.
Cieszyn 2001, s. 134.
Edyta Diakowska: Tolerancja w obliczu odmienności wyznaniowej
237
Na Śląsku Cieszyńskim reformacja wywarła silny wpływ na ukształtowanie się języka narodowego. Początkowo językiem kancelarii książęcej był język łaciński; w drugiej połowie XIV wieku zaczęto wystawiać dokumenty także w języku niemieckim.
Od wojen husyckich w XV wieku kancelaria książęca zaczęła używać języka czeskiego, który stał się także głównym językiem sądów, co trwało do XVII wieku. Kancelaria
zniemczonych ostatnich Piastów cieszyńskich coraz częściej stosowała język niemiecki. Natomiast ludność wiejska i ludność niższych warstw w miastach posługiwała się
od wieków w większości dialektem języka polskiego, który na zachodnich ziemiach
Księstwa Cieszyńskiego stykał się z dialektem morawskim języka czeskiego. Polskim
językiem władała również większość szlachty, posługując się nim nawet w urzędach.
Reformacja wprowadziła język narodowy do nabożeństw, przyczyniając się w ten sposób do rozwoju języka polskiego na Śląsku Cieszyńskim2.
Początki Reformacji na ziemi cieszyńskiej sięgają lat 20. XVI wieku, kiedy to ks.
Marcin Luter rozpoczął reformę Kościoła. Jego nauka natrafiła tu na korzystne stosunki społeczne, odpowiadała bowiem oczekiwaniom i mentalności mieszkańców
Księstwa. Ówczesny władca piastowski z dynastii Piastów Kazimierz II oraz następujący po nim regent morawski hetman ziemski Jan z Persteinu, luteranin, swoją przyzwalającą postawą spowodowali zainteresowanie „tanią religią” (zwolnienie z wielu
obowiązkowych ciężarów na rzecz Kościoła), zarówno przez szlachtę, mieszczan, jak
i chłopów3.
Polska była krajem tolerancji religijnej, często innowiercy znajdowali tu schronienie, jednak większość społeczeństwa pozostawała wierna Kościołowi katolickiemu.
Na Śląsku Cieszyńskim książęta umacniali ruch reformacyjny, zabezpieczając
w Księstwie przodującą pozycję wyznaniu augsburskiemu. Jednak trwało to tylko do
1610 roku, bowiem rola Księstwa zaczęła się zmniejszać i w związku z tym książęta,
jak przedtem byli protektorami luteranizmu, tak teraz z kolei zaczęli przechodzić na
katolicyzm i stawali się obrońcami Kościoła.
W 1545 roku władzę przejął prawowity władca książę Wacław III Adam, który z własnej
woli przyjął nauki reformatora, i od tego momentu protestantyzm staje się wyznaniem
panującym w Księstwie Cieszyńskim. Następnie książę usunął z miasta dominikanów,
franciszkanów oraz duchownych, którzy nie chcieli mu się podporządkować, a kościoły zostały przejęte przez ewangelików. W kościele parafialnym odprawiano nabożeństwa
i głoszono kazania w językach słowiańskich, w dominikańskim po niemiecku4.
W 1610 roku syn i następca Wacława III, Adam Wacław porzucił wiarę ojca i przeszedł na katolicyzm. Okoliczności tego kroku wiąże się na ogół z planami awansu
Adama Wacława na dworze cesarskim. W niedalekiej Opawie armia cesarska zmusiła tamtejszych ewangelików do kapitulacji i narzuciła miastu niezwykle surowe restrykcje, jednak na Śląsku Cieszyńskim w owym czasie tego rodzaju wydarzenia nie
miały miejsca. Przeciwnie, większość pobliskich wielkich feudałów wyznawała religię
ewangelicką, toteż zmiana wyznania pociągnęła za sobą izolację księcia5. Po tej zmianie wyznania duchowni ewangeliccy musieli opuścić miasto, kościół parafialny objęli
z powrotem księża katoliccy, drugi kościół zwrócono dominikanom.
2
3
4
5
J. Kuś: Z dziejów kościelnych ziemi cieszyńskiej. Kraków 1983, s. 10.
E. Gajdacz, J. Pustelnik: Kościół Ewangelicki w Cieszynie. Cieszyn 2009, s. 6.
J. Spyra: Via Sacra. Kościoły i klasztory w Cieszynie i Czeskim Cieszynie. Cieszyn 2008, s. 5-6.
I. Panic: Ziemia Cieszyńska w czasach piastowskich (X-XII wiek). W: Śląsk Cieszyński …, s. 135.
238
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
W czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) Cieszyn był wielokrotnie zajmowany przez różnowiercze wojska, na przemian też zmieniały się warunki bytu obu
społeczności wierzących. Ogłoszone w 1629 roku przez księżną piastowską Elżbietę
Lukrecję rozporządzenie pozbawiło innowierców wszelkich praw, nie było jednak do
końca przestrzegane. Jej zgon w 1653 roku zakończył czasy panowania piastowskiego
na tym terenie, następnie pociągnął za sobą przepadek ziem księstwa na rzecz Habsburgów, którzy odtąd stali się ich bezpośrednimi panami.
Jak we wszystkich podległych sobie krajach dominującą cechą polityki Habsburgów na Śląsku Cieszyńskim było dążenie do rządów absolutnych oraz utrzymania
i wzmocnienia pozycji religii katolickiej. Ich działania doprowadziły do szybkiej rekatolizacji miasta, podobnie jak Skoczowa, Strumienia, Jabłonkowa i Frysztatu. Początkowo walkę z protestantyzmem prowadzono przy pomocy duchowieństwa świeckiego i urzędników cesarskich, od 1670 roku ponownie zaczęli działać w Cieszynie
Jezuici6.
Z ich też polecenia rozpoczęta została na wielką skalę akcja rekatolizacyjna. Już
w 1654 roku ewangelicy zostali pozbawieni wszystkich świątyń. Przemoc i inne represje spowodowały, mimo przypisania do ziemi, ucieczkę wielu rodzin w bardziej
ustronne miejsca lub poza granice Księstwa, a osoby, które nie opuściły swoich domów, a chciały trwać w swoich przekonaniach, musiały to czynić potajemnie. Posiadanie jakichkolwiek druków protestanckich, sprowadzanych m.in. z Polski, było karane. Kościoły były zastępowane przez odludne miejsca – „leśne świątynie” (m.in. przy
„Kamieniu” na Równicy), gdzie gromadzono się na potajemnych nabożeństwach.
Niespodziewaną odmianę losu przyniosło zakończenie tzw. wojny północnej. W wyniku pertraktacji we Wrocławiu, cesarz wydał tzw. Reces egzekucyjny, zezwalający
na wybudowanie sześciu nowych kościołów „z łaski”, w pobliżu następujących miast:
Milicz, Kożuchów, Żagań, Jelenia Góra, Kamienna Góra i Cieszyn. Pierwotnie budowa tych kościołów była obwarowana pewnymi ograniczeniami. Musiały stać poza
murami miasta, poza głównych traktem, nie mogły być murowane i przypominać wyglądem świątyń. Nie mogły tez posiadać wież z dzwonnicą – dlatego też do cieszyńskiego kościoła dobudowano wieżę dopiero w 1750 roku, po uzyskaniu specjalnego
pozwolenia. Był to jedyny Kościół ewangelicki na Śląsku Cieszyńskim i w okolicach.
Dopiero po 1781 roku pozwolono na budowę świątyń w innych, większych skupiskach ewangelików.
Tendencje reformatorskie w państwie austriackim nasiliły się po objęciu samodzielnej władzy przez Józefa II. W 1781 roku wydał patent o zniesieniu poddaństwa
osobistego. W tym samym roku wydał również Patent Tolerancyjny dla Żydów, tak że
w końcu XVIII wieku urządzili oni w Cieszynie pierwszy, wspólny dom modlitwy.
Patent poszerzał zakres dostępnych zajęć Żydom, choć ograniczał ilość mieszkających tu rodzin żydowskich. Najważniejszym z aktów prawnych Józefa II okazał się
Patent Tolerancyjny dla protestantów w Austrii wydany także w 1781 roku (na Śląsku
Austriackim w 1782 roku). To on dał kres kontrreformacji na Śląsku Cieszyńskim.
Katolicyzm pozostał nadal religią państwową, ale wyznanie protestanckie zostało oficjalnie uznane przez władze państwowe. W 1827 roku 90% mieszkańców Cieszyna
6 J. Spyra: Śląsk Cieszyński pod rządami Habsburgów (1653-1848). W: Śląsk Cieszyński.
Środowisko naturalne, Zarys dziejów. Zarys kultury materialnej i duchowej. Red. W. Sosna.
Cieszyn 2001, s. 146.
Edyta Diakowska: Tolerancja w obliczu odmienności wyznaniowej
239
było katolikami (5500 na 6075)7. W miejscowościach gdzie żyło ponad 100 rodzin lub
500 wyznawców protestantyzmu, mogli oni postawić domy modlitwy (początkowo
bez wież i dzwonów) oraz mogli zakładać szkoły8.
Faktyczne równouprawnienie katolików i ewangelików nastąpiło dopiero w wyniku przebiegu Wiosny Ludów. Miało to miejsce w 1849 roku, kiedy zagwarantowano
innowiercom pełne prawa obywatelskie i wolność wyznania.
Już od Wiosny Ludów, a w szczególności po 1861 roku znaczna ilość ewangelików
przystąpiła do pracy nad zaktywizowaniem polskiego życia narodowego. Ewangelicy tutejsi stanowili w 80% ludność polską. Z chwilą zakończenia I wojny światowej
uczestniczyli i wspierali te ugrupowania społeczno-polityczne, które dążyły do włączenia Księstwa Cieszyńskiego do odrodzonej Polski.
Dane liczbowe z powszechnego spisu austriackiego wykazują, iż w 1910 roku
w Cieszynie zamieszkiwało 15.138 katolików (67,3% ogółu mieszkańców) oraz 5.174
ewangelików (27,6% ogółu mieszkańców). Wyznawcy judaizmu stanowili natomiast
9,4 % ogółu populacji miasta, co dawało liczbę 2.112 wiernych. Byli zrzeszeni w żydowskiej gminie wyznaniowej z własnym rabinem. Poza synagogą gminną działała
synagoga ortodoksyjna oraz kilka prywatnych domów modlitwy. Oprócz wyznawców
ww. religii chrześcijańskich przed I wojną światową w Cieszynie zamieszkiwało 65
osób deklarujących się jako będących innego wyznania.
Konflikt zbrojny czesko-polski w 1919 roku i późniejsze przetargi o ziemię cieszyńską
znalazły w końcu formalne rozwiązanie w postaci uchwały Rady Ambasadorów w Paryżu, w wyniku której dawne Księstwo Cieszyńskie zostało w 1920 roku podzielone pomiędzy Polskę i Czechosłowację. Po podziale miasta sytuacja poszczególnych Kościołów uległa dużej zmianie. Władze czechosłowackie doprowadziły do powołania osobnej
parafii katolickiej dla Czeskiego Cieszyna przy kościele Serca Jezusowego. Reszta miasta
pozostała w ramach diecezji wrocławskiej, która w 1925 roku. wraz z całym polskim
Śląskiem Cieszyńskim została włączona do nowo utworzonej diecezji śląskiej.
Kościół Jezusowy pozostał duchowym i organizacyjnym centrum parafii ewangelickiej w polskiej części Cieszyna, natomiast wyznawcy protestantyzmu w Czeskim
Cieszynie podzielili się na trzy kościoły.
Połączenie obu części miasta w 1938 roku wpłynęło także na sytuację poszczególnych Kościołów, zmiany administracyjne nie były jednak trwałe. Wiernych i duchownych obu wyznań połączył wspólny los w czasach okupacji hitlerowskiej, kilku księży
katolickich z terenu Cieszyna straciło życie w hitlerowskich obozach, innych wysiedlono. Niemcy zniszczyli prawie całą cieszyńską wspólnotę żydowską9.
W pierwszych latach po II wojnie światowej Kościół ewangelicki w ówczesnej Czechosłowacji musiał ostro walczyć o swój byt, istniały bowiem silne tendencje odgórne
połączenia Kościoła z Czeskobraterskim Kościołem Ewangelickim bez odpowiednio
zagwarantowanych praw autonomicznych. W gruncie rzeczy chodziło o złamanie
polskiego charakteru Kościoła ewangelickiego na Zaolziu.
Trudnym okresem dla Kościołów obu wyznań były też lata 1945–1953, kiedy musiały działać pod ścisłym nadzorem tajnej policji oraz władz komunistycznych. Także
7 J. Spyra: Via Sacra …, s. 11.
8 J. Spyra: Śląsk Cieszyński pod rządami Habsburgów (1653-1848). W: Śląsk Cieszyński.
.., s. 154.
9 J. Spyra: Via Sacra ..., s. 16.
240
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
w późniejszych latach działalność kościołów, zwłaszcza katolickiego, była ograniczana
na każdym polu. Cieszyński zbór ewangelicki, skupiony wokół Kościoła Jezusowego,
jest największą parafią Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce. Liczy ok. 7 tysięcy wiernych, obok Cieszyna należy do niego kilkanaście okolicznych wsi.
Obecnie po polskiej stronie miasta funkcjonują następujące wyznania religijne: Kościół Rzymskokatolicki, Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Zielonoświątkowy
– Zbór „Elim” w Cieszynie, Kościół Wolnych Chrześcijan, Kościół Adwentystów Dnia
Siódmego, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej,
Świadkowie Jehowy. Natomiast po czeskiej stronie: Kościół Rzymskokatolicki, Kościół Ewangelicko-Augsburski, Husyci, Kościół Zielonoświątkowy, Kościół Czeskobraterski, Świadkowie Jehowy, Buddyzm Diamentowej Drogi10.
Współczesne zróżnicowanie wyznaniowe
mieszkańców Cieszyna – analiza badań
Przedstawione powyżej etapy kształtowania się wieloreligijności na Śląsku Cieszyńskim mają swoje odzwierciedlenie w otaczającej rzeczywistości dnia codziennego. Burzliwe nieraz losy współwystępowania obok siebie dwóch dużych religii chrześcijańskich mają swoje pozostałości w postawie mieszkańców Cieszyna, ich podejściu
oraz wzajemnym stosunku do siebie jako przedstawicieli różnych wyznań. Obecny
dualizm religijny tego terenu wynika z faktu wielowiekowego funkcjonowania różnych wyznań. Analizując historię rozwoju religijności widzimy, iż już od początku
XVI mamy tutaj do czynienia z dualizmem wyznaniowym. Nawet w czasach kontrreformacji, kiedy to protestanci byli prześladowani a jawne wyznawanie ich religii
było zabronione, trwali przy swoich przekonaniach, nie poddając się rekatolizacji.
Oba wyznania funkcjonowały więc obok siebie. Po wielu zawirowaniach dziejowych,
głównie na skutek zmian politycznych, ów dualizm wyznaniowy Cieszyna zachował
się do chwili obecnej. Dodatkowo do dwóch głównie tu występujących religii chrześcijańskich dołączyło sporo pomniejszych odłamów. Pod względem swobody wyznawanych religii Cieszyn wydaje się być miejscem zupełnie wyjątkowym, z czego nawet
niektórzy mieszkańcy nie zdają sobie sprawy. A wszystko za sprawą doświadczeń minionych wieków. Mieszkańcy Cieszyna nauczyli się tolerancji religijnej w stosunku do
przedstawicieli innych wyznań, gdyż są wychowani w otoczeniu innowierców, mają
z nimi kontakt od najwcześniejszych lat, często są to również członkowie rodzin mieszanych wyznaniowo – o zrozumienie i tolerancję nie jest tu trudno.
Na tolerancję religijną wśród mieszkańców obu części Cieszyna wpływają różne
czynniki zewnętrzne. Jednym ze współcześnie istotniejszych jest ich wiek, przy czym
młodsze pokolenie wykazuje przejawy znacznie większej tolerancji niż pokolenie ich
rodziców czy dziadków. Ale to już znak czasu. Nie odmawiam w tym przypadku tolerancji starszym generacjom, zwracam jedynie uwagę na to, iż kwestie wyznaniowe
były dla nich nieco ważniejsze niż dla młodego pokolenia, bardziej podatnego na innowacje i otwartego na nowoczesne wzorce i nowy styl życia.
10 Zob: www.wikipedia.org/wiki/Protestantyzm_na_%C5%9Al%C4%85sku_Cieszy%C5%84skim; http://pl.wikipedia.org/wiki/Cieszyn;www.wikipedia.org/wiki/%C5%9Al%C4%85ski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Ewangelicki_Augsburskiego_Wyznania
Edyta Diakowska: Tolerancja w obliczu odmienności wyznaniowej
241
W założeniu tego wystąpienia potraktowano Cieszyn jako jedno miasto, nie różnicując go na polską i czeską część. Przy takim wyborze kierowano się losami historycznymi miasta oraz tym, iż wszyscy ankietowani zadeklarowali przynależność do
narodowości polskiej (bez względu na miejsce zamieszkania). Jest to zapewne pozostałość czasów, kiedy Cieszyn był miastem jednorodnym państwowo. Jedyny podział,
jaki tutaj zastosowano dotyczy wyznania mieszkańców. Celem badań było ukazanie
wzajemnego stosunku do siebie ludności katolickiej i ewangelickiej oraz relacji panujących pomiędzy nimi. Badania przeprowadzono w styczniu i w lutym 2010 roku
zarówno po polskiej, jak i czeskiej stronie miasta, wśród osób narodowości polskiej,
głównie wyznania katolickiego i ewangelickiego11.
Narzędziem badawczym stała się ankieta, której głównym założeniem było ukazanie współczesnego obrazu sytuacji wyznaniowej Cieszyna poprzez sprawdzenie stanu
świadomości mieszkańców miasta o przedstawicielach innych wyznań oraz zaobserwowaniu zachodzących pomiędzy nimi relacji. W badaniach uczestniczyło 66 osób,
w wieku od 20 do 60 roku życia. Blisko połowa (48%) ankietowanych zdeklarowała
się jako katolicy, 45% jako ewangelicy; resztę stanowili wyznawcy innych religii (3%).
Połowę informatorów stanowiły kobiety. Największą grupę badanych stanowiły osoby młode w wieku 25-30 lat (47%), nieco mniej w wieku 20-25 lat (27%). Znacznie
mniej było osób w wieku 35-40 (12%) oraz w przedziale wiekowym 55-60 lat (9%);
najmniejszą grupę stanowili przedstawiciele średniego pokolenia, w przedziale wiekowym 45-50 lat (5%).
Analiza przeprowadzonych badań
Na wstępie analizy wyników badań przyjrzymy się wzajemnym relacjom panującym pomiędzy przedstawicielami poszczególnych wyznań w Cieszynie oraz ich stosunku do siebie nawzajem.
Osoby ankietowane deklarujące się jako wierzący i praktykujący katolicy, pochodzący z tradycyjnych rodzin, w których rodzice są (lub byli) katolikami, zgodnie
podkreślają, iż wzajemny stosunek katolików do ewangelików (i vice versa) jest pozytywny, w najgorszym przypadku obojętny. Cieszyńscy katolicy uważają, iż z dwóch
omawianych religii, bardziej ortodoksyjna i zamknięta na innowacje jest właśnie religia katolicka, a jako kolejne podają wyznanie mojżeszowe i Świadków Jehowy. Na
pytanie, czy kiedykolwiek myśleli o zmianie swojego wyznania i przepisaniu się do
innego Kościoła, w większości podali odpowiedź przeczącą, jedynie pojedyncze osoby zakładały taką możliwość. Jako potencjalny wybór wyznaniowy podano „religie
wschodu, jako bardziej zdrowe”12, aczkolwiek w tym przypadku jest to zapewne bardziej utożsamiane ze stylem życia niż z głębokimi przekonaniami wewnętrznymi.
O wzajemnej tolerancji może świadczyć również przekonanie ankietowanych o tym,
iż pomiędzy poszczególnymi wyznaniami nie istnieje rywalizacja, a co za tym idzie
ich wyznawcy nie są napiętnowani, dyskryminowani czy gorzej traktowani ze wzglę11 W przyszłości być może warto będzie przeprowadzić te same badania wśród ludności
deklarującej swą przynależność narodową do innej narodowości niż polska. Porównanie tych
wyników dałoby zapewne interesujące wnioski.
12 Kobieta, katolik, Czeski Cieszyn, 30-35 lat.
242
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
du na swoją przynależność religijną. Podstawę takiej tolerancji badani upatrują głównie w uwarunkowaniach historycznych tego regionu, w wielokulturowości, a także
odrębnych tradycjach.
Cieszyn jest miejscem bardzo tolerancyjnym dla wyznawców nowych ruchów religijnych, gdyż występuje
tu wielokulturowość (kobieta, katolik, Czeski Cieszyn, 30-35 lat).
Funkcjonowanie wieloreligijności na Śląsku Cieszyńskim jest uwarunkowane podłożem historycznym
oraz stosunkowo dużą liczbą protestantów, a także występowaniem innych związków wyznaniowych (kobieta, katolik, Cieszyn, 20-25 lat).
Badani podkreślają ponadto, że w ich przekonaniu mieszkańcy Cieszyna (Śląska
Cieszyńskiego) są bardziej tolerancyjni dla wyznawców innych religii niż mieszkańcy
innych części kraju. Tolerancja ta wykracza poza relacje katolicy-ewangelicy i rozciąga się również na przedstawicieli innych religii (nie tylko chrześcijańskich). Uważają
również, że w codziennych kontaktach wyznanie nie ma znaczenia – przy wyborze
znajomych oraz partnerów życiowych nie kierują się tymi kryteriami. Badane osoby zakładają hipotetyczną możliwość posiadania we własnej rodzinie innowierców,
twierdząc, że jest im to obojętne. Jako przykłady podają najczęściej ewangelików
i prawosławnych. Indagowani często we własnych rodzinach posiadają wyznawców
innych religii i uważają to za czynnik wzbogacający wzajemne relacje, na zasadzie
przenikania i poznania innych zwyczajów. W żaden sposób ten fakt nie przeszkadza
im we wzajemnych relacjach rodzinnych.
Mój mąż jest ateistą, nie ma to wpływu na nasze relacje (kobieta, katolik, Czeski Cieszyn, 30-35 lat).
Mój szwagier jest osobą o wyznaniu prawosławnym. Nie przeszkadza nam to we wzajemnych kontaktach (kobieta, katolik, Czeski Cieszyn, 30-35 lat).
Mam w rodzinie przedstawiciela wyznania prawosławnego. Jeżeli chodzi o nasze relacje i wzajemne
wpływy to są to kontakty pozytywne. Prowadzące do wzajemnego wzbogacania i poznania inności (kobieta, katolik, Cieszyn, 20-25 lat).
Sami ankietowani nie doświadczyli ze strony przedstawicieli innych religii żadnych
przejawów dyskryminacji czy napiętnowania ze względu na własne wyznanie. Przyjmują jednak, w pewnych okolicznościach, możliwość utrudnienia wzajemnych relacji
ze względu na odmienność religijną. Podkreślają jednocześnie, że takich spornych
sytuacji można uniknąć przy założeniu, że osoby różnych wyznań będą tolerancyjne
dla odmienności. Mieszkańcy uważają się za osoby tolerancyjne w stosunku do innowierców tego terenu. Jednak w zależności od wyznawanej religii występuje spadek
zaufania do np. wyznawców Islamu, czy wyznawców „takich religii, w których kobieta
jest traktowana przedmiotowo, w której jej prawa są ograniczone”13. Uważają, że Śląsk
Cieszyński/Cieszyn jest miejscem specyficznym w skali kraju dającym możliwość
13 Kobieta, katolik, Cieszyn, 50-55 lat.
Edyta Diakowska: Tolerancja w obliczu odmienności wyznaniowej
243
występowania wieloreligijności opartej na tolerancji wynikającej z wielokulturowości
miasta i regionu oraz z dziejów historycznych.
Tolerancja, a przede wszystkim otwartość mieszkańców Śląska Cieszyńskiego może wynikać z chęci poszukiwanie nowych rzeczy, a także z przesłanek historycznych (kobieta, katolik, Czeski Cieszyn, 30-35 lat).
Mają świadomość występowania różnych wyznań i wspólnot wyznaniowych, takich jak: (po polskiej stronie) Kościół Zielonoświątkowy, Świadkowie Jehowy, Wolni Chrześcijanie oraz (po stronie czeskiej) buddyści, Świadkowie Jehowy, oraz kilka wspólnot wyznaniowych znanych ankietowanym tylko z nazw potocznych, są to:
Sabatyści, Zieloni, Czescy Bracia oraz Husyci. Badani katolicy wykazują się znaczną
tolerancją w stosunku do nich, swój stosunek określają jako pozytywny (po polskiej
stronie), poza skrajnymi sytuacjami, w których przedstawiciele innych wyznań są zbyt
„nachalni” i próbują przekonywać do swoich poglądów lub obojętny, neutralny (po
stronie czeskiej), póki nikomu nie szkodzą. Następnie polscy katolicy twierdzą, iż bardziej otwarte na zmiany są Kościoły znajdujące się po czeskiej stronie, ze względu na
fakt większego odpolitycznienia. Analogicznie stwierdzają katolicy z czeskiej strony,
argumentując, że tamtejsze Kościoły „mniej wymagają od swoich wiernych”14.
Katolicy zauważają więc spadek religijności po obu stronach Olzy, szczególnie
wśród ludzi młodych. Jako przyczyny tego stanu podają konsumpcyjny tryb współczesnego życia, materializm, a także ogólne zmiany światopoglądu wśród młodych,
obecnie bardziej otwartych na nowe technologie i podatnych na nowe wzorce kulturowe, które niekoniecznie wiążą się z religijnością.
Ogólne zmiany obyczajowości, poglądów młodych ludzi, ich otwarcie na nowe ideologie, ciekawość,
większy dostęp do mediów, a tym samym informacji oraz ich przepływu. Zjawisko ponowoczesności, które
niesie ze sobą więcej wzorców i modeli życia, wcześniej niedostępnych dla młodzieży (kobieta, katolik, Cieszyn, 20-25 lat).
Przyjrzymy się teraz analizowanemu zagadnieniu z punktu widzenia wyznawców
ewangelickich. Czy z ich strony kwestia religijności i tolerancji przedstawia się tak
samo? Różnice pojawiają się jednak już na samym początku. Wprawdzie ankietowani deklarują swoją przynależność do Kościoła ewangelicko-augsburskiego, podobnie jak katolicy uważają się za osoby wierzące, jednak procent takich odpowiedzi
jest już odczuwalnie niższy niż w przypadku katolików (blisko 20%). Ankietowani
ci mają problem z jednogłośnym określeniem swojego stosunku do własnej wiary
lub pojawiają się nawet odpowiedzi przeczące (określają się jako niewierzący). Ma
to swoje konsekwencje w podejściu do praktykowania religii. Cieszyńscy ewangelicy
w najlepszym przypadku deklarują, iż „czasami” biorą udział w nabożeństwach lub
stwierdzają wprost, iż nie uczęszczają do kościoła. Odmiennie przedstawia się kwestia
wyznania rodziców badanych ewangelików (u katolików mieliśmy do czynienia z tradycyjną katolicką rodziną, gdzie oboje rodziców jest tego wyznania, katolickie są też
dzieci). Większość ankietowanych ewangelików pochodzi z rodzin mieszanych wyznaniowo, w których każde z rodziców jest innego wyznania, są również tradycyjne
14 Mężczyzna, katolik, Czeski Cieszyn, 55-60 lat.
244
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
rodziny ewangelickie. Różnice postępują dalej: ewangelicy uważają, że stosunek katolików jest do nich raczej obojętny, analogicznie jak ich stosunek do katolików. Tutaj
już pojawiają się odpowiedzi bardziej nacechowane emocjonalnie i nie tak neutralne.
Ewangelicy twierdzą, że ich stosunek do katolików jest pozytywny, jednak ci drudzy
uważają inaczej.
Stosunek ewangelików do katolików – gdzieś między pozytywny a obojętny, nie spotkałem się z negatywnym stosunkiem (mężczyzna, ewangelik, Czeski Cieszyn, 25-30 lat).
Incydentalnie stwierdzają, iż stosunek ten (ewangelików do katolików) jest negatywny.
Podobnie jak ludność ewangelicka, tak i katolicka twierdzi, że z obu analizowanych wyznań bardziej ortodoksyjna i ograniczona na zmiany jest religia katolicka.
W przypadku wychowywania się w rodzinach niejednolitych wyznaniowo pojawia się
możliwość zmiany wyznania przez dziecko na rzecz religii jednego z rodziców. Rzeczą
często spotykaną w Cieszynie jest zawieranie małżeństw mieszanych. W momencie
pojawienia się dziecka należy zadeklarować je do któregoś z Kościołów. Nie opiera
się to na przymusie, bardziej na wzajemnej umowie pomiędzy małżonkami. Jeszcze
w latach 80. i 90. ubiegłego stulecia istniał jednak (nieformalny) zwyczaj przypisywania dziecka do Kościoła katolickiego. W tym zakresie ewangelicy wydają się być religijnie mniej zaborczy, jak zresztą sami jednogłośnie twierdzą. Dzieci wychowywane
w rodzinach mieszanych, początkowo bez prawa wyboru, w dorosłym życiu mogą
jednak dokonać takiego świadomego wyboru. Zdecydowanie też cechują się większą
od innych tolerancją religijną. W przypadku poczucia tożsamości religijnej, w przeciwieństwie do katolików, ewangelicy odczuwają przejawy pewnej niesprawiedliwości i postaw krzywdzących. Jest to szczególnie zauważalne w przypadku młodszego
pokolenia, które osobiście doświadczało takich przejawów w życiu codziennym, np.
podczas naboru uczniów do szkół katolickich.
Ewangelicy nie mogą się zapisać do katolickiej podstawówki, gimnazjum i liceum, wymagane jest zdeklarowanie się na uczęszczanie na religię katolicką, a do szkoły ewangelickiej mogą chodzić wszyscy bez
względu na wyznanie (kobieta, ewangelik, Cieszyn, 20-25 lat).
Szkoły katolickie nie przyjmują uczniów innych wyznań i religii, w przeciwieństwie do szkół ewangelickich (mężczyzna, ewangelik, Cieszyn, 20-25 lat).
Badani oceniają Cieszyn, jak i Śląsk Cieszyński jako miejsca szczególnych możliwości rozwoju dla różnych wyznań, gdzie tolerancja jest wyższa aniżeli w innych
częściach kraju. Podobnie jak katoliccy mieszkańcy jako powody wieloreligijności podają uwarunkowania historyczne, wielowiekową tolerancję, a także inne kwestie.
Ludzie nie oceniają drugiego człowieka przez pryzmat jego wyznania, tylko za jego charakter (kobieta,
ewangelik, Cieszyn, 20-25 lat).
Edyta Diakowska: Tolerancja w obliczu odmienności wyznaniowej
245
Dlatego też w codziennych relacjach wyznanie nie ma dla nich żadnego znaczenia,
a przedstawiciele innych religii są przez nich samych traktowani tak samo, neutralnie,
czyli obojętna jest ich przynależność religijna. Dokonując również wyboru znajomych
czy partnerów życiowych ewangelicy cieszyńscy nie kierują się względami religijnymi, traktując je jako kwestie drugoplanowe. Może wynikać to z faktu, iż większość
ankietowanych posiada we własnych rodzinach wyznawców innych religii. Są to przeważnie katolicy, członkowie najbliższej rodziny, z którymi kontakt jest najsilniejszy
(najczęściej jedno z rodziców lub współmałżonek). Wiadomo więc, iż wyznanie nie
ma w tym wypadku najmniejszego wpływu na relacje pomiędzy zainteresowanymi
osobami. Jednak ankietowani, jako wyznawcy religii ewangelicko-augsburskiej, i jednocześnie przedstawiciele mniejszości wyznaniowej spotkali się z przejawami napiętnowania i dyskryminacji ze względu na swoje wyznanie. Bardziej błahym przykładem
może być dyskomfortowa sytuacja znalezienia się w grupie, w której jest się jedynym
przedstawicielem konkretnego wyznania.
Byłam na kolonii, gdzie nie było żadnego ewangelika i ludzie dziwnie się na mnie patrzyli (kobieta,
ewangelik, Cieszyn, 20-25 lat).
Znacznie bardziej kontrowersyjny jest przykład utrudniania i komplikacji ze strony księdza katolickiego w przypadku, kiedy osoba wyznania ewangelickiego chciała
pełnić obowiązki osoby chrzestnej dla katolickiego dziecka spotkała się z pewnymi
nieprzyjemnościami.
W momencie, gdy jako ewangeliczka chciałam zostać chrzestną katolickiego dziecka, bez łapówki się nie
obyło (kobieta, ewangelik, Cieszyn, 20-25 lat).
Powyższą wypowiedź można uznać za kontrowersyjną, ale i takie oblicza cieszyńskich Kościołów są znane informatorom.
Młodzi ludzie wyznania ewangelickiego zakładają więc w pewnych okolicznościach
możliwość utrudnienia kontaktów międzyludzkich ze względu na wyznanie, inaczej
przedstawiciele starszego pokolenia. Badani ze wszystkich grup wiekowych zgodnie
określają siebie jako osoby tolerancyjne, w szczególnych przypadkach mające tylko
pewne zastrzeżenia, nie tyle do przedstawicieli innych wyznań, co do zasad funkcjonowania ich społeczności (przykład Świadków Jehowy czy Adwentystów). Również
Śląsk Cieszyński uważają za region w skali kraju bardziej sprzyjający tolerancji religijnej, co argumentują uwarunkowaniami historycznymi, granicą państwową oraz
charakterem ludzi pogranicza, przyzwyczajonych do różnych przejawów „inności”,
też religijnej. Ewangeliccy mieszkańcy mają świadomość występowania w mieście
różnych Kościołów i grup wyznaniowych, jako sobie znane wymieniają: Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Zielonoświątkowy oraz Świadków Jehowy. Natomiast
swój stosunek do przedstawicieli powyższych wyznań oceniają jako pozytywny lub
obojętny/neutralny. Oceniając funkcjonowanie Kościołów po obu stronach Olzy ankietowani zarówno z polskiego, jak i czeskiego Cieszyna lepszą opinię wystawiają tym
znajdującym się po stronie czeskiej. Argumentując to m.in. tym, iż Kościoły po czeskiej stronie uległy większemu zeświecczeniu, w związku z czym mniej rygorystycznie podchodzą do swoich wiernych. Może właśnie w tym rozluźnieniu stosunków
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
246
należy doszukiwać się przyczyn spadku religijności wśród ludzi młodych, szczególnie
po stronie czeskiej. Jako przyczyny spadku religijności wśród młodzieży ankietowani
podają spadek atrakcyjności Kościołów, które dla ludzi młodych nie są interesujące,
gdyż niczym ich nie przyciągają. Również istotna jest tutaj kwestia podejścia rodziców, którzy zaczynają przywiązywać coraz mniejszą wagę do religijności dzieci, a te
wolą poświęcić czas na inne, bardziej interesujące (w ich przekonaniu) zajęcia.
Wśród ankietowanych znalazły się również przykłady osób zdeklarowanych jako
ateiści. Ich poglądy i ocena stosunków panujących pomiędzy przedstawicielami poszczególnych wyznań nie różnią się szczególnie wyraźnie od poglądów katolików
i ewangelików. Cechują się postawą bardziej nihilistyczną, świadczącą o tym, iż wyznanie i kwestie religijne nie mają dla nich większego znaczenia.
W przypadku znajomych nie zwracam uwagi na wyznanie. Jeżeli chodzi o partnera, to uważam, że wzajemne zrozumienie w tej sprawie jest bardzo istotne. Obojętne jakie było by owo wyznanie, byle było tolerancyjne. W stosunku do wyznawców innych wyznań występujących w Cieszynie: nie ma to dla mnie żadnego
znaczenia, o ile nie propagują go zbyt „natrętnie” (mężczyzna, ateista, Czeski Cieszyn, 20-25 lat).
Podsumowując analizowany materiał można stwierdzić, iż mieszkańcy Cieszyna
są zdecydowanie tolerancyjni w stosunku do przedstawicieli innych wyznań (innych
niż swoje). W życiu codziennym i we wzajemnych kontaktach wyznanie nie odgrywa
najmniejszej roli. Tolerancję tę upatrują w wielokulturowości i różnorodności tego
terenu oraz w jego specyficznych losach historycznych. Wielowiekowe współistnienie
na tym terenie dwóch dużych religii chrześcijańskich (oraz kilku pomniejszych) było
możliwe dzięki determinacji i wzajemnej wyrozumiałości mieszkańców tego terenu.
Jego specyfikę wykorzystali także wyznawcy innych religii czy nowych ruchów religijnych, którzy na tym podatnym gruncie mogli zakładać własne zbory, świątynie czy
domy modlitwy. Nic nie wskazuje na to, ażeby sytuacja ta, odnośnie specyficzności
i tolerancji Cieszyna miała się zmienić.
Bibliografia:
Chlebowczyk J.: Cieszyńskie szkice historyczne. Kiedy sól była droższa od złota i krwi.
Katowice 1984
Gajdacz E., Pustelnik J.: Kościół Ewangelicki w Cieszynie. Cieszyn 2009
Kuś J.: Z dziejów kościelnych ziemi cieszyńskiej. Kraków 1983
Panic I.: Ziemia Cieszyńska w czasach piastowskich (X-XII wiek). W: Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne, Zarys dziejów. Zarys kultury materialnej i duchowej. Red.
W. Sosna. Cieszyn 2001, s. 121-144
Spyra J.: Śląsk Cieszyński pod rządami Habsburgów (1653-1848). W: Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne, Zarys dziejów. Zarys kultury materialnej i duchowej. Red.
W. Sosna. Cieszyn 2001, s. 145-165
Spyra J.: Via Sacra. Kościoły i klasztory w Cieszynie i Czeskim Cieszynie. Cieszyn
2008
Edyta Diakowska: Tolerancja w obliczu odmienności wyznaniowej
247
Źródła:
www.wikipedia.org/wiki/Cieszyn www.wikipedia.org/wiki/%C5%9Al%C4%85ski_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Ewangelicki_Augsburskiego_Wyznania
www.wikipedia.org/wiki/Protestantyzm_na_%C5%9Al%C4%85sku_Cieszy%C5%84skim
Shrnutí
Tolerance z hlediska náboženské různorodostí na příkladu
obyvatel Cieszyna a Českého Těšína
Článek začíná přiblížením geneze náboženské diferenciace na území Těšínského Slezska. Na
pozadí historických událostí se rodí, nejednou velmi bouřlivé osudy zdejších obyvatel, kteří v
průběhu staletí několikrát měli do činění se změnou vyznání, které momentálně vládlo v Těšínském Knížectví. Avšak díky jejich odhodlanosti, dokonce v podmínkách utajení zůstávali
věrni svému vyznání, a nepodléhali donucení. Na území Těšínského Slezska se vytvořila náboženská tolerance, která podle samotných zdejších obyvatel je něčím specifickým a odlišujícím
Cieszyn ve srovnání s jinými regiony Polska. Rovněž samotní občané Cieszyna se považují za
více tolerantní než občané jiných částí Polska.
Ke zpracování této problematiky posloužily vlastní výzkumy, prováděné po obou stranách
řeky Olše, mezi lidmi polského původu, deklarujících se jako katolíci a evangelíci. Tyto výzkumy se týkaly především náboženské diferenciace občanů města. Bylo analyzováno, jakým způsobem představitelé jednotlivých vyznání vnímají jedince jiných vyznání, jaké jsou mezi nimi
vztahy a nakolik důležité jsou pro dotazované otázky náboženství v každodenním životě.
Summary
Tolerance in the face of religious differentiation
– the case of the residents of Cieszyn and Czech Cieszyn
The article begins with introducing the origin of religious differentiation in Cieszyn Silesia.
Against the background of historical events, quite violent vicissitudes of its inhabitants are
outlined – over the centuries, people in the Duchy of Cieszyn have undergone changes of the
dominant religion several times. However, owing to their determination, they did not succumb to the constraint and secretly kept to their faith. Cieszyn Silesia has become an area
where religious tolerance has been shaped, which in the opinion of the residents is a specific
feature, distinguishing this place from other regions of Poland. The inhabitants of Cieszyn also
consider themselves to be more tolerant than other Poles.
The research into the issue was based on the author’s own studies, conducted on both sides
of the Olza River, among people of Polish origin who declare being mainly Catholics and
Evangelicals. The studies dealt with the current religious diversification of the inhabitants of
Cieszyn. The analyses were carried out of the ways in which the worshippers of other denominations are perceived by the representatives of particular churches, of their mutual relationships and of the significance of religious issues in everyday life.