Text
Nagmeldin Karamalla-Gaiballa
Sudan
konflikt w Darfurze (2003–2011)
Sudan
Konflikt w Darfurze
(2003–2011)
Sudan
1. Sudan – bogactwo kultur i wewnętrzne napięcia, red. W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek, Warszawa 2012.
2. Sudan – problemy tożsamościowe z perspektywy badaczy rodzimych,
red. M. Ząbek, Warszawa 2014.
3. Sudan – archeologia i historia, red. J. Różański, M. Ząbek, Warszawa
2015.
4. Sudan – wojna, polityka, uchodźcy, red. W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek,
Pelplin 2016.
Nagmeldin Karamalla-Gaiballa
Sudan
KONFLIKT W DARFURZE
(2003–2011)
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytetu Warszawskiego
Warszawa 2017
© Nagmeldin Karamalla-Gaiballa
Recenzenci
prof. UW dr hab. Maciej Ząbek
prof. dr hab. Jarosław Różański
Korekta
Joanna Przypolska
Zdjęcie na okładce
Abdelaziz Karamalla
Łamanie
Henryk Kopiczyński
ISBN 978-83-7401-613-1
Druk i oprawa
WDR
ul. Modra 23, 87-807 Włocławek
tel. 54 235 52 61; 518 014 584; tel./fax 54 235 59 65
www.wydawnictwodr.pl • e-mail: wydawnictwo@wydawnictwodr.pl
Spis treści
Wstęp ....................................................................................... 9
Rozdział I
Uwarunkowania geopolityczne
w zachodniosudańskim regionie Darfur
1. Tło geopolityczne wydarzeń w Darfurze .................................. 19
2. Przykłady wpływu zmian klimatycznych na relacje społeczne
w Afryce . ................................................................................. 24
3. Geograficzna charakterystyka Sudanu ..................................... 27
4. Analiza wpływu skutków zmian klimatycznych na konflikt
w Darfurze ............................................................................... 31
5. Położenie geograficzne, klimat i degradacja ekologiczna
w Darfurze ............................................................................... 36
5.1. Degradacja ekologiczna jako przyczyna konfliktu
w Darfurze ........................................................................ 38
6. Geograficzna specyfika Darfuru ............................................... 43
7. Znaczenie zasobów wodnych, gleb i gruntów rolnych
w regionie Darfuru ................................................................... 46
8. Susza i proces pustynnienia w Darfurze ................................... 60
Rozdział II
Etniczne i społeczne uwarunkowania
konfliktu w Darfurze
1. Zróżnicowanie etniczne Darfuru .............................................. 67
2. Arabowie z Darfuru . ................................................................ 77
3. Klasyfikacja ludności Darfuru według sposobu zarobkowania
i źródeł utrzymania .................................................................. 82
6
Spis treści
Rozdział III
Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego
oraz analiza motywów działania
grup rebelianckich w Darfurze
1. Definicja, typologia i fazy konfliktu . ...................................... 91
2. Próba identyfikacji przyczyn konfliktu w regionie Darfur . ..... 96
3. Geneza konfliktu zbrojnego pomiędzy grupami etnicznymi
w Darfurze ............................................................................. 103
4. Wpływ wielkiej suszy w strefie Sahelu w latach 1984–1985
na sytuację w regionie . .......................................................... 108
5. Zwiększenie liczby ludności i zwierząt a presja
na zasoby środowiska ............................................................ 112
6. Wpływ uchodźców z Czadu na konflikt w Sudanie ................ 114
7. Fazy konfliktu i powstanie ugrupowań zbrojnych w Darfurze . . 119
8. Darfurskie ruchy zbrojne, ich ideologia i podziały ................. 128
8.1. Ruch Dawida Bolada ...................................................... 128
8.2. Ruch Wyzwolenia Darfuru . ............................................ 130
8.3. Ruch Sprawiedliwości i Równości . ................................. 132
8.4. Kim są dżandżawidzi? .................................................... 135
9. Postawy, cele i motywy działania stron konfliktu ................... 139
10. Reżim rządzącej Partii Kongresu Narodowego
i utrzymywanie się kryzysu w Darfurze ................................. 142
Rozdział IV
Rola społeczności międzynarodowej
w konflikcie w Darfurze
1. Obecność Organizacji Narodów Zjednoczonych w Darfurze ....
2. Międzynarodowy Trybunał Karny i jego oskarżenia
wobec prezydenta Sudanu Omara Hasana Al-Baszira ............
3. Misja ONZ i Unii Afrykańskiej w Darfurze .............................
4. Rola Ligi Państw Arabskich w rozwiązywaniu
konfliktu zbrojnego w Darfurze .............................................
5. Rola Stanów Zjednoczonych Ameryki ....................................
6. Rola Chińskiej Republiki Ludowej ..........................................
151
166
173
178
184
187
Spis treści
7. Rola Unii Europejskiej w rozwiązywaniu konfliktu zbrojnego
na obszarze Sudanu .................................................................
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu w Darfurze ...
8.1. Umowa pokojowa z Abudży w sprawie Darfuru ...............
8.2. Dokument z Doha na rzecz pokoju w Darfurze .................
8.3. Porozumienie z Heidelbergu .............................................
7
191
200
200
206
215
Rozdział V
Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych,
politycznych, społecznych i etnicznych konfliktu
1. Ekonomiczne znaczenie terenów Darfuru dla gospodarki
Republiki Sudanu . ...................................................................
1.1. Marginalizacja gospodarcza i polityczna według
„Czarnej Księgi” . ...............................................................
1.2. Koncepcja marginalizacji w Sudanie .................................
1.3. Nieproporcjonalny podział władzy w Sudanie ..................
2. Koszty ekonomiczne wojny w Darfurze . ..................................
2.1. Wydatki obronne wojny w Darfurze . ................................
2.2. Utrata kapitału ludzkiego .................................................
2.3. Uszkodzenia infrastruktury ...............................................
2.4. Pomoc ekonomiczna organizacji zagranicznych
dla Darfuru .......................................................................
3. Synteza wyników badań empirycznych oraz teoretycznego
nurtu rozważań . ......................................................................
4. Tło konfliktu w Darfurze, jego wpływ na gospodarkę
i źródła utrzymania według badań własnych ...........................
5. Strategie na rzecz ożywienia gospodarczego i pokoju
w Darfurze ...............................................................................
219
221
222
224
230
232
234
236
236
240
250
257
Zakończenie ............................................................................. 263
Bibliografia ................................................................................... 271
Źródła niepublikowane ............................................................ 271
Dokumenty .............................................................................. 272
8
Spis treści
Monografie książkowe .............................................................
Ekspertyzy i raporty .................................................................
Artykuły naukowe i rozdziały w monografiach ........................
Źródła internetowe ..................................................................
273
279
282
284
Wykaz skrótów .............................................................................. 297
Aneksy
Leksykon najważniejszych postaci w Sudanie w kontekście konfliktu
w Darfurze ............................................................................... 305
Słownik najważniejszych terminów .............................................. 307
Załączniki . .................................................................................... 310
Fotografie ...................................................................................... 324
WSTĘP
Darfur przez lata nie był przedmiotem troski rządu w Chartumie.
Mieszkańcy tego regionu Sudanu odczuwali narastające niezadowolenie z powodu rozmaitego rodzaju zaniedbań i ich dotkliwych
skutków, szczególnie w zakresie upośledzenia w rozwoju gospodarczym. Ponadto ścisła kontrola, jakiej podlegali i brak samorządności,
obok ograniczonych zasobów w postaci zdatnych do uprawy pól
i wystarczająco licznych źródeł wody, znacznie utrudniały im życie.
W 2003 roku nastąpiła eskalacja wrogich nastrojów, co zaowocowało rozpoczęciem konfliktu zbrojnego, prowadzonego przez
miejscowe ugrupowania Ruch Sprawiedliwości i Równości (Justice
and Equality Movement, JEM)1 i Ruch Wyzwolenia Sudanu (Sudan
Liberation Movement, SLM)2. Darfurczycy zażądali przede wszystkim
większej autonomii dla swojego regionu, jego upodmiotowienia,
czyli innymi słowy „sprawiedliwości i równości”.
Ruch Sprawiedliwości i Równości (Justice and Equality Movement, JEM) grupa partyzancka pod przywództwem Khalil Ibrahima zaangażowana w konflikt
w Darfurze. Wraz z pozostałymi grupami rebelianckimi jak Sudan Liberation
Movement (Ruch Wyzwolenia Sudanu) walczy przeciwko wojskom Sudanu
reprezentowanym przez Dżandżawidów. Organizacja była członkiem Frontu
Wschodniego, koalicji rebeliantów zaangażowanych w konflikt wzdłuż granicy
z Erytreą. Za: The History of JEM, 2014, http://jemsudan.org/wp-content/uploads/2014/10/The-History-of-JEM-Referenced1.pdf, [27.02.2015]
2
Ruch Wyzwolenia Sudanu (Sudan Liberation Movement, SLM) – grupa partyzancka działająca na terenie Sudanu. Została założona jako Front Wyzwolenia
Sudanu przez członków grup etnicznych Fur, Zaghawa i Masalit. Przywódcą
ruchu został jego założyciel Abdul Wahid an-Nur. Za: J. F l i n t, A. d e Wa a l,
Darfur: A New History of a Long War, London 2008.
1
Wstęp
10
Rząd w Chartumie z uwagi na niedawno skończoną wojnę domową z Południem, koszty społeczne i materialne, które musiałby
ponieść oraz konteksty międzynarodowe (prawa człowieka) nie
chciał interweniować bezpośrednio, stąd tylko poparł i dozbroił
przeciwko rebeliantom uzbrojone oddziały milicji plemiennych
wywodzące się często z pospolitych band grasujących na pograniczu sudańsko-czadyjskim, zwanych potocznie w regionie dżandżawidami. Dało to początek krwawej, bolesnej wojnie domowej,
która dotąd nie została jeszcze zakończona i przynosi wiele ofiar
i zniszczeń. Szacuje się, że od momentu rozpoczęcia działań
zbrojnych ponad 200 tysięcy osób straciło życie, a wiele musiało
opuścić swoje domy. Uciekając przed niebezpieczeństwem, nie mając środków do życia, uchodźcy ci szukali schronienia w miastach
w Darfurze, w głębi Sudanu lub w sąsiednim Czadzie w obozach
dla uchodźców. Do połowy 2005 roku konflikt spowodował przemieszczenie z pierwotnych miejsc zamieszkania około 1,2 miliona
mieszkańców Darfuru, (w większości należących do niearabskich
grup etnicznych, czyli rdzennie afrykańskich). W 2007 roku liczbę
tych osób szacowano już na 2–2,5 miliona. Około 130 tysięcy z nich
przekroczyło granicę kraju i osiedliło się w sąsiednim Czadzie3.
Wojna w Darfurze, jak większość wojen domowych na świecie,
jest wyjątkowo okrutna, gdyż dotyka nie tyle żołnierzy, co przede
wszystkim ludność cywilną (kobiety i dzieci), a nawet mieszkańców
obozów dla uchodźców, którzy także nie mogą czuć się bezpiecznie
i bywają ofiarami napadów i gwałtów ze strony bojówek rządowych
lub pospolitych bandytów.
Rada Bezpieczeństwa ONZ od 25 maja 2004 roku wykazuje
stałe zainteresowanie konfliktem w Darfurze, wydając w kolejnych
latach rezolucje mające na celu ustabilizowanie sytuacji. W wyDepartament Stanu USA, http://www.state.gov/outofdate/bgn/sudan/130966.htm z 25.02.2013, [27.02.2013]
3
Wstęp
11
danym po raz pierwszy oświadczeniu wyraziła głębokie niezadowolenie i troskę z powodu zasięgu, postępu i skutków tej wojny
domowej. Wkrótce po tym uchwalono rezolucję nr 1556, w której
postawiono Sudanowi ultimatum, żądając od niego rozbrojenia
nielegalnych milicji pod groźbą interwencji zbrojnej. W rezolucji
nr 1564 z 18 września 2004 roku Rada Bezpieczeństwa Organizacji
Narodów Zjednoczonych zagroziła nałożeniem sankcji na sudański
przemysł naftowy. Podjęto także prace ukierunkowane na określenie zasięgu naruszenia praw człowieka na terenach objętych
wojną. Niestety, działania te nie przyniosły spodziewanego efektu,
gdyż nałożeniu sankcji sprzeciwiały się Chiny. Niemniej komisja
śledcza ONZ udokumentowała liczne zbrodnie i naruszenia praw
człowieka dokonane w Darfurze, publikując je w swoim raporcie
1 lutego 2005 roku. Kolejna rezolucja nr 1591 Rady Bezpieczeństwa ONZ wydana 29 marca 2005 roku nałożyła z kolei embargo
zbrojeniowe na wszystkie strony konfliktu w Darfurze. Wcześniejsza
rezolucja, z 30 lipca 2004 roku, obejmowała embargiem jedynie
pozarządowych uczestników konfliktu4.
Tragedia w Darfurze zaczęła być porównywana z wojną w Rwandzie w latach 1993–1994, w trakcie której doszło do masowej
rzezi i którą zakwalifikowano do zbrodni ludobójstwa. Podobne
stanowisko dotyczące sytuacji w Darfurze przyjął koordynator
humanitarny ONZ dla Sudanu Mukesha Kapila, jak również początkowo, w 2004 roku, administracja George’a W. Busha w USA
i pozarządowa organizacja zajmująca się ochroną praw człowieka
„Human Rights Watch”.
Pojawiły się jednak opinie, iż nie jest do końca jasne, jaki tak
naprawdę był rozmiar zbrodni, a co więcej, przez którą z walcząDepartament Stanu USA, Raport 2012, http://www.state.gov/outofdate/
bgn/sudan/130966.htm, [25.02.2013]; zob. A. d e Wa a l, Famine that kills,
Darfur, Sudan, Oxford, 2005.
4
12
Wstęp
cych stron był w zasadzie dokonany, kto za jakie zbrodnie właściwie
odpowiada i czy celem zbrodniarzy (zgodnie z definicją ludobójstwa) było całkowite wymordowanie populacji drugiej strony5.
Powyższe wątpliwości nie dotyczyły jednak nigdy powagi sytuacji
humanitarnej w Darfurze oraz faktu, że chęć niesienia pomocy
przez inne kraje i wszelkie organizacje była i jest blokowana przez
rząd w Sudanie.
Społeczność międzynarodowa na przestrzeni ostatnich lat stale
podejmowała działania zmierzające do położenia kresu krwawemu
konfliktowi, jednakże próby osiągnięcia trwałego porozumienia
były i są utrudnione z powodu głębokich podziałów panujących
wśród stron zaangażowanych w konflikt.
Strona rebeliancka nie jest jednolita, lecz mocno rozczłonkowana
i obejmuje w tej chwili już blisko 30 różnych ugrupowań. Podziały
te i brak chęci do współpracy między stronami oraz połączenia
wysiłków na rzecz pokoju są ważnymi przyczynami istniejącej
sytuacji. Kiedy 5 maja 2006 roku w Abudży w Nigerii po długich
negocjacjach podpisano porozumienie pokojowe, przewidujące
rozbrojenie dżandżawidów i wcielenie rebeliantów do armii sudańskiej, część ugrupowań partyzanckich nie przyłączyła się do
tego porozumienia. Rozejm zaakceptowała jedynie frakcja Ruch
Wyzwolenia Sudanu pod dowództwem Minni Minnawiego.
Do istotnego przełomu doszło w dniu 14 lipca 2008 roku, kiedy
to prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego (International Criminal Court, ICC)6 oskarżył prezydenta Sudanu Omara
5
The Worldwide Human Rights Movement (FIDH), The International Criminal Court and Darfur: Questions and Answers, http://fidh.org/en/africa/sudan/
Sudan-Darfur-ICC/The-International-Criminal-Court,5733, [16.12.2014]
6
ICC: Międzynarodowy Trybunał Karny to pierwszy w historii ludzkości stały
sąd międzynarodowy powołany do sądzenia pojedynczych osób oskarżonych
o popełnienie najcięższych zbrodni, które miały miejsce po 1 lipca 2002 roku. Siedzibą jest Haga. MTK sądzi zbrodnie ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludzkości,
Wstęp
13
Hasana al-Baszira w związku z konfliktem w Darfurze o zbrodnie
ludobójstwa, zbrodnie przeciw ludzkości i zbrodnie wojenne,
a 4 marca 2009 roku wydał nakaz aresztowania al-Baszira pomimo
braku zgodności co do faktu czy doszło do ludobójstwa i czy są
wystarczające dowody w tym zakresie (charakterystyczne było, że
z uwagi na te wątpliwości używano w międzynarodowych gremiach
sformułowań typu „pełzające ludobójstwo” lub „niedokończone
ludobójstwo”).
Sytuacja uległa znacznemu uspokojeniu, aczkolwiek nie rozwiązaniu. Przedłużający się konflikt w Darfurze nie pozostaje bez
wpływu na państwa sąsiednie: Czad i Republikę Środkowoafrykańską, do których uciekli i gdzie osiedlili się w obozach uchodźcy
z Sudanu.
Konflikt ten, dzięki zainicjowanej w USA na szeroką skalę
kampanii medialnej pod hasłem „Ocalmy Darfur”, stał się jednym
z bardziej znanych na świecie7. Na obraz tej tragedii składa się
lansowanie tezy o ludobójstwie i przypisywanie mu tła rasowego
(„biali” Arabowie i „czarni” Afrykańczycy) oraz przedstawianie
nieskomplikowanego morału opisującego ofiary (tj. „Afrykańczyków”) jako nieskażone moralnie, a prześladowców („Arabów”)
zbrodnie wojenne oraz agresję. Trybunał może sądzić wyłącznie osoby fizyczne
i tylko za czyny popełnione po wejściu w życie statutu lub po jego przyjęciu przez
dane państwo. Część państw nie ratyfikowało Statutu Rzymskiego (USA, Izrael),
lub też w ogóle nie podpisało (Chiny, Rosja). Za: Międzynarodowy Trybunał Karny, http://www.migalski.eu/w-europarlamencie/moj-dzien-w-europarlamencie/
miedzynarodowy-trybunal-karny/14-06-2010, [2.02.2016]
7
Za inicjatora tej kampanii medialnej znanej pod hasłem „Ocalmy Darfur”
uważany jest Nicolas Kristof, amerykański dziennikarz z „New York Times’a”,
zwany samotnym krzyżowcem tej sprawy. Prawdopodobnie jako pierwszy zaczął
publikować dramatyczne artykuły o ludobójstwie w Darfurze. Potem temat ten
przyciągnął uwagę innych zachodnich mediów. Różne pisma, stacje telewizyjne
i radiowe, o różnej afiliacji politycznej, zaczęły licytować się przede wszystkim
podawaną liczbą zabitych, ale ostatecznie przekazywały w gruncie rzeczy te
same treści.
14
Wstęp
jako z gruntu złych. W tym kontekście domagano się jeszcze kilka
lat temu dalszych sankcji, a najlepiej interwencji zbrojnej w Sudanie, aby nie dopuścić do tego, co stało się w Rwandzie. Medialną
zaś kampanię „Ocalmy Darfur” przedstawiano jako apolityczną,
jedynie moralną, ograniczoną do chęci ocalania życia i niemającą
innych ukrytych celów. Dziennikarski przekaz o Darfurze wpisał
się dobrze w pewien amerykański styl szokowania i pokazywania
problemów za pomocą jasnych i sprawiających wrażenie obiektywnych komunikatów, zgodnych z wymogami rynku. W tym wypadku
jednak poza przyciągnięciem uwagi odbiorców miał on jeszcze
mobilizować opinię publiczną w ramach podjętej kampanii na rzecz
nie tylko pomocy humanitarnej dla uchodźców, ale wymuszenia
na rządzących w USA i ich sojusznikach interwencji humanitarnej.
Pojawia się jednak pytanie, na ile obraz, który zachodnie media
przekazywały, był naprawdę zgodny z rzeczywistością. Czy faktycznie doszło tam do ludobójstwa, a konflikt miał, czy też ma,
charakter rasowy lub choćby etniczny?
W niniejszej publikacji nie podejmuje się próby udzielenia
odpowiedzi wprost na pytanie, czy w Darfurze doszło do zbrodni
genocydu, gdyż nie jest to tylko kwestia analizy popełnionych
zbrodni w odniesieniu do samej definicji ludobójstwa, a na dotychczasowych opiniach w tej sprawie w zbyt dużym stopniu wciąż ciążą
afiliacje polityczne osób ją badających. Uznając jednak, że wiedza
o wojnie domowej w Darfurze i jej przyczynach jest niepełna, że
występuje tu wiele uproszczeń i generalizacji w wyjaśnianiu jej
istoty, autor skupił się na tłumaczeniu jej genezy i różnorodnych
politycznych i gospodarczych uwarunkowań. Innymi słowy mówiąc, celem pracy jest analiza wielowymiarowych uwarunkowań
konfliktu zbrojnego w zachodniosudańskiej prowincji Darfur silnie bazujaca na specyfice tego obszaru, następnie rozpoznanie
czynników ekonomicznych, politycznych, społecznych i geograficznych, co w dalszej kolejnośći wyjaśnienie i ocena determinant
Wstęp
15
endogenicznych i egzogenicznych wpływających na podejmowane
próby zaprowadzenia pokoju albo przy udziale miejscowych stron
konfliktu, jak też społeczności międzynarodowej.
Temu zasadniczemu pytaniu o przyczyny konfliktu towarzyszy
oczywiście szereg pytań szczegółowych związanych z jego historią
i uwarunkowaniami geopolitycznymi, jak choćby: Czy w okresie
poprzedzającym wybuch konfliktu miały miejsce szczególne wydarzenia lub zmiany w regionie? Czy warunki ekonomiczne miały
wpływ na wybuch konfliktu? Jakie było zainteresowanie władz
Sudanu sytuacją mieszkającej tam ludności? Jak problemy z dostępnością do zasobów naturalnych przełożyły się na problemy
społeczne i polityczne? Jaki wpływ na skuteczne zaprowadzenie
pokoju w Darfurze ma poznanie rzeczywistych przyczyn konfliktu
i motywacji wszystkich jego stron? Poprzez odpowiedzi na powyższe pytania i analizę uwarunkowań: ekonomicznych, politycznych
(wewnętrznych i zewnętrznych), społecznych i etnicznych oraz
motywacji uczestniczących w nim stron, które doprowadziły do
jego wybuchu lub miały na niego poważny wpływ, podjęto starania ukierunkowane na zidentyfikowanie czynnika kluczowego,
który stał się źródłem całego problemu dlatego pomocna okazała
się też być metoda czynnikowa, która jest metodą analizy dużej
ilości danych.
W kontekście znalezienia trwałego rozwiązania pokojowego dla
Darfuru, ustalenie czynnika kluczowego uznać należy za niezwykle
istotne. Jest tak dlatego, że nawet jeśli we współczesnych opracowaniach dotyczących konfliktów odchodzi się od wyszukiwania ich
pojedynczych przyczyn na rzecz bardziej kompleksowych analiz
ich genezy na podstawie kumulacji wielu czynników, które mogły
się do ich wybuchu przyczynić, to nie podważając racji tej metody,
należy zauważyć, że może mieć ona negatywne skutki z punktu
widzenia efektywności procesu pokojowego. Dzieje się tak, gdyż
w praktyce politycznych negocjacji i tak bardzo często wyróżnia
16
Wstęp
się jeden z nich, np. czynnik etniczny, jak w przypadku Darfuru,
a jeśli nie jest to prawda, to prowadzi to do złej oceny sytuacji
i niemożliwości rozwiązania problemu.
Stąd, autor jako Sudańczyk zainteresowany sprawą Darfuru,
znający specyfikę i kulturę tego regionu nie tylko z literatury czy
przekazu medialnego, w niniejszej rozprawie, na podstawie własnych obserwacji i długoletniego uczestnictwa w dyskursie dotyczącym tego konfliktu oraz badań, które podjął, przyjął generalną
hipotezę, że wiodącymi uwarunkowaniami w konflikcie w Darfurze
są aspekty ekonomiczne, a dopiero w dalszej kolejności uwarunkowania polityczne, społeczne i etniczne. Obejmują one z jednej
strony zubożenie mieszkańców regionu wskutek jego degradacji
środowiskowej (ekologicznej) z powodów zarówno naturalnych
(suszy w strefie Sahelu i postępującego pustynnienia), jak i czynnika demograficznego (stałego wzrostu liczby ludności) oraz jego
skutków w sytuacji braku zmian w technologiach gospodarowania,
w postaci przepasienia pastwisk oraz nadmiernych upraw w strefie
suchej, niedostosowanej do wzrostu tych aktywności. Natomiast
z drugiej strony wiążą się z marginalizacją polityczną, przekładającą
się na zacofanie gospodarcze regionu, skutkującą właśnie brakiem
zmian technologicznych. Przyczyną tego jest nie tylko geograficzne
oddalenie Darfuru od stolicy i centrum kraju, czy też generalny brak
środków na jego rozwój z powodu niewystarczającego dochodu
narodowego, ale panujący system społeczno-polityczny, preferujący od lat nilocentryczny rozwój Sudanu kosztem jego peryferii.
System ten, przyjęty od czasów egipsko-tureckiej kolonizacji,
kontynuowany był w okresie brytyjsko-egipskiego kondominium
oraz wszystkich rządów w okresie postkolonialnym, aż do dziś,
wykluczając faktycznie z udziału w rozwoju gospodarczym zachodnie i południowe prowincje Sudanu.
Przejawem tej marginalizacji była zarówno dyskryminująca
peryferie dystrybucja środków budżetowych, jak i polityka ka-
Wstęp
17
drowa państwa, preferująca na stanowiska kierownicze w wojsku, administracji i biznesie przedstawicieli wyłącznie rolniczych
plemion nadrzecznych (tzn. tych z Doliny Nilu), pochodzenia
nubijsko-arabskiego (Dża’alin, Danagla i Szajgija). Tym samym
jej rezultatem było upośledzenie nie tylko przedstawicieli rdzennie afrykańskiej ludności rolniczej, jak np. ludu Fur, ale i nawet
koczowniczych plemion pasterskich pochodzenia arabskiego.
Skutkiem tego było narastające zarówno wśród tych pierwszych,
jak i tych drugich poczucie krzywdy, które z czasem obróciło się
we wzajemną nienawiść. Należy jednak pokreślić co zostało dowiedzione w niniejszej rozprawie, że wynikły z tego problem etniczny
był tylko jednym ze skutków tego konfliktu, którego źródeł należy
poszukiwać w degradacji ekologicznej i marginalizacji polityczno-gospodarczej regionu.
Niniejsza książka, jak już wspomniano wyżej, ma na celu przedstawienie konfliktu w Darfurze w kontekście niedoboru zasobów
naturalnych, takich jak woda i roślinność, a przede wszystkim
uwypuklenie głównej jego przyczyny, jaką jest zacofanie ekonomiczne regionu. Wydaje się ponadto, iż drogi do rozwiązania tego
konfliktu warto poszukiwać poprzez rozpoznanie jego korzeni,
co ułatwi podjęcie aktywności ukierunkowanych na zaprzestanie
działań wojennych i osiągnięcie porozumienia pomiędzy stronami
konfliktu, a następnie stymulowanie rozwoju ekonomicznego.
Rozdział I
Uwarunkowania geopolityczne
w zachodniosudańskim regionie Darfur
1. Tło geopolityczne wydarzeń w Darfurze
W ostatnich latach konflikt w Darfurze doświadczył bezprecedensowego globalnego zainteresowania w międzynarodowej
opinii publicznej, które jednak koncentrują się na dramatyzacji
konfliktu zamiast na poważnej analizie jego przyczyn, którymi są:
niedorozwój gospodarczy, nierówny podział bogactwa oraz brak
demokracji w polityce.
Przypadek konfliktu w Darfurze jest kolejnym dowodem, do
czego mogą doprowadzić elity państwowe stosujące ideologie,
które nie są oparte na sprawiedliwości w kwestii udziału w życiu
politycznym i realizowania równego rozwoju. W szczególności
Sudańczycy żyjący na peryferiach mogli być świadkami polityki
marginalizacji i wykluczenia w ostatnich latach. Dla większości
Sudańczyków działanie państwa jest niekorzystne i doświadczali
oni uciążliwości, a nawet cierpień z powodu stosowanej polityki.
Można wręcz wyrazić opinię, iż konflikt w Darfurze jest właśnie
odzwierciedleniem błędnej polityki i w konsekwencji tragicznych
skutków działania elit i zbudowanego przez nie modelu państwa
narodowego w Sudanie.
Aparat państwowy nie tylko nie hamował podstawowych przyczyn konfliktu, jak marginalizacja społeczno-ekonomiczna, ograniczanie politycznych praw ludności Darfuru oraz wykluczenie
I. Uwarunkowania geopolityczne...
20
ich regionu ze sprawiedliwego rozwoju, ale wręcz utrwalał te
nieprawidłowości1.
Powstawanie państwa w Sudanie zawsze było problematyczną
sprawą dla kolonialnych władców i sudańskiej elity. Miały tu miejsce
manipulacje z wykorzystaniem różnorodności etnicznej (ze strony
kolonizatorów), jak również podważano konieczność stworzenia
odpowiednich instytucji (tak działały elity), które odzwierciedlałyby potrzeby społeczne. Próby utworzenia nowoczesnego państwa
Sudanu przez mocarstwa kolonialne (turecko-egipskie oraz brytyjskie) zostały uznana za wielkie niepowodzenie ze względu na
posługiwanie się ideologią zupełnie nieprzystającą do istniejących
realiów Sudanie2.
Jak zatem wspomniano kryzys w Darfurze spowodowany został w dużej mierze przez działania elit państwowych, zainteresowanych walką o władzę. Czując się bezkarne nie zawahały się
one przed użyciem wszelkich nieetycznych form działania wbec
ludności powodując niesprawiedliwe zróżnicowanie gospodarcze,
dyskryminując i marginalizując niektóre środowiska, powodując
nierówności, co zawsze było przyczyną sporów pomiędzy „elitarną”
władzą a tymi grupami, które chcą równość w Sudanie. Eksploatacja regionów peryferyjnych Sudanu spowodowała zubożenie
mieszkających tam populacji, podczas gdy bgactwo i władza zstało
skumulowane w rękach „wybranych” nielicznych w Chartumie.
Reżim religijno-fundamentalistyczny, łączenie władzy państwej
i religii wykorzystywane były do dyskryminacja jednych grup
i faworyzowania innych, do odseparowania grup afrykańskich od
sprawiedliwego pdziału władzy i majątku narodowego. Sposób
E. E l s h e i k h, Darfur: The Violence of Geopolitics, Kirwan Institute,
The Ohio State University, 2008, http://www.kirwaninstitute.osu.edu/reports/2008/08_2008_Darfur_Geopolitics.pdf, [19.02.2016]
2
Tamże; zob. także: A b d u l - R a h e e m, Ta j u d e e n, Pan Africanism: Politics,
Economy and Social Change in the Twenty – first Century, New York 1996.
1
1. Tło geopolityczne wydarzeń w Darfurze
21
sprawowania władzy oparty na przemocy ekonomicznej, politycznej i spłecznej doprowadził do osiągnięcia punktu krytycznego
Decydenci z Chartumu walką o władzę i akceptowaniem braku
równowagi we wszelkich obszarach spowodowali zapoczątkowanie
krwawego kryzysu3.
Analiza i zrozumienie tła, na którym pojawił się kryzys mogłaby ułatwić nakreślenie związku przyczynowo-skutkowego
w obrębie konfliktu i ukazać geostrategiczne możliwe podejście
w jego rozwiązywaniu. Działania w tym zakresie podejmowane są
z uwzględnieniem praktycznych celów geopolitycznych określonych
podmiotów. Dlatego istnieje luka pomiędzy tym, jak podmioty
międzynarodowe opisują daną sytuację i jak działają. Ze względu
na dający się zauważyć brak woli politycznej w rozwiązaniu kryzysu, na którym ciąży podejrzenie ludobójstwa, wiele podmiotów
międzynarodowych nie podjęło działań w celu zaradzenia ludzkiemu cierpieniu pomimo tego, iż istnieje szereg międzynarodowych
reguł i zasad, z których wynika konieczność podejmowania działań
w celu powstrzymania zbrodni przeciwko ludności. Ponieważ skala
kryzysu jest bardzo duża, wymagająca moralnego potępienia, to
działania podejmowane przez kraje afrykańskie nie są po prostu
wystarczające. Geostrategiczne znaczenie w rozwiązaniu tego kryzysu jest ogromne. Ważnym krokiem byłoby duze zaangażowanie
społeczności międzynarodowej na rzecz powstrzymania ludobójstwa i wspierania prawa międzynarodowego ukierunkowanego na
zapewnienie bezpieczeństwa na świecie. Jednakże, zauważalne
są praktyki geopolityczne przejawiające się w manipulowaniu
3
H. H a s s a n, Dimensions of the Darfur crisis and its consequences: An Arab
perspective, http://estudies.alarabiya.net/content/dimensions-darfur-crisis-andits-consequences-arab-perspective, [9.02.2016]; por. M. S u l i m a n, Ethnicity
from perception to cause of violent conflicts: the case of the Fur and Nuba conflicts
in Western Sudan, CONTICI International Workshop, London, Centre for African
Studies, 8–11 July 1997.
22
I. Uwarunkowania geopolityczne...
nakreślaniem kontekstu w jakim pojawił się ten kryzys, przez co
sytuacja ludzi w Darfurze pozostaje tragiczna4.
Istotne są też uwarunkowania regionalne. Ze względu na powiązania sytuacji plemiennej Darfuru i Czadu, konflikt w Czadzie miał
również wpływ na stan społeczny w Darfurze. W rzeczywistości,
trzej prezydenci Czadu, a ostatnio Idriss Déby, weszli do pałacu
N’Djamena przez Darfur. Alsayed Abdullah Abtar, pierwszy dowódca Frontu Wyzwolenia Darfuru, który wywołał bunt w 2003 roku,
był jednym z liderów udanego ataku mającego miejsce w Darfurze
w 1990 roku, a także doprowadził Idriss Deby do przejęcia władzy
w Czadzie. Podobnie, konflikt w Sudanie Południowym, który jest
często postrzegany jako walka wyzwoleńcza pod przewodnictwem
zmarłego Johna Garanga, wpłynął na mieszkańców Darfuru.
SLM wykroczyła do tego regionu z Republiki Środkowoafrykańskiej,
aby wywrzeć większy nacisk na rząd w Chartumie. Element regionalny nadał nowego wymiaru konfliktowi w Darfurze, ponieważ
m.in. spowodował ułatwienie uzyskania broń i zdobycia wiedzy
jak się nią posługiwać oraz możliwość zawodowego przeszkolenia
w tym zakresie5.
Ze względu na niestabilność polityczną w krajach sąsiadujących
z Sudanem, a szczególnie tych przylegających do Darfuru w zachodnim Sudanie obszary te służyły jako baza wojenna zastępcza. Uzbrojone milicje Czadu miały utrzymanie, wsparcie i możliwość rozmieszczenia żołnierzy w Darfurze. Siły rebelianckie Darfuru utrzymywały
bliskie stosunki z rządem Czadu, który zapewniał im schronienie
i broń. Prezydent Déby, który wywodzi się z plemienia Zaghawa,
4
C. F l i n t, Introduction to Geopolitics, New York 2006, s. 190–191; zob. A. C o b h a m, Causes of confl ict in Sudan: testing the Black Book, „European Journal
of Development Research”, 17(2005), nr 3, s. 462–480.
5
M. P l a u t, Who are Sudan’s Darfur rebels?, May 2006; zob. V. Ta n n e r,
J. Tu b i a n a, Divided they fall: the fragmentation of Darfur’s rebel groups, Geneva 2007.
1. Tło geopolityczne wydarzeń w Darfurze
23
był w stanie otwartej wojny z reżimem prezydenta Omara al-Baszira
w Sudanie. Pod koniec stycznia 2008 roku rządzący reżim w N’Djamena był przedmiotem niszczącego ataku siły rebeliantów Czadu,
którzy otoczyli prezydenta Deby w jego pałacu. Chociaż ta operacja
wojskowa nie udała się ze względów wojskowych i logistycznych,
jak też dlatego, że Francja opowiedziała się po stronie prezydenta
Déby, to jednak relacje Czadu z Sudanem zostały skażone. Sudan,
przykładowo, oskarżył rząd Czadu jakoby ten stał za nieudaną próbą ataku przeciwko Omdurmanu w maju 2008 roku, który został
przeprowadzony przez siły JEM mające na czele Khalila Ibrahima6.
Niestabilna sytuacja w Republice Środkowoafrykańskiej z kolei
przyczyniła się do konfliktu zbrojnego, który rozprzestrzenił się w całym regionie aż do Czadu i Sudanu. Po tym jak Republika Środkowoafrykańska uzyskała niepodległość spod panowania Francji w 1960
roku, kraj ten cierpiał od kolejnych przewrotów zakończonych nadejściem Jean-Bédel Bokassa w 1965 roku. Panował on jako cesarz,
dopóki nie został obalony przez wojska francuskie w 1979 roku.
Najbardziej oczywiste cechy reżimu Bokassa to przyczynienie się do
ułatwienia przemieszczania broni i powstańców poprzez Republikę
Środkowoafrykańską do sąsiednich regionów. Warto zauważyć, że
Libia odgrywa kluczową rolę w próbach uregulowania konfliktu
w Darfurze oraz, że była gospodarzem procesu pokojowego. Libia
apelowała także, więcej niż jeden raz, aby nie przekształcić kryzysu
w Darfurze do rozmiaru międzynarodowego konfliktu politycznego7.
6
R. M a r c h a l, Chad-Darfur: How two crises merge, „Review of African Political Economy”, 33(2006), nr 109, s. 467–482; zob. M.J. B u r r, R.O. C o l l i n s,
The long road to disaster in Darfur, Princeton 2006.
7
A widening war around Sudan, The proliferation of armed groups in the
Central African Republic, http://www.smallarmssurveysudan.org/fileadmin/
docs/issue-briefs/HSBA-IB-05-CAR.pdf, [17.02.2016]; zob. S. H a n s o n, Sudan,
Chad, and the Central African Republic, 2007, http://www.cfr.org/sudan/sudan-chad-central-african-republic/p12309, [7.02.2016]
24
I. Uwarunkowania geopolityczne...
Nigeria również podjęła negocjacje pokojowe dla Darfuru,
które miały miejsce w 2006 roku w Abudża. Również Erytrea
dostarczała wsparcia logistycznego dla podejmowanych prób
konsolidacji wszystkich stron. Egipt był również generalnie zainteresowany sprawami sudańskimi, ale jego rola nie wykracza poza
wspieranie pozycji Sudanu i oczekiwanie pokojowego rozwiązania kryzysu. Egipska pozycja odzwierciedla oficjalne stanowisko
krajów arabskich, które zostało wyrażone przez Ligę Arabską
w sposób ogólny. Nie ma wątpliwości, że konflikt w Darfurze
zmienił i konfiguracje, i relacje regionalne między sąsiadującymi
krajami arabskimi i afrykańskimi. Każda partia regionalna stara
się wpływać na wydarzenia tego konfliktu pod kątem własnych
interesów8.
2. Przykłady wpływu zmian klimatycznych
na relacje społeczne w Afryce
Próba identyfikacji i analizy skutków zmian klimatu może
dostarczyć bardzo istotnej wiedzy. Wszak zmiany klimatu, mimo
ewidentnych dowodów występowania efektu cieplarnianego i wysokiego prawdopodobieństwa jego antropogenicznego charakteru,
są ciągle – niezależnie od odczuwalnych symptomów – zjawiskiem
perspektywicznym. Odwołując się jednak do stylistyki stosowanej w czwartym raporcie9 Międzyrządowego Zespółu ds. Zmian
Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC)10
z 2007 roku można stwierdzić, że jest bardzo prawdopodobne,
8
A. N g w u b e, Nigeria’s Peace Keeping Role in Darfur, http://infinitypress.
info/index.php/jsss/article/view/152, [17.02.2016].
9
IPCC WGI Fourth Assessment Report, 2007, Switzerland, http://web.archive.
org/web/20070203164304/http://www.ipcc.ch/SPM2feb07.pdf, [5.02.2016].
10
Organizacja założona w 1988 przez dwie organizacje Narodów Zjednoczonych – Światową Organizację Meteorologiczną (WMO) oraz Program Środowisko-
2. Przykłady wpływu zmian klimatycznych na relacje...
25
iż zmiana parametrów klimatu, takich jak temperatura, opady,
geograficzny zasięg stref klimatycznych, będzie wpływała na
warunki funkcjonowania systemów ekologicznych i systemów
społecznych, a zarazem zmieniała te oba systemy. Próba identyfikacji zmian tych systemów i warunków ich funkcjonowania
służy określeniu skutków zmian klimatu. Jest jednocześnie próbą
określenia wrażliwości, podatności i adaptacyjności systemów
ekologicznych i społecznych wobec zmian klimatu. Pojęcia wrażliwość i podatność jako terminy stosowane w nauce o stosunkach
międzynarodowych zaproponowali Robert Keohane i Joseph Nye
już w końcu lat siedemdziesiątych XX w. w odniesieniu do systemów społecznych. Wyzwanie, jakie niesie ze sobą perspektywa
zmian klimatu, sprawiło, że terminy te zaczęto także odnosić do
systemów ekologicznych. Potwierdzeniem tych żależności są raporty IPCC oraz literatura dotycząca problematyki zmian klimatu
i ich społecznych konsekwencji11.
Istnieje zgodna opinia co do tego, że wrażliwość i podatność
poszczególnych regionów globu na zmiany klimatu jest zróżnicowana. Oznacza to także zróżnicowane skutki tych zmian. Regionem
najbardziej podatnym na skutki zmiany klimatu jest Afryka, przede
wszystkim ze względu na ubóstwo, liczne problemy i ograniczoną
zdolność adaptacji.Tutaj bezpieczeństwo szczególnie dotkliwie
może ucierpieć w wyniku zmian klimatu. Mogą one mieć tu negatywne konsekwencje dla lasów tropikalnych, bioróżnorodności,
dostępu do wody, procesów erozji gleb oraz mogą powodować
wzrost zachorowań. Szacuje się, że ograniczona zostanie produkcja żywności, a wzrost poziomu mórz stworzy zagrożenie dla
wy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP) w celu oceny ryzyka związanego
z wpływem człowieka na zmianę klimatu. Siedzibą organizacji jest Genewa.
11
M. P i e t r a ś, Globalny Problem Zmian Klimatu. Analiza Politologiczna,
„Teka, Komisji Politologii i Stosunków Międzynarodowych”, 2010, nr 5, s. 28.
26
I. Uwarunkowania geopolityczne...
zaludnionych obszarów przybrzeżnych. Zwiększy się powierzchnia
obszarów suchych i półsuchych12.
Jednakże sytuacja w zakresie zmian klimatycznych i ich skutków jest na tym kontynencie zróżnicowana. W Afryce Północnej,
w warunkach intensyfikacji interakcji pomiędzy suszą, niedoborem wody, wzrostem liczby populacji, spadkiem produkcji
żywności oraz ograniczonymi możliwościami politycznego rozwiązywania konfliktów, będzie wzrastała liczba i intensywność
konfliktów. Zaś w pasie Sahelu coraz większe susze, niedobór
wody i zbyt intensywna uprawa ziemi spowodują degradację gleb
i mogą doprowadzić do utraty 75% ziem uprawny nawadnianych
opadami. W tej strefie zmiany klimatu mogą dodatkowo obciążyć
środowisko, którego charakterystyczną cechą jest funkcjonowanie
wielu państw upadających. W konsekwencji możliwe jest pogłębianie się destabilizacji życia społecznego, natężenie procesów
migracyjnych i konflików. Delta Nilu może być zagrożona zarówno
podnoszeniem się poziomu morza, jak i zasalaniem gleby w obszarach rolniczych; w bieżącym stuleciu podnoszenie się poziomu morza może spowodować utratę 12–15% ziem uprawnych,
a do roku 2050 jego skutki mogą dotknąć 5 mln osób. Już dziś
zmiany klimatu mają bardzo duży wpływ na konflikt wewnątrz
i wokół Darfuru13.
W Rogu Afryki mniejsze opady i rosnące temperatury będą
miały istotny negatywny wpływ na ten region, który jest wysoce
podatny na konflikty. Z kolei w Afryce Południowej zmiany klimatu
12
Tamże; por. J. H o u g h t o n, Global Warming: The Complete Briefing, Cambridge 2009, s. 23.
13
Zmiany Klimatu a Bezpieczeństwo Międzynarodowe, Dokument Wysokiego Przedstawiciela i Komisji Europejskiej skierowany do Rady Europejskie,
14 marca 2008, http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/dv/sede310308climatechange_/SEDE310308climatechange_pl.pdf,
[6.02.2016].
3. Geograficzna charakterystyka Sudanu
27
mogą dodatkowo zmniejszyć potencjał gospodarczy państw, które
należą do najuboższych na świecie14.
3. Geograficzna charakterystyka Sudanu
Sudan do niedawna był największym krajem w Afryce, obejmującym 2,5 miliona km2. Liczba ludności szacowana była na
ok. 43 mln. Kraj ten graniczył z Egiptem, Erytreą, Etiopią, Kenią,
Ugandą, Demokratyczną Republiką Konga, Republiką Środkowoafrykańską, Czadem i Libią. Głównym miastem była i jest stolica
– Chartum, wraz z trzema częściami składowymi – Chartumem,
Chartumem Północnym i Omdurmanem15.
Najbardziej charakterystyczną cechą geograficzną Sudanu jest
Nil – najdłuższa rzeka świata (6671 km, czyli 4145 mil długości).
Od Jeziora Wiktorii w Afryce Środkowo-Wschodniej – Górski
i Biały Nil płynie na północ przez Ugandę oraz Sudan Południowy
i Północny, gdzie spotyka w Chartumie Nil Błękitny wypływający
z Jeziora Tana w Etiopii. Od zbiegu Białego i Błękitnego Nilu połączone rzeki nadal płyną na północ do Egiptu i do Morza Śródziemnego. Ilość opadów w Sudanie obniża się od południa aż do
północy, w południowej części kraju występuje sawanna parkowa
i lesista przechodząca na granicy z Demokratyczną Republiką Konga w lasy tropikalne, a w bagna Sudd w części centralnej Sudanu
Południowego. Na północ zaś od nich zielona sawanna parkowa
przechodzi w coraz bardziej suchą sawannę krzaczastą i sahelską,
półpustynie i pustynie Sahary. Kraj jest w większości równinny, choć
urozmaicają go wyżyny i górskie formacje na granicy z Ugandą,
M. P i e t r a ś, art. cyt. s. 34, zob. S. M c G i n n e s s, Climate Change and The
Kyoto Protocol, London 2001, s. 3.
15
Sudan: Maps, History, Geography, Government, Culture, http://www.infoplease.com/country/sudan.html, [16.02.2015].
14
I. Uwarunkowania geopolityczne...
28
Etiopią, nad Morzem Czerwonym i w południowym Kordofanie
oraz na zachodzie w Farfurze16.
Sudan Północny rozciąga się od granicy z Egiptem aż do bagien
Suddu, składa się z dwóch odrębnych części: pustyni i doliny Nilu.
Na wschód od rzeki leży Pustynia Nubijska, a na zachód Pustynia
Libijska. Są one podobne pod względem krajobrazowym – kamienne, z piaszczystymi wydmami. Nie ma tam praktycznie żadnych
opadów. Na Pustyni Nubijskiej nie ma też oaz. W zachodniej
części występują wodopoje, takie jak Natrun, gdzie poziom wód
gruntowych sięga powierzchni. Wodopoje te przybierają postać
dołków, które dostarczają wodę na potrzeby Nomadów i patroli
administracji. Są to niewystarczające źródła wody – zbyt skąpe,
aby mogła osiedlać się tam ludność. Problem deficytu wody jest
kluczowym problem w Sudanie. Przez pustynię przebiega Dolina
Nilu. Po obu stronach rzeki, mniej więcej na szerokość dwóch
kilometrów występują łęgowe pasy ziemi odpowiednie do zamieszkania i uprawy ziemi. Warunki na tym terenie zależą od powodzi
występujących w ciągu roku17.
Zachodni Sudan jest ogólnym terminem opisującym obszary położone na zachód od Nilu, takie jak prowincja Kordofan
i przede wszystkim interesujący nas tu Darfur. Teren ten obejmuje
850 000 km2. Tradycyjnie został on uznany za jeden z wewnętrznych regionów Sudanu. Charakterystyczną cechą całego tego
ogromnego obszaru jest brak zbiorników wodnych i strumieni.
Ludzie i zwierzęta nie mają zapewnionych stałych źródeł wody.
W związku z tym zaludnienie tego obszaru jest słabe i nierównomierne. Darfur Zachodni jest wyżynny i zdominowany przez
The Geography of the Middle East, http://teachmiddleeast.lib.uchicago.edu/
foundations/geography/essay/essay-01.html, [25.06.2014].
17
S. A l - S h a m i, Dirasat fa jughrafiat alssudan almuasalat walttatawwur
alaiqtisadaa fa alssudan (Badania geograficzne Sudanu – transport i rozwój gospodarczy w Sudanie), Kair, 1959, s. 2–7.
16
3. Geograficzna charakterystyka Sudanu
29
wulkaniczny masyw Dżabal Marra (Jabal Marrah) wznoszący
się 900 m n.p.m. Jest to główny obszar wodonośny w tej części
kraju, skąd pozyskuje się wody z Dżabal Marra i wykorzystuje dla
potrzeb ludności. Darfur Zachodni jest przeciwieństwem północnych i wschodnich krańców Darfuru18. Występują tutaj półpustynie
z niewielką ilością wody dostarczanej z okresowych rzek i strumieni znanych jako wadis lub khor albo wykopanych studni, które
podczas zimowych miesięcy wysychają. W północno-zachodnim
Darfurze, na pograniczu z Czadem znajduje się dość niezwykły
region zwany Dżizzu (Jizzu), gdzie zimą sporadycznie występują
opady z chmur przygnanych wiatrem z krajów basenu Morza
Śródziemnego, co zapewnia możliwość wypasu w styczniu lub
nawet w lutym. Natomiast w środkowej części Darfuru i Kordofanu,
w strefie sawanny sahelskiej występuje strefa wydm utrwalonych
(generalnie porośniętych roślinnością), zwana goz, charakteryzująca się w okresie deszczowym kroczącą pokrywą trawy. Można tu
też spotkać zbiorniki retencyjne (hafir19), gromadzące w okresie
deszczów spływającą z większego obszaru wodę. Rzeźba terenu
w zachodnim Sudanie jest unikalna. W południowo-wschodniej
części Kordofanu, w centrum kraju umiejscowione są Góry Nubijskie (Dżabal Nuba), wznoszące się stromo i nagle przechodzące
w równinę. Wiele wzgórz występuje tu pojedynczo i rozciąga się
na powierzchni zaledwie kilku kilometrów kwadratowych. Istnieje
też kilka dużych wzgórz i dolin.
A. d e Wa a l, Famine that kills: Darfur, Sudan, Oxford 2005, s. 36.
Jest to zwykle sztuczny otwarty zbiornik przeznaczony do magazynowania
wody deszczowej spływającej z większego obszaru za pośrednictwem systemu
kanałów. Hafiry są zwykle budowane tam, gdzie jest z jednej strony wystarczająco dużo opadów, a z drugiej nie ma wody podziemnej. Zbiornik jest zwykle
na tyle duży, aby zaspokoić potrzeby mieszkańców wsi i ich żywego inwentarza
na cały sezon. Jest otoczony wałami ziemnymi i chroniony przez ogrodzenie
z drutu kolczastego.
18
19
I. Uwarunkowania geopolityczne...
30
Kolejnym ważnym regionem Sudanu jest region wydobycia gliny,
wykorzystywanej w budownictwie i produkcji ceramiki. Ciągnie
się on na wschód od Gór Nubijskich do granicy Etiopii, przerywa
go tylko pasmo górskie Ingessana. W centralnej części kraju na
równinach między Nilem Błękitnym a Białym leży Al-Dżazira (Jazirah, po arab. wyspa, a także półwysep). Jest to główny obszar
uprawy bawełny w Sudanie, z której dochody stanowią ponad
połowę zysku z eksportu20.
Na wschód od Nilu i na północ od Chartumu, między Nilem
Błękitnym a rzeką Atbara, znajduje się półpustynny, równinny
obszar zwany al-Butana, dobry do wypasu bydła, owiec i kóz. Na
wschód od al-Butana jest obszar geologiczny zwany Qash Delta.
Była to pierwotnie depresja, która została następnie wypełniona
piaskiem i mułem naniesionymi przez powódź z rzeki Qash. Obszar
ten jest porośnięty murawami i korzystny dla upraw z uwagi na
zaopatrzenie w wodę. Drzewa i krzewy tworzą tu dobre warunki
dla wypasu wielbłądów. Występujące tu urodzajne wilgotne gleby
stanowią bogactwo tego obszaru i są bardzo korzystne dla uprawy
roślin, w tym także bawełny.
Na północy od rzeki Qash znajdują się trudne do zamieszkania
tereny. Są to obszary chłodniejsze od otaczających je terenów,
różnice te widać zwłaszcza w upalne lato w Sudanie. Jest tu dużo
wzgórz. Poniżej nich rozciąga się równina Morza Czerwonego
o szerokości od około dwudziestu czterech kilometrów w pobliżu
granicy z Egiptem do około pięćdziesięciu sześciu kilometrów na
południu w pobliżu Tokar. Równina nadbrzeżna jest sucha i obejmuje nieużytki. Charakterystyczne są tu skały i rafy koralowe.
W Sudanie Południowym przepływający tam Nil Biały rozlewa się
tworząc największe na świecie obszary bagienne Sudd, stanowiąc
A. H a g a r, Albud alsiasi li asraa algabali fi Darfur (Polityczny wymiar
konfliktu plemiennego w Darfurze), Chartum 2005, s. 25–27.
20
4. Analiza wpływu skutków zmian klimatycznych...
31
potężny kraj jezior, lagun i roślin wodnych, których obszar przekracza 30 000 km2. Jest to wielkość porównywalna przykładowo
z obszarem Belgii. Wody te również tworzą teren zalewowy znany jako toic. Możliwy jest tu wypas bydła, kiedy woda wraca do
stałego poziomu21.
Tereny występujące na południe i na zachód od Suddu określane są Żelazną Wyżyną (Dżabal al-Hadid). Nazwa pochodzi od
występujących tam gleb laterytowych. Wzdłuż strumieni wodnych
rosną lasy galeriowe, które biorą początek z równikowych lasów
tropikalnych i rozciągają się w głąb Demokratycznej Republiki
Konga. Na wschód od Dżabal al-Hadid i Dżabal al-Bahr wznoszą się
góry Imatong, Didinga i Dongoto o wysokościach do ponad 3 tys.
metrów. Podnóże pasma górskiego rozciąga się wzdłuż granicy
Sudanu z Ugandą. Góry te stanowią przeciwieństwo do wielkich
równin na północy Sudanu, które dominują w ukształtowaniu
powierzchni tego kraju22.
4. Analiza wpływu skutków
zmian klimatycznych na konflikt w Darfurze
Istnieje bardzo silny związek pomiędzy degradacją ziemi, pustynnieniem a konfliktem w Darfurze. Gwałtowny wzrost populacji
oraz niekorzystne zmiany środowiskowe stworzyły warunki dla
rozwoju konfliktu, który dodatkowo był pogłębiany przez walki
polityczne, plemienne czy etniczne. Można zaobserwować na tym
przykładzie w jaki sposób czynniki ekologiczne mogą powodować
tragiczne w skutjach podziały społeczne. Nie ma cienia wątpliwości, że głód w latach1984–85 i związane z nim przemieszczenia
Tamże, s. 21; por. S. A l - S h a m i, Alssudan dirasat jughrafia (Sudan badania
geograficzne), Alexandria, s. 102.
22
Tamże, s. 21–25; zob. H. A l i, Darfur’s Political Economy: A quest for development, New York 2015.
21
32
I. Uwarunkowania geopolityczne...
ludności są ważnym wydarzeniem w najnowszej historii Darfuru
i są powiązane z późniejszymi wydarzeniami wojennymi w tym
regionie. Warto dokonać identyfikacji przyczyn i skutków takiego
przebiegu zdarzeń23.
Bezpośrednią przyczyną głodu w latach 1984–1985 była wyjątkowo ciężka trwająca od dwóch lat susza. Wartym zastanowienia
się jest też, co ową suszę spowodowało, czy była ona skutkiem
globalnego ocieplania się. Suszę lat 1983–1985 poprzedziły duże
wahania klimatyczne. Miało tu miejsce cykliczne przeplatanie się
lach suchych i mokrych a ten okres był trzecim z kolei tak suchym
od roku 1900. Zaznaczyć należy, że od początku XX wieku każdy
kolejny okres deszczowy było mniej mokry niż poprzedni. Archeologiczne dowody wskazują, że region ten podlega stopniowemu
wysychaniu w ciągu wieków. We wcześniejszych okresach obszary
te były bardziej dogodne dla człowieka, a obecnie są całkowicie
jałowe. Są tu pozostałości starożytnych pałaców, również miały tu
miejsce uprawy szeregowe, jednak teraz obszary te są zbyt suche
do podtrzymywania życia. Zaghawa mają takie powiedzenie, że
„świat umiera od północy”. Powiedzenie do nawiązuje do zjawiska
wysuszania się ich terenów i konieczności poszukiwania terenów
zielonych, dogodnych na pastwiska, na południu24.
Widząc zakres przesuszonych terenów, rozprzestrzeniający się
nadal, obserwując wycinanie lasów na opał, można wyciągnąć
wniosek, iż również działalność człowieka przyczynia się do degradacji darfurskiego środowiska. Komisja kontynuuje zrobić tak
miliony osób wysiedlonych zależeć drewna na opał i mieszkań. Ta
23
A. d e Wa a l, Is Climate Change the Culprit for Darfur?, 2007, http://
africanarguments.org/2007/06/25/is-climate-change-the-culprit-for-darfur/,
[28.03.2015].
24
Tamże; zob. M. N o t a r a s, Does Climate Change Cause Conflict?, United
Nations University, 2009, http://ourworld.unu.edu/en/does-climate-change-cause-conflict, [20.03.2016].
4. Analiza wpływu skutków zmian klimatycznych...
33
destrukcja jest bardziej konsekwencją zwichnięcia i przemieszczenia
niż przyczyna tego, że jest to wskaźnik tego, jak obecny kryzys
stawia dalsze obciążenie dla środowiska. Rekonstrukcja wsi Darfuru
po konflikcie został rozwiązany wprowadzi dalsze ograniczenia
na dostawy drewna regionu. Jeden fakt jest niezaprzeczalny – na
zmiany klimatyczne i środowiskowe czynnik ludzki ma znacznie
większy wpływ niż w przeszłości. Darfur jest obecnie domem dla
wielu innych ludzi co nie pozostaje bez wpływu na środowisko.
W 1956 roku liczba ludności wynosiła 1,3 miliona. Obecnie jest
to ponad 7 mln25.
Powstaje pytanie, czy zmiany klimatyczne spowodowały bezpośrednio konflikt w Darfurze? Najsilniejszym argumentem tej
hipotezy byłoby to, że grupy dotknięte obniżeniem się poziomu
opadów, przemieściły się na inne, bardziej wilgotne obszary
regionu, a tym samym doszło do konfliktu. Migracja bywa powodowana strachem przed zubożeniem i głodem, ale nie zawsze jest
wynikiem wizji rzeczywistego głodu. Ludność chce przystosować
się do zmian klimatycznych, co jest kluczowym czynnikiem migracji. Przykładowo, niektórzy zamożniejsi arabscy koczownicy
przemieszczają się dalej na południe nie dlatego jakoby byli
zagrożeni, ale dlatego, że powoduje nimi chęć wykorzystania
nowych pastwisk na tamtych terenach. Podobnie było w 1970
i 1980 roku, kiedy nastąpiło przesiedlenie na dużą skalę ludności
Zaghawa. Migracja ta miała miejsce głównie podczas opadów,
kiedy miały miejsce lepsze, korzystniejsze lata, a zmalała w czasie
głodu. Migranci były bowiem bardzie przedsiębiorczy i gotowi do
podejmowania dzialań kiedy nie byli tak mocno dotknięci biedą
niż ludność w poczuciu niebezpieczeństwa, kiedy konieczne
Tamże; por. M.B. B u r k e, E. M i g u e l c, S. S a t y a n a t h d, J.A. D y k e m a e, D.B. L o b e l l b, Warming increases the risk of civil war in Africa, „Pnas”,
106(2009), nr 49, http://i.unu.edu/media/ourworld.unu.edu-en/article/1129/
Warming-increases-the-risk-of-civil-war-in-Africa1.pdf, [28.03.2015].
25
I. Uwarunkowania geopolityczne...
34
było przemieszczanie się na południe jako ucieczka od głodu.
Te przemiany w zdobywaniu środków utrzymania i użytkowania
gruntów wystąpiły na skalę, która nie miała precedensu w historii
Darfuru, tylko dlatego, że populacja jest teraz o wiele większa
niż w przeszłości. Wszelkie zmiany tej skali mogą powodować
spory i konflikty i są one nieuniknione w każdym dynamicznym
społeczeństwie26.
Jednak dwa względy przemawiają przeciwko przyjęciu prostej
zależności przyczynowo-skutkowej w odniesieniu do gwałtownych
konfliktów z ostatnich kilku lat. Jednym z nich jest przesunięcie
w czasie: początkowe migracje na południe wystąpiły ponad 30 lat
temu, ale problem przemocy na dużą skalę jest znacznie bardziej
współczesny. W wyniku migracji etnicznie odrębne populacje
znalazły się w bliskim sąsiedztwie, w okolicznościach, które łatwo
mogły doprowadzić do konkurencji i roszczeń. Już w 1986 roku
zauważono, że kwestia tego, kto jest właścicielem gruntu była bardzo ważna i wokół niej dochodziło do powstania wrogich postaw.
Rozstrzygania kwestii własności było równie ważne dla wszystkich
stron, też dla Zaghawa we wschodnim i południowym Darfurze.
Było wiele punktów zapalnych powodujących nieporozumienia,
ale minęło wiele lat zanim konflikt stał się gwałtowny. Ostatecznie
można stwierdzić, że czynniki, które doprowadziły do wybuchu
przemocy były kombinacją manipulacji politycznej i militaryzacji
administracji wiejskiej27.
Drugim czynnikiem jest to, że są inne migracje charakteryzujące
się przemocą. To była migracja z Czadu do Darfuru, jak i migracje
innych Arabów z koczowniczych grup arabskich z dalszego zachoTamże; zob. C. H a v e, Africa and Climate Change, United Nations University,
2008, http://ourworld.unu.edu/en/africa-and-climate-change/, [28.03.2015].
27
Tamże; zob. C. We b e r s i k, What Will Climate Change Mean for Human
Security?, University of Agder, 2010, http://ourworld.unu.edu/en/what-will-climate-change-mean-for-human-security, [8.02.2016].
26
4. Analiza wpływu skutków zmian klimatycznych...
35
du. Pierwsze wojny w Darfurze (w latach 1987–1989 i 1994–1998)
były bezpośrednio spowodowane przez napływ pasterzy wielbłądów
z Czadu. Dobrze uzbrojeni i zazwyczaj nie zważający na darfurskie
tradycje byli odpowiedzialni za nadmiar przemocy. Przybyli oni ze
względów politycznych, a nie ekologicznych czy klimatycznych.
Dziś można usłyszeć, że wielu przesiedleńców liderów społeczności
w Darfurze twierdzi, że mogą znaleźć sposobu na zgodne życie
razem z historycznymi darfurskimi Arabami, a będzie trudniej to
zrobić z nowo przybyłymi28.
Powodem, dla którego migracje doprowadziły do przemocy
był zły rząd. Kolejne rządy doprowadziły do upadku jedynej formę lokalnego systemu administracyjnego i sądowego, tzw native
administracja i nie zastąpiły jej niczym innym. Kryzys udałoby się
powstrzymać tworząc bezstronne struktury państwowych, ale nie
poprzez wspieranie bojówek i zbrojne kontrolowania Darfuru, bo
to jedynie zaostrza problem. Jak wspomniano wczesniej, wielu
członków tych milicji nie bylo pochodzenia sudańskiego. To co
najbardziej potrzebne Darfurowi od 1970 roku, to taka forma
rządów, przy której można by zaradzić problemom wynikającym
z konieczności adaptacji Darfuru do ich zmieniającego się środowiska. Potrzebne są instytucje do zapobiegania i rozwiązywania
konfliktów, w celu zapewnienia efektywnego gospodarowania zasobami naturalnymi, oraz w celu zapewnienia, że środki na rozwój
zostały wykorzystane sprawiedliwie i w sposób zrównoważony.
Jednak, to czego Darfur doświadcza to było coś wręcz przeciwnego.
Kolejne rządy nie wykazywały żadnego zainteresowania dobrem
ludzi i zadbaniem o bezpieczeństwo, a niezadowolenie starały się
tłumić poprzez manipulację i represji.
J. Tu b i a n a, The Chad-Sudan Proxy War and the ‘Darfurization’ of Chad:
Myths and Reality, Small Arms Survey, HSBA Working Paper,Geneva, Switzerland, 2007 r., http://tamlyn-serpa.com/images/Chad_Sudan.pdf, [18.02.2016].
28
I. Uwarunkowania geopolityczne...
36
5. Położenie geograficzne, klimat
i degradacja ekologiczna w Darfurze
Region Darfuru leży na dalekim zachodzie Sudanu, rozciąga się
od 16 do 10 stopnia szerokości geograficznej północnej i od 22 do
27 stopnia długości geograficznej wschodniej, osiągając łączną
powierzchnię 549 000 km2. Jego zachodnia granica stanowi zarazem granicę Sudanu z Czadem i Republiką Środkowoafrykańską.
Szacunkowa liczba ludności wynosi ponad 7 mln osób. Warunki
klimatyczne i przyrodnicze w Darfurze Północnym są podobne do
pasa ekologicznego sawanny suchej będącej częścią strefy Sahelu
w Afryce, wyróżniającego się pod względem przyrodniczym i topograficznym. Sahel (w języku arabskim „wybrzeże”) to wąskie
pasmo przejściowe między pustynią a sawanną drzewiastą, które
rozciąga się na całej szerokości Afryki, od Senegalu na zachodzie
do Morza Czerwonego w Sudanie na wschodzie. Sahel posiada klimat półsuchy, gdzie pora sucha trwa osiem do jedenastu
miesięcy w roku, a w jego krajobrazie wyróżniają się baobaby,
drzewa akacjowe i rzadkie pokrywy traw ukształtowane w okresie
ostatniego półwiecza. Teren ten podlega nadmiernej erozji gleby
spowodowanej zarówno naturalnymi fluktuacjami klimatycznymi,
jak i nadmiernym wypasem i rolnictwem29.
Górski obszar wulkaniczny Dżabal Marra, położony w centralnej
części regionu z najwyższym szczytem o wysokości 3071 metrów
n.p.m., obejmuje powierzchnię tysiąca metrów kwadratowych. Oddziela obszary górskie na zachodzie od nisko położonych obszarów
na wschodzie. Podczas gdy zachodnie regiony charakteryzują się
podatnością gleb na erozję, wschodnie obszary są pokryte grubą
glebą piaszczystych wydm utrwalonych goz. Według badań naukoH. P o r t o, Alathar albiyiyat lilhrub walnnizaeat (Skutki środowiskowe wojen
i konfliktów), http://www.afedmag.com/web/ala3dadAlSabiaSections-details.
aspx?id=512&issue=&type=2&cat=[19.05.2014].
29
5. Położenie geograficzne, klimat i degradacja ekologiczna...
37
wych, gleby z podnóża Dżabal Marra pokryte są grubą warstwą
osadowego popiołu wulkanicznego, który jest bardzo dogodny do
upraw rolniczych, ale ma jednocześnie duże skłonności do erozji
i tworzenia głębokich wąwozów. Ludzie z grupy etnicznej Fur
zajmowali się przez całe wieki uprawami tych ziem30.
W północnej i południowej części regionu panuje gorący i suchy klimat, a w południowej dodatkowo pustynny. Suche, bardzo
ciężkie powietrze uniemożliwia nawet prawidłowy wzrost drzew,
a tym samym powoduje poważny niedostatek wody w północnym
Darfurze i przyczynia się do narastającego problemu ekologicznego na tym obszarze. Jeżeli przyjrzymy się mapom pokazującym
poziom opadów w tym regionie Sudanu, to w obszarze Dżabal
Marra (wyspie wody deszczowej) poziom ten wynosi od 600 do
1000 mm rocznie. Jest to poziom wystarczający do uprawy ziemi bez sztucznego nawadniania. Dla porównania, na sąsiednich
nizinach średnie opady roczne wynoszą w granicach od 200 do
500 mm. Deszcz w porze deszczowej zaczyna padać w kwietniu,
a kończy w październiku. Oba te obszary – wilgotny i suchy – charakteryzują się dużą zmiennością opadów w dwóch wymiarach:
przestrzennym i czasowym. W sierpniu spada połowa z rocznych
średnich opadów, z czego jedna czwarta opadów rocznych spada
zaledwie w ciągu pięciu dni31.
Sposoby użytkowania gruntów w przeszłości były dostosowane
do tych ogromnych wahań poziomu opadów. Ale duży wzrost liczby
ludności, wielkości gospodarstw, wykorzystania zwierząt gospodarskich, rozbudowy mechanizacji rolnictwa w ciągu ostatnich czterech
dekad spowodowały, że wszystkie regiony stały się podatne na
M. S u l i m a n, Civil war in the Sudan: From ethnic to ecological conflict,
„The Ecologist”, 23(1993), nr 3.
31
S. A w o k, E. M o h a m e d, H. Ta h i r, Prospects of Community Forestry in
Jebel Marra Area, Greater Darfur State, Sudan, „Journal of Natural Resources and
Environmental Studies”, 1–2(2013), s. 19–24.
30
38
I. Uwarunkowania geopolityczne...
degradację ekosystemów na bardzo szeroką skalę. Środowisko tego
regionu jest wyniszczane z wielu powodów: prowadzonych starć
zbrojnych, trwających krwawych konfliktów, zachodzących zmian
klimatycznych i innych działań niszczących środowisko naturalne32.
1.5. Degradacja ekologiczna jako przyczyna konfliktu
w Darfurze
Najnowsze badania wskazały, że degradacja ekologiczna może
działać jako przyczyna występowania przemocy. Większość badań
i doniesień medialnych na temat przyczyn obecnego konfliktu
w Darfurze jest zogniskowana na ekologicznej degradacji i etniczności. Wydłużony okres suszy, a tym samym powiększenie się
terenów pustynnych, spowodowały przemieszczenie się północnych
plemion Darfuru na jego południowe tereny. Te północno-południowe ruchy grup koczowniczych są obwiniane za intensyfikację
zubożenia lokalnych zasobów naturalnych, a w konsekwencji konfrontacje rolników miejscowych z rolnikami osiadłymi w wyniku
przemieszczenia. Należy zauważyć, że konkurencja pomiędzy tymi
dwoma grupami rolników była kluczowym powodem występowania
konfliktów na terenie Darfuru w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci. Pierwszy taki konflikt odnotowany został w historii Darfuru
w 1932 roku pomiędzy plemionami Kababish a Berti oraz Kawahla
a Medoub. W ostatnich trzech dekadach Darfur był miejscem co
najmniej 40 podobnych konfliktów33.
Chociaż argument o degradacji środowiska jest ważny w przypadku plemiennych konfliktów i sporów, to jednak nie jest wy32
M. A b d u l - J a l i l, The dynamics of customary land tenure and natural
resource management in Darfur, „Land Reform”, 2006, nr 2, s. 9–23.
33
E.S.M. A t e e m, The root causes of conflicts in Sudan and the making of the
Darfur tragedy, conflict prevention and development co-operation in Africa: a policy workshop, NEPAD & regional integration division United Nations Economic
Commission for Africa, s. 12.
5. Położenie geograficzne, klimat i degradacja ekologiczna...
39
starczający, by wyjaśnić powody obecnego konfliktu w tym regionie. Ograniczenia w rozwiązywaniu tego konfliktu, trudności
ze znalezieniem odpowiednich mechanizmów do opanowania
obecnej sytuacji wskazują na przyczyny bardziej techniczne niż
ekonomiczne czy polityczne. W takim przypadku istotne problemy
gospodarcze, państwowe i polityczne zostały pominięte. Pozostało
jednak ważne pytanie związane z zasobami naturalnymi Darfuru
w zakresie ziemi, pastwisk i wody34.
Wielu innych badaczy wskazuje, że konflikt ten jest typowym
konfliktem etnicznym o podłożu rasowym pomiędzy Afrykanami
a Arabami35. Istnieje jednak wiele przesłanek i faktów budzących
wątpliwości co do prawdziwości tej tezy. Po pierwsze, historycznie
różne grupy etniczne zamieszkujące terytorium Darfuru, mimo
posiadanych na swój temat stereotypów i uprzedzeń zazwyczaj
żyły w pokoju, a pochodzenie etniczne, czy też rasowe, dopiero
od niedawno stało się czynnikiem konfliktów na większą skalę.
Przykłady to: konflikt między Ma’alia a Rezeigat w 1968 roku,
czy konflikt między Arabami Abbala (np. Rezeigat) północnego
Darfuru i Beni Halba z Południowego Darfuru, konflikt między
Ta’aisha a Salamat oraz konflikt między Gimir i Fellata. Wszystkie
one miały miejsce w 1970 roku. Aby potwierdzić tę tezę, zbadano
40 konfliktów plemiennych i sporów, które zaszły w regionie Darfuru w latach 1970–2000. Wyniki przedstawiono na wykresie 1,
które wyraźnie wskazują, że w latach 1970–2000, konflikty i spory
między samymi Arabami (tzn. różnymi plemionami arabskimi) były
dominujące w regionie Darfur i stanowiły ok. 49% ogólnej liczby
wszystkich konfliktów, a konflikty pomiędzy grupami etnicznymi
afrykańskiego pochodzenia i plemionami pochodzenia arabskiego
M. S u l i m a n, Resource access: a major cause of armed conflict in the Sudan:
the case of the Nuba mountains, Washington 1989, s. 10–14.
35
K. F u k u i, J. M a r k a k i s, Ethnicity and conflict in Horn of Africa, London
– Athens 1994, s. 40–45.
34
I. Uwarunkowania geopolityczne...
40
stanowiły zaledwie ok. 31% wszystkich konfliktów. Co więcej,
konfliktów pomiędzy samymi afrykańskimi plemionami i grupami
etnicznymi było około 20% wszystkich konfliktów36.
Wykres 1. Natura plemiennych konfliktów i sporów w regionie Darfur
w latach 1970–2000
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
AFR/ARA
ARA/ARA
AFR/AFR
Źródło: Eltigani Seisi M. Ateem: Conflict prevention and development co-operation in Africa:
a Policy workshop, United Nations Economic Commission for Africa, s. 13.
Jak wskazał Victor Tanner37, granice etniczne w Darfurze są
płynne i elastyczne z trzech głównych powodów38:
Y.S. Ta k a n a, Report on the tribal conflict in Darfur, Khartoum 1997,
s. 25–30.
37
Victor Tanner współpracował z populacjami dotkniętymi wojną w Afryce, na
Bliskim Wschodzie i na Bałkanach, zarówno jako pracownik pomocy i badacz, od
ponad dwudziestu lat. W 1988 roku mieszkał i pracował w Darfurze, a od 2002 roku
prowadzi badania terenowe na temat lokalnej dynamiki społecznych i politycznych
w konfliktów w Darfurze, odwiedzając wiele części Darfuru i wschodniego Czadu.
38
V. Ta n n e r, Rule of lawlessness: Roots & repercussions of the Darfur crisis,
Inter Agency Report, The Sudan Advocacy Coalition, 2005, s. 13.
36
5. Położenie geograficzne, klimat i degradacja ekologiczna...
41
– Mieszkańcy Darfuru mają silne poczucie tożsamości „bycia
Darfurczykami”.
– Istnieje długa historia współpracy politycznej, gospodarczej
i społecznej ludów Darfuru w przeszłości tworzących własne
państwo.
– Mniejsze grupy z czasem łączyły się w większe i ten proces
asymilacji dominujących grup nadal trwa.
Ponadto trwają również starcia między niektórymi plemionami
arabskimi w południowym Darfurze, a w największym stopniu
pomiędzy Arabami Aballa i plemieniem Tarjam, z których oba
były inicjatorami powstania milicji dżandżawidów. Znacząca jest
też konfrontacja między Arabami Abbala (hodowcy wielbłądów)
a Arabami z grup Baggara (pasterze bydła) w zachodnim Darfurze,
co ostatecznie powinno obalić pogląd, że konflikt ma charakter
etniczny.
Określenie charakteru konfliktu wiąże się też z oceną reakcji
i interwencji politycznej w rozwiązanie konfliktu i utrzymanie pokoju. Z uwagi na działania, jakie stosuje ONZ i AU w rozmowach pokojowych, można uznać polityczny charakter tego
konfliktu39.
Należy wskazać, że natura plemiennych konfliktów w regionie
Darfuru przechodzi z poziomu konfliktów o niskiej intensywności
do bardziej typowych konfliktów etnicznych o średniej lub wysokiej
intensywności. To zjawisko powstawania konfliktów na terenie
Darfuru jest nowe. Prawdopodobnie pierwszy konflikt, który został zidentyfikowany jako etniczny, miał miejsce w 1987 roku. Ale
nawet wtedy duże plemiona arabskie Południowego Darfuru nie
były stroną konfliktu. W tym zakresie Rex Seán O’Fahey40 wskazuje,
E.S.M. A t e e m, The root causes of conflicts in Sudan..., dz. cyt., s. 14; zob.
S. Wa g n e r, Understanding complexity in Darfur: Implications for U.S. foreign
policy, Ohio 2008.
40
R. O ’ Fa h e y, UNICEF, 2003.
39
I. Uwarunkowania geopolityczne...
42
że etnizacja konfliktu postępuje od momentu dojścia do władzy
obecnego rządu wywodzącego się z Islamskiego Frontu Narodowego (National Islamic Front, NIF), który jest nie tylko islamski,
ale także i arabski, poprzez zamach stanu w 1989 roku. Kolejne
etapy konfliktów podzielono na dwa okresy. Okres 1970–1989 to
nasilenie konfliktów pomiędzy plemionami arabskimi a plemionami
pochodzenia afrykańskiego. Natomiast okres 1990–2000 wskazuje
na jeszcze większą intensyfikację, w porównaniu do poprzedniego
okresu, powstawania nowych konfliktów między grupami pochodzenia afrykańskiego a plemionami arabskimi. Wskaźnik ten jest
większy o 170%41.
Jest prawdą, że zachodząca w Darfurze degradacja ekologiczna w wyniku ruchów grup koczowniczych, nadmierny wypas,
konkurencja o zasoby naturalnepodsycały przyczyny kolejnych
konfliktów i sporów między nomadami a rolnikami, jednak wyobrażenie, że czynniki te były głównymi przyczynami obecnego
konfliktu w Darfurze, jest nieprawdziwe. Podobnie jak wyjaśnienie
obecnego konfliktu konkurencyjnością zasobów naturalnych i pochodzeniem etnicznym. W ten sposób pomniejsza się znaczenie
politycznych i społeczno-gospodarczych problemów kraju i osłabia
zdolność do zajęcia się najważniejszymi przyczynami konfliktu.
Poza tym przedstawianie konfliktu w ten sposób wobec społeczności międzynarodowej spowodowało spóźnioną reakcję i pomoc
humanitarną42.
Dlatego za główną przyczynę uznałem w niniejszej pracy marginalizację gospodarczą oraz polityczną regionu, a nie akumulację
etnicznych sporów między plemionami arabskimi a tutejszymi
ludami pochodzenia rdzennie afrykańskiego o zasoby – głównie
ziemię i wodę.
41
42
E.S.M. A t e e m, The root causes of conflicts in Sudan..., dz. cyt., s. 15.
Tamże, s. 16.
6. Geograficzna specyfika Darfuru
43
6. Geograficzna specyfika Darfuru
Pod względem geograficznym można podzielić Darfur na cztery główne obszary: północny obszar półpustynny, Dolina Ozum,
południowe równiny gliniaste i obszar wokół Dżabal Marra.
Północny obszar półpustynny
Obszar ten składa się ze stoków i gór oraz rozpościerających się
dolin, rosną tu drzewa i krzewy, które zapewniają dobre miejsca
na pastwiska. Średnia liczba opadów deszczu na tym obszarze jest
mniejsza niż 10 mm w roku, co wystarcza do nawadniania pastwisk,
ale nie wystarcza do nawadniania upraw. W północno-wschodniej
części tego obszaru znajduje się góra Midob, pośród innych wzgórz
wulkanicznych, pierwotnie oddzielonych od siebie przez kilka
małych dolin. Wysokość góry Midob to około 1829 m. Żyją tam
grupy ludów koczowniczych lub półkoczowniczych, ich utrzymanie
zależy przede wszystkim od hodowli wielbłądów. Przemieszczają
się na południe, aż do wielkich dolin w Darfurze Zachodnim, takich
jak Dolina Ozum i Wadi Barry, gdzie woda jest dostępna w porze
suchej. Przebywają również na północy, w regionie piaszczystych
gleb, gdzie po deszczu w obszarze zwanym Al-Dżadzu pojawia
się trawa, która pozostaje zielona aż do grudnia i nadaje się do
wypasu wielbłądów bez potrzeby posiadania dodatkowej wody43.
Ziemia zamieszkana przez Fur
Leży ona między 14,30 a 12 stopniem szerokości geograficznej
na północy. Ludność w tym regionie prowadzi stabilne życie oparte
na pracy w rolnictwie. Na tych terenach średnia opadów to 12 mm
na rok. Podobnie jak i w zachodniej części Dżabal Marra, występuje
Tamże; por. O. S u l i m a n, The Darfur Conflict: Geography or Institutions?,
Taylor & Francis 2010, s. 120–142.
43
I. Uwarunkowania geopolityczne...
44
tu wiele nawodnionych dolin zapewniających stałe źródła wody.
Obszar ten jest jednym z największych terenów zamieszkanych
przez plemiona Fur. Ludność ta osiedlona jest w wioskach wzdłuż
brzegu doliny, a najważniejsze doliny w obszarach Fur to dolina
sezonowej rzeki Ozum, która zasilana jest przez wiele strumieni
okresowych niedaleko miasto Zalingei, około 50 km na zachód
od Dżabal Marra44.
Dolina rozciąga się na około 50 km, następnie spotyka się
z doliną rzeki Barry w Mornei, po czym 600 km dalej obie rzeki
wpadają razem do jeziora Czad. Dolina Ozum zwykle wypełnia
się wodą w porze deszczowej pomiędzy kwietniem a wrześniem.
Po ustaniu deszczy, powoli wysycha w styczniu, a woda staje się
płytka na głębokość mniejszą niż 0,9 m. Dostępność do wody jest
prawdopodobnie jedną z najważniejszych przyczyn obecnego konfliktu w Darfurze pomiędzy półkoczowniczymi grupami półpustyni
na północy a osiadłymi plemionami rolniczymi zamieszkującymi
żyzne tereny w centralnej części Darfuru45.
Południowe gliniaste równiny
Rozciągają się one od 12 do 10 stopnia szerokości geograficznej
północnej, na południu do granic prowincji Bahr al-Ghazal. Region
ten pokryty jest w większości przez gęste krzewy rosnące na gliniastych glebach. Charakteryzuje się dużą ilością opadów do 500 mm
rocznie. Żyją tu pasterskie plemiona Baggara, które spędzają zimę
na obrzeżu Bahr al-Ghazal, a następnie w porze deszczowej wędrują
ze swoim bydłem na północ do ziemi Fur, co jest kolejnym powodem
starć między rolnikami oraz plemionami Fur i Baggala46.
M. M o h a m m a d e e n, H. A h m e d, Alagaleem aljafaa (Suche regiony),
Riyadh 1985, s. 124–130.
45
Tamże.
46
Tamże; zob. także: J. Va i l, Jebel Marra, a dormant volcano in Darfur
Province, Western Sudan, „Bulletin Volcanologique”, 36(1972), z. 1, s. 251–265.
44
6. Geograficzna specyfika Darfuru
45
Część centralna Dżabal Marra
Masyw górski Dżabal Marra dzieli region na dwie połowy. Stanowi on granicę między zlewniami Nilu i jeziora Czad. Południowy
Darfur leży w strefie objętej wpływem trzech różnych klimatów
z temperaturami w okresie od marca do września o średniej pomiędzy 30°C a 40°C, a od października do listopada pomiędzy 16°C
a 25°C. Klimaty, pod których wpływem znajduje się omawiany
obszar, są to47.
Klimat zalewowy
Panuje on w strefie Dżabal Marra. Obejmuje obszar północno-zachodni tego regionu, który charakteryzuje się dużą żyznością
gleby dzięki mułom spływającym z Dżabal Marra w wyniku powodzi. Klimat ten jest podobny do klimatu śródziemnomorskiego.
Klimat ubogich sawann
Obejmuje on północno-wschodnią część regionu i północną
część od miejscowości Adila i Daein oraz miejscowości Shearia, Ed
Alfursan, Rhid Albardi i Nijala. Charakteryzuje się tym, iż poziom
opadów sprzyja uprawom zróżnicowanej roślinności, jak również
utrzymaniu pastwisk, wykorzystywanych do hodowli zwierząt. Jest
tu pozyskiwana także guma arabska. Inna cecha tego regionu to
obecność wielu dzikich zwierząt48.
Klimat bogatych sawann
Obejmuje on południowe części regionu od miejscowości Daein,
Ed Alfursan, Rhid Albardi i Nijala oraz Bram. Ta strefa charakteryzuje się tym, że zapewnione są zasoby naturalne do produkcji
Tamże; zob. J. B i e l a w s k i, Mały słownik kultury świata arabskiego, Warszawa 1971, s. 464.
48
Tamże; por. M. A l - G a s a s, Altasahur: tadahor al-aradi fi al-manatik al-jafaa
(Pustynnienie: degradacja ziemi w suchych regionach), Kuwejt 1999.
47
I. Uwarunkowania geopolityczne...
46
rolnej i hodowli zwierząt gospodarskich. Większość ludności w tej
strefie zajmuje się wypasem zwierząt, pomimo obecności gruntów
rolnych rozciągających się w Goz Dnico. Region ten znany jest ze
stawów i dużej ilości ryb, a także z upraw, w tym ryżu. Jest tu też
park Alrdom położony w południowej części. Jest to teren zasobny
w rudy miedzi i inne minerały oraz wody podziemne. Pod względem ukształtowania to równiny, doliny i wzgórza, wydmy i góry,
w tym także góry Dżabal Marra49.
7. Znaczenie zasobów wodnych,
gleb i gruntów rolnych w regionie Darfuru
Za wyjątkiem niewielkiego obszaru w północno-wschodnim Sudanie, cały kraj jest zlewiskiem Nilu, najdłuższej rzeki świata i jego
dwóch głównych dopływów, Nilu Błękitnego (Al-Bahr al-Azraq)
i Nilu Białego (Al-Bahr al-Abyad). Znaczenie Nilu rozciągającego
się od Afryki Środkowej do Morza Śródziemnego na długości
6737 km było podkreślane już od czasów biblijnych. W Sudanie
od wieków jest rzeką mającą duży wpływ na życie ludzi50.
Nil Błękitny płynie z Etiopii przez wyżynę, aby spotkać Nil
Biały w Chartumie. Nil Błękitny jest mniejszym z tych dwóch
dopływów. Jego przepływy stanowią 1/6 całkowitego przepływu
rzeki. W sierpniu jednak deszcze w Etiopii powodują, że wyżyna
zaczyna namakać. Zostało skonstruowanych kilka zapór w celu
regulowania przepływu rzeki – w Roseires Dam (Ar-Rusayris),
około 100 kilometrów od granicy Etiopii, w Meina al-Mak Dam
i największa w Sannar Dam, zbudowana w 1925 roku. Nil Błękitny
Tamże; zob. M. A l - N a h a a s, Azmat Farfur: Bidaitha wa tatowrha (Kryzys
w Darfurze: Początek kryzysu i jego ewolucji), http://meshkat.net/node/14370,
[27.02.2013].
50
Tamże; zob. Scarce water the root cause of Darfur conflict?, http://www.
finalcall.com/artman/publish/World_News_3/article_6808.shtml, [16.06.2014].
49
7. Znaczenie zasobów wodnych, gleb i gruntów rolnych...
47
ma dwa dopływy – Dindar i Rahad. Najwięcej wody odprowadzają
one do Nilu Błękitnego, zwłaszcza w porze deszczowej.
Nil Biały płynie na północ ze środkowej Afryki, Jeziora Wiktorii
i przez tereny Ugandy. Rzeka nie ma dobrze wykształconego koryta,
woda płynie wolno poprzez labirynt małych dopływów i jezior,
których brzegi porośnięte są papirusem i trzciną. Dużo wody rzeka
traci przez parowanie. Aby zapewnić sprawny transport wodny
w tym regionie i odpowiednią prędkość przepływu rzeki, a przy
tym zmniejszyć jej parowanie, z francuską pomocą rozpoczęto
budowę Kanału Dżunkali (Jonglei vel Junqali Canal) z Bor w górę
rzeki do Malakal. Budowa jednak została zawieszona w 1984
roku z powodu wybuchu wojny domowej na południu Sudanu
i niemożności zapewnienia tam bezpieczeństwa51.
W przypadku Darfuru na jego zasoby wodne składają się zarówno
wody powierzchniowe, jak i podziemne. Na stan tych wód wpływa
wysokość opadów zawierająca się pomiędzy 200 a 1000 mm rocznie. Ponad 344 mln metrów sześciennych rocznie marnuje się albo
jest wykorzystywane w bardzo wąskim zakresie. Najważniejszym
źródłem wody podziemnej jest dorzecze Baggara, które znajduje
się 80 kilometrów na południe od miasta Nijala i ma szacowaną
pojemność magazynową około 1000 miliardów metrów sześciennych52. Oprócz opadów, zasoby wodne w Darfurze obejmują rzeki
okresowe wadi i wody podziemne. Istnieją w Darfurze dwa wadi
zidentyfikowane w Darfurze Północnym i dziewięć w Darfurze
Południowym. Wody z wadi są zbierane przy pomocy zapór i wykorzystywane przez ludzi i zwierzęta gospodarskie, jednak istnieją
51
Tamże; zob. S. M o h a m e d - A l i, S. L u s t e r-Te a s l e y, E. N z e w i, Water
Resources in Sudan: Enhancing Rainfall Harvesting Methods for Water Supply, World
Environmental and Water Resources Congress 2009, s. 1–11.
52
Tamże. M. E l - B u s h r a, Al-sraa ala almawareed: Abaadhi al almia wa aliglimyia wa almalyia (Konflikt o zasoby: globalne, regionalne i lokalne wymiary),
Khartoum 2005, s. 15.
I. Uwarunkowania geopolityczne...
48
ograniczenia w możliwościach pozyskiwania tej wody. Jest tu też
duży potencjał wód podziemnych, mogących służyć do nawadniania.
Problemy z wodą w Darfurze wynikają jednak z niedostatecznej
oceny zasobów tej wody, niewystarczającego finansowania tej dziedziny oraz z charakteru piaszczystej gleby sprzyjającej parowaniu,
co ogranicza możliwość zbierania wody, poza geomorfologicznymi
zmianami spowodowanymi przez cykliczne susze. Pomimo tych
ograniczeń, realizacja programu „Woda dla Darfuru 2000–2004”
przynosi pozytywne efekty i znaczne postępy53.
Tabela 1. Podział Sudanu w oparciu o klimat i rozmieszczenie obszarów
geograficznych
Region
Pustynia
Półpustynia
Średnie roczne % powierzchni
opady w mm
Sudanu
0–75
26,9
75–300
18,4
Sawanna piaszczysta o niewielkim deszczu
300–400
9,8
Sawanna błotnista z niewielkim deszczem
400–900
17,4
Sawanna z ulewnym deszczem
800–1300
10,6
Strefa powodziowa
800–1300
11,6
Różne
5,4
Różne obszary górskie
Źródło: M. El-Bushra, Al-sraa ala almawareed: Abaadhi al almia wa aliglimyia wa almalyia
(Konflikt o zasoby: globalne, regionalne i lokalne wymiary), Khartoum 2005, s. 31.
Główną przyczyną niedoboru wody w wielu częściach regionu
Darfuru jest spadek poziomu opadów. Zapisy opadów pokazują
spadek o 50% od 1917 roku. Mniejszy poziom opadów deszczu
spowodował również opad poziomu wód gruntowych z powodu
nieregularnego uzupełniania zasobów wodnych. W ciągu 1960
Tamże; por. M. E l - B u s h r a, O. E l - S a y e d, O. Ta h a, A model for the
distribution of waters of international rivers among sharing countries, „Sudan Notes
& Records”, 2000, nr 4, s. 159–171.
53
7. Znaczenie zasobów wodnych, gleb i gruntów rolnych...
49
roku wykrywalność wilgoci w glebie jest odnotowana na głębokości
dwóch metrów w głąb w porze suchej. Natomiast pod koniec 1980
roku zauważono, że ziemia pozostaje sucha do głębokości pięciu
metrów. Nieznane dotąd burze piaskowe stały się powszechne. Sani
Karaw płynąca na południowy wschód od El Fshirr była podziemną
rzeką, z której można było wiadrem pobierać wodę wypływająca
na powierzchnię ziemi poprzez rozpadlinę. Przez wieki Sani była
głównym źródłem wody dla miejscowej ludności. Niestety pod
koniec 1960 roku podziemna rzeka całkowicie wyschła i pokryta
została piaskami, zresztą jak większość naturalnych stawów54.
Niedobór wód powierzchniowych i podziemnych, zwłaszcza
w północnej części regionu spowodowało znaczne zmniejszenie obszarów łąk, traw i lasów. Mieszkańcy zostali zmuszeni do porzucenia
swoich ziem i przeniesienia się do lepiej nawodnionych obszarów na
południu. Sytuacja ta spowodowała przemieszczanie się ludności.
Dobrze uzbrojeni pół koczownicy pasterscy starając się zapewnić
przetrwanie swoim osadom, byli w konflikcie z osiedlonymi rolnikami. Ostatni przesiedleni pasterze zostali wysiedleni na południe
w rejony dzielnicy JebelMarra. Wielowiekowa tradycja regulująca
trasy pasterzy północ-południe w chwili obecnej została osłabiona
lub całkowicie nie jest przestrzegana. Istnieją jednak rozwiązania
poroblemu niedoboru wody. Eksperci twierdzą, że woda pochodząca
z wysokich obszarów centralnej wyżyny, może zapewnić bezpieczeństwo wodne dla regionu, pod warunkiem iż zarządzanie nią bedzie
starannie planowane, a następnie przestrzegane55.
Podejmuje się także działania w celu gromadzenia wody, przechwytywanie jej oraz skierowanie jej strumienia do obszarów uprawTamże; zob. B. O s m a n E l a s h a, A. E l S a n j a k, Global Climate Changes:
Impacts on Water Resources and Human Security in Africa, Addis Ababa 2006,
s. 27–36.
55
M.E. A d a m, Some aspects of the environmental problems in Darfur,
Oxford 2015, s. 4.
54
I. Uwarunkowania geopolityczne...
50
nych, lasów i pastwisk. Um Dafoug w południowo-zachodniej części
regionu jest jednym z przykładów. Obszar spływu wody jest blokowany poprzez tamy, co powoduje, że w studniach woda jest dostępna
przez kilka miesięcy dla większości mieszkańców pól uprawnych.
Innym użytecznym źródłem są wody kopalne. Niektórzy autorzy
potwierdzili istnienie podziemnego jeziora na północy Darfuru,
które obejmuje 20 000 km2. Wcześniejsze próby doprowadzenia
wody do kranów z zasobów kopalnianych z głębokości 700 stóp
(czyli ok. 213 m) do nawadniania SAQ El Naam systemu rolnego
w pobliżu El Fashirr za pomocą pomp benzynowych nie powiodła
się z powodu wysokich kosztów paliwa. Ilość wód kopalnianych
w SAQ El Naam szacuje się na ponad 10-krotnie większą od pojemności jeziora Nassera-Nubii na granicy Sudanu i Egiptu. W dzisiejszych czasach nie powinno być trudno wykorzystać tak głęboko
leżącą wodę za pomocą pomp zasilanych energią słoneczną.
Skutecznym sposobem dla zwiększenia opadów, chociaz bardzo
dyskusyjnym, jest tworzenie chmur opadowych. Wiele krajów, przykładowo Chiny, stosuje metodę tworzenia chmur i stymulowania
opadów do spłukiwania zanieczyszczeń z atmosfery, a nawet do
walki z wichurami. Ta metoda zaleca jednak wstępne próby oceny
przydatności tej metody do warunków klimatycznych w danym
regionie. Jeśli próby odniosą sukces, minie długi czas w łagodzeniu niedoboru wód powierzchniowych, stopniowe przywracanie
pokrywy roślinnej oraz uzupełnianie podziemnych zasobów wodnych. Isnieje możliwość, iż konflikty pasterzy zmuszonych do walk
o zasoby wodne zostaną znacznie ograniczone56.
Gleby
Gleby występujące w Sudanie można podzielić na trzy kategorie,
uwzględniając położenie geograficzne terenów, na których wystę56
Tamże.
7. Znaczenie zasobów wodnych, gleb i gruntów rolnych...
51
pują. Można zatem wyróżnić: piaszczyste gleby północnej, zachodniej i środkowej części kraju, gleby z zawartością gliny w regionie
centralnym i wreszcie gleby laterytowe na południu. Jest jeszcze
czwarta grupa, wprawdzie o wiele mniej powszechna, ale o dużym
znaczeniu gospodarczym. Są to gleby łęgowe występujące wzdłuż
Nilu, w delcie rzeki Qash w Kassala, a także w Baraka Delta w Tokar w pobliżu Morza Czerwonego57.
Rolniczo najważniejsze są gleby iłowe w centralnym Sudanie,
które rozciągają się od zachodu Kassala przez al-Aswat i południowy Kordofan. Znane są one jako pękające gleby ze względu
na ich właściwości, umożliwiające im po suchych miesiącach przywrócenie przepuszczalności. Na wschód od Białego Nilu napotkać
można duże obszary, które są wykorzystywane do automatycznego
nawadniania upraw. Na zachód od Białego Nilu gleby te są wykorzystywane na tradycyjne uprawy, takie jak: sorgo, sezam, orzeszki
ziemne, a także (w okolicy Gór Nubijskich) bawełnę. Teren z glebą
zawierającą gliny leży na szerokiej równinie zalewowej w górnym
biegu Nilu wraz z dopływami, obejmuje większość Aali, jeden Nil
i górną Bahr al-Ghazal. Obszar ten znajduje się w strefie intensywnych opadów podczas pory deszczowej. Równina zalewowa
jest przez cztery do sześciu miesięcy dużym obszarem bagiennym.
Podobnie jak Sudd, który wraz z przyległymi obszarami jest zalewany przez jeden lub dwa miesiące. Z tego powodu słabo nadaje
się do produkcji roślinnej, ale trawy podczas suchych okresów są
wykorzystywane do wypasu58.
57
Tamże, s. 22–23; zob. Darfur. Geografia i ludność, oprac. O. Zin El Abidin, www.ashorooq.net/index.php?option=com_content&view=article&
id=1958:2009-08-08-15-23-29&catid=41:2008-07-30-07-11-08&Itemid=33,
[16.05.2013].
58
Tamże; por. Central Intelligence Agency, CIA, The World Factbook, Sudan.
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html
[14.01.2013].
52
I. Uwarunkowania geopolityczne...
Na piaszczystych glebach w obszarach półsuchych w północnym
Darfurze jest roślinność wykorzystywana do wypasu. Hodowla
zwierząt gospodarskich jest tu podstawą działalności mieszkańców,
ale występuje też produkcja roślinna, głównie prosa. Uprawia się
również orzeszki ziemne i sezam. Piaski goz są głównym obszarem,
z którego pochodzi guma arabska uzyskiwana poprzez nacinanie
i zbieranie żywicy z drzew akacji senegalskiej (Acacia senegal, znanych lokalnie jako hashab). To drzewo ma dogodne warunki dla
wzrostu w tym regionie. W regionie gleb laterytowych występują
też rozległe wilgotne lasy. Produkcja roślinna jest tu rozproszona,
a gleba, gdzie są uprawy, traci swą płodność stosunkowo szybko, co
dzieje się nawet w tych bogatszych glebach. Po wyeksploatowaniu
leżą odłogiem czasami przez pięć lat59.
Gleby w Darfurze są w 60% piaszczyste (goz), generalnie korzystne dla roślin takich jak: proso (dukhun), orzeszki ziemne,
arbuz i sorgo. Są tu też rozproszone gleby zawierające glinę i żwir.
Szacuje się, że mniej niż 50% z nich służy uprawom. Piaszczyste
gleby odpowiednie dla rolnictwa w Darfurze Północnym dają
dochód z obszaru około siedmiu milionów feddanów (jednostka
miary pola powierzchni stosowana w Egipcie, Sudanie i Syrii,
1 feddan to odpowiednik 4200 m2), z czego mniej niż połowa
przypada na hodowlę. Poważnym ograniczeniem rozwoju rolnictwa w Darfurze jest też system własności ziemi60. Rodzaje gleb
w regionie to: skały fundamentowe, skały żelaziste, piaszczyste
strefy goz i ziemie wulkaniczne61.
59
Tamże; zob. A. O m a r, K. E d i n a m, Causes and Impacts of Land Degradation
and Desertification, Case Study of the Sudan, „International Journal of Agriculture
and Forestry”, 3(2013), nr 2, s. 40–51.
60
Tamże; zob. W. C h a r l i e, M. O s m a n, E. A l i, Construction on Expansive
Soils in Sudan, New York 1984.
61
Y. S a t t i, Pastoralists, Land Rights and Migration Routes The Case of West
Darfur State, Addis Ababa 2006, s. 262–264.
7. Znaczenie zasobów wodnych, gleb i gruntów rolnych...
53
Grunty rolne w regionie
Zaletą południowego Darfuru jest występowanie rozległych
gruntów rolnych i ich zróżnicowanie. Począwszy od ciężkich gleb
gliniastych (krakingu) są też lekkie oraz osady piaszczystych dolin,
szacowane na 24 mln akrów, co stanowi 74% ogólnej powierzchni
całego regionu. Obecnie powierzchnia wykorzystywanych i nawadnianych gleb nie przekracza 7 mln akrów, co stanowi 30%
powierzchni gruntów ornych, które obejmują ciężką glebę gliniastą,
piaszczyste osady, żyzne doliny zalewowe i gleby wulkaniczne.
Lasy (tereny zadrzewione, sawanna drzewiasto-krzaczasta) pokrywają 5,7 mln ha, co stanowi 48% powierzchni tego obszaru.
Lasy odgrywają istotną rolę w gospodarce regionu ze względu na
produkcję gumy arabskiej i pozyskiwanie owoców z drzew leśnych.
Przyczyniają się one do zwiększenia dochodów gospodarstw wiejskich oraz stanowią naturalne pastwiska dla zwierząt62.
Szata roślinna
Informacje z 1870 roku wskazują, że większość regionu była
zarośnięta lasem akacjowym, palmami Baobab, gatunkami twardego drewna oraz obszarem zielonym. Sto lat później większość
lasów ustąpiła miejsca użytkom zielonym bogatym w dzikie życie. Lasy są ważnym elementem oraz zródłem zapewniającym
owoce, drewno, materiały do budowy oraz wyrobu mebli, gumy
arabskiej, jak również dla zapewnienia żywności i schronienia dla
dzikiej zwierzyny. Większość opisanej fauny w tym regionie jest
już wymarła. Oczywistym jest, iż intensywna ekspolatacja lasów
w połączeniu ze spadkiem opadów doprowadziły bezpośrednio do
stopniowego zaniku większości pokrywy roślinnej pod koniec 1960
roku. Najpowaznieszym czynnikiem tego kryzysu jest niewątpliwie
Tamże; zob. Alsudan Aljugrafia alsijasia wa alimkaniat al-zrayia (Geografia
polityczna Sudanu i potencjał rolny), http://www.nectarforum.com, [20.03.2014].
62
54
I. Uwarunkowania geopolityczne...
zmiana klimatu. Niszczenie lasów przybrało na sile tuz na początku
obecnego konfliktu. Milicja wraz z pasterzami wycięli dojrzałe drzewa dla zapewnienia wyżywienia dla swoich stad. Armia również
przystąpiła do niszczenia. Las dębowy UM Kurdoos na wschodzie
Nyala, symbol dumy mieszkańców, został całkowicie wycięty przez
żołnierzy, a następnie drewno zostało sprzedane producentom mebli
w Chartumie. Wokół obozów wewnętrznych uchodźców, gdzie żyje
3 mln osób, ziemia została całkowicie ogołocona z krzewów, jedynego źródło dostarczającego opału i energii. W prostym szacunku
miliony krzewów zostało bezpowrotnie wyciętych63.
Przybycie wspólna Hybrydowa Operacja Unii Afrykańskiej i ONZ
w Darfurze (United Nations – African Union Mission in Darfur –
UNAMID)64 spowodowało wzmożenie prac budowlanych. Cegła
stała się towarem najwyższej jakości, jak również drewno jako
źródło ognia do pieców. Wszystkie lasy w regione były bezpłatnie
dostępne dla kazdego, a wprowadzenie pilarek spowodowało bardziej efektywną wycinkę. Niektórzy rolnicy uznali ścinkę drzewa
dla producentów cegły za bardziej lukratywne zajęcię niż uprawa
roślin. Powinno się zmodernizować cegielnie, a ich piece powinny
być zasilane energią słoneczną. Egipscy delegaci do Darfuru zaproponowali wybudowanie dwóch fabryk cementu do produkcji
bloków w zamian za rezygnację z cegieł.
Jak najszybciej powinno się uruchomić kampanię sadzenia
drzew oraz odbudowy lasów. Władze lokalne muszą zacząć pro63
Tamże; zob. United Nations Environment Programme, Environmental Degradation Triggering Tensions and Conflict in Sudan, [6.02.2015].
64
Wspólna misja Unii Europejskiej i ONZ dla Darfuru została powołana
31 lipca 2007 poprzez przyjęcie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa nr 1769, a jej
mandat był kilkukrotnie przedłużany. Głównym zadaniem UNAMID jest ochrona
ludności cywilnej, nadzorowanie pomocy humanitarnej, porozumień pokojowych,
wspieranie przemian politycznych, promowanie praw człowieka a także śledzenie
sytuacji na pograniczu z Czadem i Republiką Środkowoafrykańską.
7. Znaczenie zasobów wodnych, gleb i gruntów rolnych...
55
wadzić kampanię dla zatrzymania destrukcyjnej eksploatacji lasów
i pastwisk. Najlepiej nadającym się drewnem do uprawy jest drewno
akacjowe, które stosunkowo szybko rośnie a obszary ich wzrostu
mogą być łatwo nawadniane poprzez przekierowanie spływu do
gospodarstw. Jest to również przydatne, o ile władze lokalne oraz
prywatni inwestorzy skoncentrują w gospodarstwach w obszarach
wiejskich produkcję drewna opałowego, jako paszy dla zwierząt
i źródła gumy arabskiej. Gospodarstwo może stanowić róznież
miejsce życia dla dzikich zwierząt. Prywatni inwestorzy mogą
być zachęcani poprzez oficjalne dotacje oraz ulgi podatkowe.
Najlepszym sposobem do uzyskania koszyści dla ochrony środowiska jest sprzedaż produktów poniżej ceny rynkowej nielegalnie
wycinanego drzewa.
Istnieje również krajowy kryzys paliwowy w ośrodkach miejskich, gdzie większość ludzi wciąż używa drewna do opału oraz
węgla drzewnego. Jednocześnie wzrasta wykorzystanie gazu
ziemnego. Władze muszą zwiększyć dostawy gazu po przystępnych
cenach. Wykorzystanie energii słonecznej do zasilania domostw
to kolejna tania i przydatna opcja65.
Zarządzanie ziemią i rolnictwem
Rolnictwo to najpowazniejsza działalność w regionie, wykorzystująca do rozwoju głównie deszcz. Woda jest wydobywana ze studni, a nasępnie jest wykorzystywana do nawadniania
upraw i potrzeb osad. Dochodowymi uprawami w regionie są:
proso, nasiona strączkowe i warzywa. W zalewanej Wadi głównie
uprawia się warzywa, tytoń tabaka, melony i owoce sezonowe,
a w górskim Jabel Marra – sosny, oliwki, naturalnie rosnące jabłTamże; zob. Sudan Post Conflict Envirnment Assessment, This report by the
United Nations Environment Programme was made possible by the generous contributions of the Governments of Sweden and the United Kingdom, Nairobi 2007, s. 22–26.
65
56
I. Uwarunkowania geopolityczne...
ka, owoce, pszenica, rośliny strączkowe, tytoń papierosowy oraz
warzywa. Różnorodność spożywanych roślin jest wyznacznikiem
zdrowej diety i w odniesieniu do sąsiadów jest dużo lepsza. Darfur
nie miał żadnego związku z powtarzającymi się klęskami głodu
sprzed 1960 roku, choć rolnictwo było praktykowane na niewielką
skalę. Wystarczalność jedzenia była normą, a import żywności
był zupełnie nieznany. Jednak od 1965 roku kilka nieurodzajów
wynikających z małej ilości opadów spowodowało głod. Rozległe
równiny na północy i wschodzie regionu obsypała gruba warstwa
przenoszonego piasku. Upadek produkcji zbóż doprowadził do
uzaleznienia się od pomocy żywnościowej. Jak już wspomniano
wcześniej, podziemny poziom wód uległ obniżeniu w wyniku
spadku opadów. Produkcja owoców w wielu dziedzinach również
zmalała. W 1970 roku władze w Nyala zakazały wykorzystywania
pomp zasilanych benzynowo do nawadniania sadów, ponieważ
poziom wód podziemnych drastycznie się obniżał. Tylko w niektórych obszarach wokół Jabel Marra, np. kebkebeya nawadnianie
sadów było możliwe66.
Mimo tej katastrofalnej sytuacji nie istniał oficjalny plan dla
zabezpieczenia zasobów żywnościowych ani nie dokonywano
prób zastosowania wcześniejszych rozwiązań. W regionie o wysokim ryzyku braku bezpieczeństwa żywieniowego słusznym jest
angażowanie władz w proces produkcji ziarna, przechowywania
i stabilizacji rynku zbóż przez okrągły rok, wykorzystując rosnące
w wystarczającej ilości zboża z południowej części regionu, w którym suma opadów jest wyższa. Największą plagą dla rolnictwa
66
M. E l Z a i n, The Origins of Current Conflicts: Rural Water Provision and
the Reshaping of Human Settlements and Environmental Resources in Western Sudan, Addis Ababa 2006, s. 123–125; zob. A. O s m a n, H. Yo u n g, R. H o u s e r,
J. C o a t e s, Agricultural Change, Land, and Violence in Protracted Political Crisis,
Oxfam America Research Backgrounder series,2013, http://www.oxfamamerica.
org/static/media/files/Darfur-Land-Research-Oxfam.pdf, [11.01.2016].
7. Znaczenie zasobów wodnych, gleb i gruntów rolnych...
57
w regionie w chwili obecnej jest zastraszanie rolników na ziemiach
przez milicję wspieraną przez rząd w celu niezależnego zasiewu
pasz dla własnych wielbłądów i koni. Prezentacja ta sprzyja kontrolowanemu zastosowaniu nawozów i wprowadzeniu upraw
modyfikowanych genetycznie w celu zwiększenia wydajności.
Nowoczesne metody nawdniania, np. kapanie jest skutecznym
rozwiązaniem zwłaszcza dla ograniczonych zasobów wodnych
w sadach. Sadzenie zieleni zatrzymującej wodę, posypywanie
piaskiem pola, mechanizacja, zwalczanie szkodników zwłaszcza
szarańczy są równie istotne w planowaniu skutecznych upraw67.
Hodowla zwierząt
Hodowla zwierząt jest wielkim biznesem w regionie, natomiast
pasterstwo jest reliktem epoki brązu i nie jest efktywną drogą
dla wzbogacania się. W tak wrażliwym środowisku jak Darfur
utrzymanie dużego stada powyżej nośnosci gruntu jest niemożliwe
do utrzymania. Zapotrzebowanie na wodę i tereny pastwiskowe
jest duże i trudne do zabezpieczenia, co powoduje zwiększenie
ryzyka konfliktów wśród osiadłych rolników i pasterzy. Najlepszym rozwiązaniem dla pasterzy bydła, owiec wielbłądów jest
osiadłe rolnictwo pod warunkiem niedrogiego dostępu do wody
oraz paszy dla zwierząt. Pierwszym krokiem do utworzenia przemysłu paszowego jest odzysk pozostałości rolnych. Stada mogą
być kontrolowane poprzez służby weterynaryjne. W ten sposób
konkurencja wśród pasterzy i rolników zostanie zmniejszona,
a konflikt zbrojny nie będzie już konieczny. W dłuższej perspektywie zaistnieje potrzeba całkowitego zniesienia pasterstwa.
Potencjał produkcji zwierzęcej w regionie jest ogromny. Popyt
Tamże; por. United Nations High Commissioner for Refugees, Division of
International Protection – UNHCR, country of origin research and information,
Darfur 2012, s. 191–195.
67
58
I. Uwarunkowania geopolityczne...
na produkty pochodzenia zwierzęcego jest wysoki w Sudanie
i w krajach sąsiednich, ma wszelkie podstawy by być podstawą
wielkiego przemysłu eksportowego68.
Gęstość zaludnienia i zmiany demograficzne
Według ostatniego spisu ludności Sudanu (2010) Darfur jest
zamieszkany przez prawie 9 mln ludzi, czyli sześć razy więcej niż
w 1930 roku. Oczywistym jest, ze gwałtowny wzrost ludności oraz
malejące podstawowe zasoby zwiększają konkurencję do zdobywania
zasobów koniecznych do podtrzymywania życia. Migracja do obszarów o lepszych zasobach spowodowała konflikty. Rząd przy pomocy
utworzonych grup milicyjnych podjął starania uzyskania kontroli nad
regionem. Miliony ludzi zostało wypędzonych ze swoich gruntów
i osadzonych w obozach dla wewnętrznych uchodźców. Ponadto
wprowadzono pasterzy z sąsiednich krajów na zajęte już tereny.
Sytuacja ta jest wynikiem trudnej polityki rządu dla utrzymania
bezpieczeństwa. W miejsce poprzednich mieszkańców wprowadzono
nowych dzierżawców i specjalistów. Polityka przymusowej migracji
ma na celu przywrócenie zasobów wodnych i pokrywy roślinnej na
zachodzie regionu, co moze zostać utrudnione przez woję domową
pomiędzy pierwotnymi osadnikami, a okupantami spowodowaną
konfliktami wynikacjącymi z przeszłości69.
Klimat
Sudan ma generalnie klimat gorący, ale zróżnicowany: od
wybitnie suchego na północy do umiarkowanie wilgotnego na
68
Tamże, s. 171–178; zob. A. D a w o u d, O. H a m i d, Impact of Darfur
Conflict on Livestock Population in West Darfur State, „Asian Journal Agricutural
Research”, 6(2012), nr 1, s. 46–51.
69
Darfur: Land, People, and Conflict, http://www.darfurdevelopment.org/
node/2, [16.12.2015]; por. Beyond emergency relief, longer-term trends and priorities for UN agencies in Darfur, Khartoum 2010, s. 14.
7. Znaczenie zasobów wodnych, gleb i gruntów rolnych...
59
południu. Temperatury nie różnią się znacząco w określonym sezonie w zależności od położenia. Najważniejszą cechą klimatyczną,
która podlega zmianom, jest ilość opadów deszczu i długość pory
suchej. Różnice w długości pory suchej zależą od tego, czy dominują suche wiatry północno-wschodnie napływające z Półwyspu
Arabskiego czy wilgotne wiatry południowo-zachodnie wiejące
z dorzecza Konga i znad Zatoki Gwinejskiej70.
Od stycznia do marca kraj jest pod wpływem suchego wiatru
północno-wschodniego. Nie ma praktycznie żadnych opadów, za
wyjątkiem niewielkiego obszaru w północno-zachodnim Sudanie,
gdzie wiatry przychodzące znad Morza Śródziemnego przynoszą
okazjonalnie lekkie opady. Na początku kwietnia, wraz z wilgotnym wiatrem południowo-zachodnim, występują w południowym
Sudanie obfite deszcze i burze z piorunami. Przez lipiec wilgotne
powietrze dociera do Chartumu, w sierpniu rozszerza swoje obszary do północnych granic koło Abu Hamad, chociaż w niektórych
latach wilgotne powietrze może sięgnąć nawet egipskiej granicy.
Przepływ staje się słabszy, gdyż powietrze rozprzestrzenia się na
północ. We wrześniu suchy wiatr północno-wschodni wzmaga
się i do końca grudnia obejmuje cały kraj. Yambio, blisko granicy
z Demokratyczną Republiką Konga, ma dziewięć miesięcy pory
deszczowej (kwiecień – grudzień) i otrzymuje średnio 1142 mm
deszczu każdego roku. W Chartumie trwa trzymiesięczna pora
deszczowa (lipiec – wrzesień) z roczną średnią opadów 161 mm.
W Atbarah występują deszcze tylko w sierpniu, a średnia roczna
opadów wynosi tylko 74 mm71.
70
K.M. B a r b o u r, The Republic of the Sudan: A regional geography, London
1964, s. 200–212.
71
Tamże, s. 220–225; zob. J. S t u r d i v a n t, Is there a connection between
Climate Change and Conflict in Darfur?, Institutionen för geovetenskaper Uppsala Universitet 2012, http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:527614/
FULLTEXT01, [22.01.2015].
I. Uwarunkowania geopolityczne...
60
Co kilka lat pojawiają się wiatry południowo-zachodnie, niosące niewiele deszczów. W dodatku do centralnego Sudanu mogą
dotrzeć opóźnione lub spaść nie na wszystkich obszarach. Jeśli tak
się zdarzy, wówczas następuje czas suszy i głodu. Temperatury
są najwyższe na koniec sezonu suchego (w okresie od marca do
czerwca), niebo jest zwykle bezchmurne. W Chartumie w najcieplejszych miesiącach, maju i czerwcu, średnia temperatura
może osiągnąć poziom od 41°C do 48°C. W północnym Sudanie,
z krótką porą deszczową, wysokie temperatury występują w ciągu
dnia przez cały rok, z wyjątkiem zimowych miesięcy w części
północno-zachodniej, gdzie pojawiają się opady nadciągające od
Morza Śródziemnego w styczniu i lutym. Temperatura podczas
suchego sezonu w całym środkowym i północnym Sudanie szybko
spada po zachodzie słońca. W Chartumie występują w styczniu
temperatury średnio 15°C i zdarza się, że spadają do 6°C. W centralnym Sudanie występują gwałtowne burze z pyłem, związane
z przepływem wilgotnego powietrza od maja do lipca. Wilgotne,
niestabilne powietrze przechodzi w burzę w ciepłe popołudnia.
Zdarza się, że zbliżający się sztorm wywołuje ogromny mur żółtego piasku i gliny, które mogą czasowo zmniejszyć widoczność
do zera72.
8. Susza i proces pustynnienia w Darfurze
Susze i niewystarczające opady są charakterystyczne dla terytoriów w zachodnim Sudanie, przede wszystkim w Darfurze
Północnym i Kordofanie. W ciągu ostatnich stu lat w tym regionie
miało miejsce pięć okresów przedłużających się posuch. Dwa z nich
wydarzyły się w ciągu ostatnich dwudziestu lat. W tych obszarach
H. M e t z, Sudan: A Country Study, GPO for the Library of Congress, http://
countrystudies.us/sudan/33.htm, [11.01.2015].
72
8. Susza i proces pustynnienia w Darfurze
61
średnia opadów waha się od 100 do 600 mm rocznie, co przy jej
dolnej granicy powoduje duże prawdopodobieństwo poważnych
negatywnych następstw w gospodarce rolnej i hodowlanej. Poziom
opadów w latach 1950–1990 spowodował trzy długie okresy suszy, z których jeden miał miejsce w połowie lat sześćdziesiątych
i charakteryzował się stosunkowo lekkim przebiegiem. Drugi
z tych okresów, który miał miejsce w latach 1972–1975, był jednak
już stosunkowo ciężki, natomiast trzeci w latach 1982–1984 był
niemal katastrofą. Tym okresom suszy towarzyszył wybuch starć
zbrojnych. Najgorsze, najbardziej dotkliwe z tych starć zdarzyło
się w połowie lat osiemdziesiątych i przybrało formę konfliktu
zbrojnego o dużym natężeniu. Z czasem potyczki przerodziły się
w regularne działania wojenne73.
Poniższy wykres pokazuje zależności między opadami a konfliktami wybuchającymi na tym obszarze na przestrzeni 40 lat
(1950–1990). Wykres pokazuje dwa trendy – są to tempo wzrostu
występowania sytuacji konfliktowych i ich powiązanie z warunkami
atmosferycznymi, czyli opadami deszczu. Można zaobserwować,
że minimalne opady deszczu zbiegają się z nasilonym występowaniem konfliktów w ciągu roku74. Okres niskich opadów obrazuje
wpływ suszy na sytuacje konfliktowe.
Wykres pokazuje również różnicę między wpływem suszy na
sytuację społeczną w połowie lat siedemdziesiątych i w połowie
lat osiemdziesiątych XX wieku. Pierwsza z nich była średnio dotkliwa, natomiast druga trwała długo i nie pozostała bez wpływu
na nasilenie niepokojów społecznych i zaostrzenie konfliktów
73
M. S u l i m a n, The War in Darfur: The Resource Dimensiont, „Sudanese Journal for Human Rights’ Culture and Issues of Cultural Diversity”, 2008,
nr 8, s. 9–17; zob. t e n ż e, The Sudan: Resources, identity and war, Cambridge
2000.
74
J. R e y n o l d s, D. S t a f f o r d S m i t h, Global Desertification: Do Humans
Cause Deserts?, Berlin 2002, s. 211–220.
I. Uwarunkowania geopolityczne...
62
Opady deszczu w mm (0 -200 mm)
Wykres 2. Korelacja między opadami i konfliktami w Darfurze Północnym
(1950–1990)
600
500
400
300
200
100
0
1950r 1955r 1960r 1965r 1970r 1975r 1980r 1985r 1990r
Konflikty
Opady deszczu
Źródło: Opracowanie własne na podst. M. Suliman, Darfur harb al-mawarid wa-al-hawiyah
(Darfur, wojna zasobów i tożsamości), Cambridge 2004.
zbrojnych. W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku nastał
w regionie czas suszy, głodu i konfliktów zbrojnych. Nasiliły się
migracje. Susza przyczyniła się do upadku gospodarki wiejskiej.
Wiele zwierząt padło. Pasterze często w pośpiechu pozbywali się
pozostałych zwierząt za niskie ceny. Życie ludności było trudne.
W takim momencie społeczność wiejska podatna jest na dezintegrację, poddawanie się niepokojom i popadanie w konflikty zbrojne,
a w końcu wojny. To właśnie miało miejsce w północnym Darfurze
w połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku75.
O. A b d i, E. G l o v e r, O. L u u k k a n e n, Causes and Impacts of Land Degradation and Desertification: Case Study of the Sudan, „International Journal of
Agriculture and Forestry”, 3(2013), nr 2, s. 40–51.
75
8. Susza i proces pustynnienia w Darfurze
63
Wiele lat później w 2007 roku Program Ochrony Środowiska
Narodów Zjednoczonych (The United Nations Environment Programme – UNEP) opublikował kompleksową analizę głębokości
kryzysu ekologicznego różnych części pasa Sahelu. Okazało się, że
w Darfurze w latach 1973–2006 została utracona 1/3 powierzchni
zadrzewionych. Na podstawie tych badań można dojść do wniosku, że tego rodzaju skala suszy i okres braku opadów wystarcza,
aby środowisko przyrodnicze zmieniło się znacząco, niezależnie
od wpływu człowieka. Wynikiem tego było przesunięcie na 40 lat
w kierunku południowym klimatu pustynnego o około 100 km.
Taka skala historycznych zmian klimatu jest niemal bez precedensu. Zmniejszenie opadów zmieniło miliony hektarów terenów
marginalnie półpustynnych w pustynne. Proces ten spowodował
zmianę północnej części Sahelu w teren niemal całkowicie pustynny. Spowodowało to także przemieszczenie się społeczności
pasterskiej na tereny południowe w celu poszukiwania terenów
pod pastwiska76.
Darfur został bardzo dobrze zbadany i istnieje kilka znakomitych dostępnych opracowań, które szczegółowo analizują związki pomiędzy źródłami utrzymania, konfliktami i zasobami. Jest
wniosek, że wpływ zmian klimatu na konflikty i warunki życia
może być zrozumiany tylko wtedy, gdy instytucje i polityka są
częścią analiz, która została wczesniej wykonana. Hipoteza, że
zmiany klimatyczne są bardzo znaczące jest wystarczająco wiarygodna. Nie ma wątpliwości, że susza jako zjawisko klimatyczne,
była głównym powodem klęski głodu w latach osiemdziesiątych,
a z kolei głód był istotnym czynnikiem upadku starego porządku
w Darfurze. Środowiska sudańskie, w tym naukowcy, od dawna
J. M u n d y, Introduction: Securitizing the Sahara, Association of Concerned
Africa Scholars Review, 2010 r., http://concernedafricascholars.org/bulletin/
issue85/mundy/, [19.02.2015].
76
I. Uwarunkowania geopolityczne...
64
twierdzili, że w Darfurze ma miejsce katastrofa ekologiczna. Ale
poza tym, powiązania przyczynowo-skutkowe są skomplikowane77:
– Argument że istnieje związek przyczynowy między zmianą
klimatu przez człowieka i suszą w latach 1983–1985 jest
niesprawdzony.
– Susza i degradacja środowiska naturalnego doprowadziły do
niedoboru produkcji żywności, w Darfurze nie było rozwoju
gospodarczego ani możliwości dla jego mieszkańców, aby bardziej efektywnie wykorzystywać produktywne zasoby regionu.
– Kryzys dostępu do żywności doprowadził do klęski głodu z powodu zaniedbania rządu.
– Darfur pokazał niezwykłą umiejętność przetrwania i odporność
na głód w latach 1984–85, ale było to kosztem jego rezerwy
kapitału produkcyjnego i społecznego.
– Susza i degradacja środowiska naturalnego spowodowały zmiany migracji i dostępność środków do życia, tworząc faktyczne,
otwarte oraz utajone konflikty, które później stały się przyczynkiem do wybuchu konfliktu zbrojnego.
– We wszystkich przypadkach, znaczący, gwałtowny konflikt
wybuchł z powodu czynników politycznych, zwłaszcza postawy rządu Sudanu, przejawiającej się w reagowaniu na lokalne
problemy poprzez wsparcie grup milicji w celu powstrzymywania wszelkich oznak oporu. Susza, głód i niepokoje społeczne
ułatwiły rządowi realizację takiej strategii.
Na pytanie czy zmiana klimatu jest sprawcą katastrofy w Darfurze odpowiedź nie jest prosta. Wydaje się, że czynniki klimatyczne i środowiskowe zmusiły mieszkańców Darfuru aby w celu
uzyskania dogodnych warunków życia migrować w kierunku
A. d e Wa a l, Is Climate Change the Culprit for..., dz. cyt.; zob. J. B o r g e r,
Darfur conflict heralds era of wars triggered by climate change, UN report warns,
Theguardian, Saturday 23 June 2007, http://www.theguardian.com/environment/2007/jun/23/sudan.climatechange, [17.03.2015].
77
8. Susza i proces pustynnienia w Darfurze
65
południowym. Zmiany te są już od wieków, ale w ciągu ostatnich
trzydziestu lat, miały miejsce w szybszym tempie i na większą skalę.
Jednak zubożone zasoby naturalne i zmiany bytowe nie mogłyby
jako jedynedoprowadzić do konfliktu, nie mówiąc już o konflikt
zbrojnym. Najważniejszą sprawcą przemocy w Darfurze jest rząd,
który nie tylko nie wykorzystuje instytucji lokalnych i centralnych
w celu rozwiązania problemów środowiskowych w Darfurze, ale
w rzeczywistości jeszcze pogorszył jego sytuację przez zmilitaryzowane interwencje i wprowadzenie zarządzania kryzysowego gdy
powstały spory polityczne. To co obecnie potrzebne jest w Darfurze,
to nowy ład, który brałby pod uwagę wyzwania nadchodzącego
stulecia, w tym wpływ przyszłych zmian klimatycznych78.
Chociaż na pewno, zmiany klimatyczne wywarły znaczący wpływ
na życie w Darfurze, nie wydaje się, że mogą one być jako jedyne odpowiedzialne za wydarzenia, które miały miejsce w Darfurze. Zmiany
klimatyczne zapewne doprowadziły do suszy, która spowodowała
głód w latach 1984–1985. Z powodu głodu wiele ludzi przeniosło
się z północnej części Darfuru do wilgotnej części południowej. Przy
tak dużej skali przemieszczeń na nowe obszary, gdzie spotykają się
ludzie o różnych przekonaniach i sposobach życia nieuchronnie musi
dojąć do napięć między nimi. Zatem nie tylko zmiany klimatyczne,
ale interakcje wynikające z bliższych kontaktów osób z różnych
grup odegrały tu rolę. Porażką rządu jest fakt, iż nie zadziałał we
właściwy sposób. Kryzys w Darfurze zaczął się od działań rządu,
który nie traktował wszystkich swoich obywateli jako równoprawnych. Region Darfur potrzebuje pomocy ukierunkowanej na skutki
wynikające z sytuacji środowiskowej, natomiast rząd Sudanu jako
sposób „rozwiązania” problemu wybrał akcje militarne.
H. C r o s h a w, Darfur, Conflict, and Climate Change: Identifying Opportunities
for Sustainable Peace, 2008, s. 20–55, http://dukespace.lib.duke.edu/dspace/bitstream/handle/10161/554/MP_hrc4_a_200805.pdf?sequence=3, [18.03.2015].
78
Rozdział II
Etniczne i społeczne uwarunkowania
konfliktu w Darfurze
1. Zróżnicowanie etniczne Darfuru
Na terenie dzisiejszej prowincji Darfur istniało w okresie od
1650 do 1874 roku silne suwerenne państwo zwane Sułtanatem
Darfuru. Było to niezależne królestwo islamskie, rządzone przez
sułtanów, mające własną walutę oraz ustrój państwowy zbliżony
do federalnego. Sułtanowi podlegali poszczególni przywódcy plemienni, którzy jednak na własnych obszarach rządzili samodzielnie i byli całkowicie niezależni aż do okresu włączenia w obręb
Sudanu, prowincji utworzonej przez Egipt w 1821 roku, będącej
wraz z nim częścią Imperium Osmańskiego1.
Obszar Darfuru przez wiele lat był zaniedbywany, co przyczyniało się do coraz większej izolacji od reszty kraju. Różnice w poziomie rozwoju dotyczyły nie tylko płaszczyzny ekonomicznej, ale
także praw politycznych i rozwoju kulturowego. System regionalny,
istniejący w Sudanie od roku 1982, doprowadził w praktyce do
podtrzymania zacofania gospodarczego Darfuru i zwiększenia jego
izolacji politycznej2.
F. A l - A r a d i, http://www.alsharq.net.sa/2012/05/20/295543, [24.02.2012].
M. S u l i m a n, Darfur harb al-mawarid wa-al-hawiyah (Darfur, wojna zasobów i tożsamości), Cambridge 2004, s. 356; zob. także: Z. A b d e l m a g s u d,
Albea wa Alinsaan (Człowiek i środowisko), Aleksandria 1997.
1
2
68
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
Z uwagi na różnorodność klimatu i warunków przyrodniczych
w Darfurze, poszczególne ludy osiedlały się w różnych częściach
tego obszaru. Tak np. plemiona Fur Tora osiedliły się w Dżabal
Marra, a Tundżur, Zaghawa i Khazam zadomowiły się w północnym
Darfurze. Każdy z przywódców plemiennych rządził niezależne
od władzy centralnej. Samodzielnie też regulowali oni stosunki
pomiędzy sobą.
Brak barier naturalnych sprzyjał tu od wieków sukcesywnym,
trwającym przez lata migracjom. Napływ kolejnych ludów pasterskich, zarówno od wschodu, jak i zachodu, poszukujących bezpieczeństwa i nowych terenów z lepszymi zasobami wody i paszy dla
chowu zwierząt, sprzyjał rozprzestrzenianiu się znajomości wytopu
żelaza i kowalstwa oraz innych rzemiosł i roślin uprawnych. Rozwijał się tu też handel dalekosiężny i kontakty kulturowe między
różnymi regionami i grupami etnicznymi, przyczyniając się do
powstawania miast i tworzenia państwowości.
Intensywne migracje, które charakteryzują region Darfuru
w związku ruchem plemion arabskich i afrykańskich, mają wyraźny
wpływ na jego historię, zwyczaje i tradycje. Migracje te niosły ze
sobą wpływy kulturowe, społeczne, ekonomiczne i religijne oraz
powodowały radykalne zmiany. Zdaniem historyków, Darfur był
znany w świecie jeszcze przed islamem. Już starożytni Egipcjanie i Rzymianie mieli z tym krajem kontakty. W górach Meidob
przebywał ponoć nawet jeden z dowódców faraonów o imieniu
Hrkov, a Rzymianie starali się utrzymać stosunki handlowe dzięki
znanemu szlakowi transsaharyjskiemu zwanemu „drogą czterdziestu dni” (Darb al-Arba’in), łączącemu miasta Kutum w Darfurze
i Asjut w Egipcie.
Początki państwowości w Darfurze wiążą się jednak z ludem
Dadżo (Dajo), który osiedlił się w południowo-wschodniej części
Dżabal Marra. Historia Dadżo nie została jednak zapisana i udokumentowana w sposób uporządkowany i wiarygodny. Istnieje
1. Zróżnicowanie etniczne Darfuru
69
jedynie w zwyczajach ooraz pamięci ludzi, którzy znając wydarzenia historyczne, przekazywali ją w formie opowieści.
Według tej ustnej tradycji Dadżo rządzili Darfurem od II do
XIII wieku. W państwie tym panowało sześciu władców. Pierwszy
z nich to sułtan Abdullah Dag, a ostatni to sułtan Omar Ibn Amen,
znany jako „Ksavro”. Niektóre grupy plemienia Dadżo zamieszkiwały także Kordofan (Góry Nubijskie), Darfur i Czad. Członkowie
tego plemienia znani byli ze swojej pasji do muzyki i zabawy.
Uważa się ich za wynalazców starych sudańskich instrumentów
muzycznych. Niektóre z nich są ciągle jeszcze używane w Sudanie,
przykładowo TomTom „podudzia” i gwizdek heban3.
Ludem, który przejął władzę w regionie Darfuru w końcu
XIII wieku, byli Tundżurowie (Tunjur). Panowali oni do pierwszej
połowy XV wieku. Niektórzy zaliczają Tundżurów do plemion
arabskich z konfederacji Bani Hilal i uważają ich za pierwsze
plemię, które wprowadziło język arabski w Darfurze. Istnieje też
pogląd, że są częścią plemienia Fur lub należą do zarabizowanych
ludów nubijskich z Doliny Nilu, których część wyemigrowała do
Darfuru. Trzeba pamiętać, że zasięg geograficzny tych państwowości nie pokrywał się ze sobą. Sułtanat Tundżur znajdował się
w Darfurze Północnym, podczas gdy panowanie ludu Dadżo dotyczyło raczej Darfuru Południowego. Po upadku państwa Dadżo,
Tundżurowie rozszerzyli swoje wpływy w Darfurze, a ich stolicą
stało się miasto Arwa na górze o tej samej nazwie. Tundżurowie
znani byli z handlu, a ich stolica była jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się miast w tamtym czasie. Gubernator
miasta Arwa zdołał nawiązać stosunki gospodarcze z Turkami
osmańskimi panującymi w Egipcie, a kupcy z Kairu dostarczali mu
Tamże s. 371; zob. B. H a r o u n, N. A d a m, Ethnic Composition, Economic
Pattern, and Armed Conflicts in Dar Fur, „Sudanese Human Rights Quarterly”,
1999, nr 8, s. 9–10.
3
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
70
broń w zamian za złoto. Tundżurowie znani byli także ze swojego
z jednej strony silnego przywiązania do religii muzułmańskiej,
a z drugiej elastyczności w sprawowaniu władzy i nieuciekania się
do okrucieństwa w zarządzaniu swoim państwem. W tym ostatnim
byli przeciwieństwem tego, co robili Dadżo. Byli znani również
za swojej dobrej architektury i budowy dróg. W Arwa nadal istnieją ślady utwardzonej drogi4. Uważa się ich także za twórców
państwa Wadaj, istniejącego na zachód od Darfuru i włączonego
do francuskiego Czadu5.
Lud Fur dawniej nazwano „Altora”, co miało znaczyć „wielcy”, „gigantyczni”. Nazwa wzięła się z tego, że są bardzo wysocy
i dobrze zbudowani. Altora budowali okrągłe domy pod nazwą
bturnq tonqa, co oznacza „domy gigantów”. Zamieszkiwali w górach Dżabal Marra i nie mieszali się z innymi ludami, przez co,
jak twierdzili, zachowali swoją „czystą” krew i charakterystyczne
cechy budowy fizycznej. Uważa się, że było to spowodowane
faktem zamieszkiwania w górach i pewną izolacją zewnętrzną.
Kiedy dotarł do nich islam i zadomowił się na ich obszarze, zaczęli być nazywani Fur. W późniejszym czasie pomiędzy nimi
a Tundżurami zostało zawartych wiele małżeństw mieszanych,
skąd wzięła się sugestia, że wywodzą się z jednego rodu Altora.
Sułtan Suleiman Solondż, zwany również Salomonem Arabii,
był pierwszym sułtanem, który ustanowił muzułmański Sułtanat
Darfuru w 1445 roku. Udało mu się objąć swoim panowaniem
37 mniejszych królestw. Brał udział w 32 bitwach, a jego królestwo
składało się z muzułmanów i pogan. Rozpoczął budowanie silnej
władzy w Darfurze, zdjął przywódców na szczeblu lokalnym i powołał nowych liderów ze swoich rodów. W ten sposób rozpoczął
Zob. A. A b u Z i a d, Darfur: nahr aldam wa naar algabael (Darfur: rzeka
krwi i ognia plemion), Khartoum 2008, s. 39–40.
5
Tamże s. 19–21; zob. R. O l i v e r, A. A t m o r e, Medieval Africa 1250–1800,
Cambridge 2001, s. 106.
4
1. Zróżnicowanie etniczne Darfuru
71
rządy klan Kayra (Kira) w Darfurze. Określenie „Kira” oznacza
dobrych wnuków. Przywódcy Tundżurów pozostali niepocieszeni
po stracie kontroli nad rządem w Farfurze6.
Dzieje Darfuru wypełniają liczne wojny prowadzone z Wadajem na zachodzie i Fundżem na wschodzie. Zwykle kiedy Wadaj
zyskiwał przewagę, władcy Darfuru kierowali swą ekspansję na
wschód, rywalizując o Kordofan z Fundżem. Stolicę państwa na
stałe umieszczono w Al-Fashir. Władcy Darfuru wykorzystywali
dla swoich celów z powodzeniem migrację kupców i religijnych
szejków z Doliny Nilu. Przedstawiciele ludu Fur sprawowali rządy
w Darfurze bez przerwy przez prawie 430 lat, od 1445 do 1875
roku. Państwo nie zostało podbite przez Egipt w trakcie kampanii
w 1821 roku i utrzymało swą niezależność do roku 1874, gdy
ponowny atak egipski położył kres jego niezależności7.
Dekadę później, w 1884 roku, został on włączony do państwa
mahdystów, przy którego powstaniu Darfurczycy dość aktywnie
uczestniczyli. Nawiasem mówiąc, okres panowania mahdystów
to jedyny okres z historii Sudanu, w którym Darfurczycy mieli
poczucie równości we wspólnym państwie. Po jego upadku
w 1899 roku zostali włączeni do powstałego kondominium
brytyjsko-egipskiego. Do tego czasu państwo to dość skutecznie
potrafiło zachowywać pewną niezależność. Pamiętać należy,
że rządy turecko-egipskie i anglo-egipskie nad Darfurem były
rządami pośrednimi, a dynastia Solondżów panowała tam aż
do 1917 roku. Ostatni z sułtanów Ali Dinar rządził od 1898 do
1916 roku, po czym Darfur został włączony do anglo-egipskiego
Sudanu dopiero z początkiem stycznia 1917 roku. Stało się to
po tym, jak Ali Dinar próbował w 1916 roku uniezależnić się
Tamże, s. 22.
M. Ty m o w s k i, Dar Fur, w: Historia Afryki do początku XIX w., red. M. Tymowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 1996, s. 881–883.
6
7
72
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
od kondominium. Od tego czasu Darfur znalazł się pod obcym
panowaniem i znajdował się pod nim aż do roku 1956, czyli uzyskania przez Sudan niepodległości8. Z punktu widzenia jednak
wielu Darfurczyków nie było to uzyskanie niepodległości przez
Darfur, lecz tylko wcielenie go do obcego im państwa (Republiki
Sudanu) na zasadzie piątego regionu. Od tego czasu obserwujemy nieustanne dążenia niepodległościowe ludności Darfuru oraz
działania rządu sudańskiego mające na celu uniemożliwienie im
zdobycie kiedykolwiek szerszej autonomii9.
Państwo w Darfurze, nazywane muzułmańskim Sułtanatem
Darfuru, zostało podzielone na cztery prowincje. Rządzone było
przez sułtana, wspieranego przez dwunastu ministrów. Do ich
obowiązków należały przede wszystkim czynności związane z wyborem nowego sułtana po śmierci poprzednika. Prace te były
wykonywane w porozumieniu i przy współpracy z Radą Doradczą
„Szura”. Składała się ona z 12 członków, w tym z czterech gubernatorów. Szura posiadała też kompetencje do wspierania sułtana
w kierowaniu sprawami kraju oraz prowadzenia przygotowywań
do wyboru nowego sułtana10.
Tabela 2. Wykaz sułtanów, którzy rządzili Sułtanatem Darfuru w latach 1445–1916
Imię sułtana
Okres panowania
Sulejman Solonj
1445–1476
Omer
1476–1492
Abdurahman
1492–1511
Mahmoud
1511–1526
8
M. Z ą b e k, Historia Sudanu do 1989 roku, w: Róg Afryki. Historia i współczesność, red. J. Mantel-Niećko, M. Ząbek, Warszawa 1999, s. 110–124.
9
A. S ł o w i k, Konflikt w Darfurze w świetle prawa międzynarodowego, Toruń, 2014, s. 37.
10
S. H a r i r, Racismin islamic disguise? Retreating nationalism and up-surging
ethnicity in Darfur Sudan, Bergen 1993.
1. Zróżnicowanie etniczne Darfuru
Sosol
1526–1551
Dalil
1551–1569
Sharaf
1569–1584
Ahmed
1584–1593
Idriss
1593–1505
Salih
1505–1627
Mansur
1627–1639
Shosh
1639–1658
Naser
1658–1670
Tom
1670–1683
Kuru
1683–1695
Sulejman II
1695–1715
Musa bin Salman
1715–1726
Ahmed AbubakrMusa
1726–1746
Mohammad Dra bin Ahmed
1746–1757
Omer Lail bin Ahmed
1757–1764
Abu Algassim bin Mohammad
1764–1768
Tirab bin Ahmed
1769–1787
Abderahman Al-Rashid
1787–1802
Mohamad Al-Fadul Abderahman
1802–1839
Hamed Hussien Mohammad Al-Fadul
1839–1874
Ibrahim bin Mohammad Hassan
1874–1875
Ali Dinar bin Zakaria
1898–1916
73
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: N. Barszam, Al-Janjaweed Rusul Alsher wa
Jund alshietan (Posłańcy zła i żołnierze szatana), Kair 2008.
Poza wspomnianym wyżej handlem z Egiptem, handel dalekosiężny z Darfuru rozwijano także na kierunku wschód-zachód, na
tzw. drodze sudańskiej (‘tariq Sudan) prowadzącej z Sawakinu nad
Morzem Czerwonym przez Darfur do kraju Hausa. Handlowano
przede wszystkim wydobywaną tu miedzią, dostarczaną do Kano
i Bornu w zamian za tkaniny hausańskie i orzechy kola ze strefy
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
74
leśnej Afryki Zachodniej11. Pobudzały go też migracje poszczególnych plemion i ludów (szczególnie Fulbe-Mbororo, Hausa, ludów
Bornu i Uadaju) z zachodu na wschód, czego wyrazem może być
znaczna diaspora potomków tych imigrantów, znanych w Sudanie
pod ogólną nazwą Fellata, będących w percepcji Arabów sudańskich jednocześnie potomkami dawnych pielgrzymów do Mekki,
którzy zdecydowali się nie powracać do swych krajów pochodzenia. Wspomniane pielgrzymki, odbywane pieszo lub karawanami
na osłach i wielbłądach, zaczęły się zapewne już w pierwszych
wiekach występowania islamu w tym regionie (niestety brak na
ten temat źródeł) i trwały nieprzerwanie przynajmniej do lat
sześćdziesiątych XX wieku, kiedy to zostały powoli wyparte przez
transport lotniczy. Podkreślić trzeba, że do Darfuru przybywali
również przedsiębiorcy i badacze z różnych regionów świata.
Powstała tam jedna ze stacji misji gospodarczych na kontynencie
afrykańskim, w górnym dorzeczu Nilu12.
Mieszkańcy regionu są podzieleni na dwa główne zespoły grup
etnicznych: pierwsza jest pochodzenia arabskiego (co sugeruje jej
imigracyjne pochodzenie), a druga uznana za lokalną, pochodzenia
niearabskiego, uważana jest za rdzennie afrykańską. Znaczenie
tego podziału uwypukliło się później, kiedy nałożyła się na niego
struktura ekonomiczno- zawodowa ludności w tym regionie. Nie
bez znaczenia jest tu jeszcze rozmieszczenie geograficzne ludności
i jej podziały społeczne i plemienne.
Źródła utrzymania się ludności w Darfurze odpowiadają podziałom etnicznym. Grupa pochodzenia arabskiego to nomadzi,
zajmujący się chowem bydła i wielbłądów, podczas gdy ludność
grup niearabskich, z wyjątkiem ludu Zaghawa, prowadzi tryb życia
R. K a r p i ń s k i, Sudan Centralny do końca XVI w., w: Historia Afryki do
początku XIX w., dz. cyt., s. 498.
12
Tamże; zob. O. Z e e n a l - A b d e e n, http://www.ashorooq.net/net,
[15.03.2012].
11
1. Zróżnicowanie etniczne Darfuru
75
oparty w dominującej części na tradycyjnym rolnictwie. Mimo że
cały region nosi nazwę Darfur (Dar Fur), czyli dosłownie dom (dar)
albo ziemia czy też ojczyzna ludu Fur, to jednak dzieli się on na
inne jeszcze podobszary. Zatem każdy dom (dar) stanowi określoną
tożsamość społeczną, polityczną i kulturową. Istotne jest tu zbiorowe
dziedzictwo kulturowe usytuowane w przestrzeni. Dlatego, mimo
formalnego podziału regionu na prowincje, rady i inne jednostki, to
jednak tradycyjny podział na „domy” (dary) pozostaje najważniejszym w kontekście grup etnicznych. Prowincja Darfur tradycyjnie
dzieli się na trzy główne domy: Dar Zaghawa na zachodzie i północy,
Dar Fur w centrum i Dar Rizeigat na południu. Poza nimi są też inne
małe „domy” należące do mniejszych plemion13.
Dar Zaghawa zamieszkane jest przez pasterzy wielbłądów (Abbala), w Dar Fur żyją społeczności rolnicze (Hakurat14), a w Dar
Rizeigat, pasterze bydła (Baggara). Degradacja środowiska miała
jednak znaczący wpływ na życie tych grup, z których każda miała
na nie swój własny sposób, uwarunkowany ekologicznie, odróżniający się od innych. Z powodu tych różnic w sposobie życia
i wykorzystywania zasobów naturalnych, prawdopodobieństwo
konfliktów pomiędzy mieszkańcami tych obszarów zawsze było
dość duże, a w czasach niedostatku ulegało zwiększeniu15.
M. A b u E l b a s h a r, The tribal war in Darfur: A resources fight developed
into ethnic and political conflict, London 1993.
14
Metoda podziału gruntów w Sułtanacie Darfuru. System podziału gruntów
opierał się na hakurat, dokumencie wydawanym przez sułtana. System ten został
wprowadzony w Darfurze w okresie panowania Kuuru, drugiego sułtana z dynastii
Keira. Osoba posiadająca hakurat uprawniona była do objęcia określonego obszaru
ziemi. Zwykle wiązało się to z nadaniem prawa własności. Czasami jednak było to
w formie lenna w zamian za daninę, a czasem jako wynajem. Posiadaczami hakurat
byli zazwyczaj zamożni arystokraci, a pracę wykonywali dla nich niewolnicy lub
słudzy. Za: J. M o r t o n, Managing Political and Economic Claims to Land in Darfur,
2008, s. 2, http://www.jfmorton.co.uk/pdfs/PolEconDfurLand.pdf, [15.03.2015].
15
Tamże; M. S u l i m a n, The Sudan: Resources, identity..., dz. cyt., s. 352.
13
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
76
Z uwagi na wspomniane podziały etniczne w lutym 1991 roku
Darfur został podzielony na Darfur Północny ze stolicą w Al-Fashir,
Darfur Południowy ze stolicą w Nijala oraz Zachodni ze stolicą w El
Geneina. Struktura administracyjna przejawia się w podziale na
stany, każdy ze stanów jest podzielony na kilka prowincji, a dalej
każda prowincja na rady miejskie i wiejskie. Mimo tej skomplikowanej i zhierarchizowanej struktury administracyjnej, Darfur
nadal pozostaje jedną z najmniej zintegrowanych części Sudanu
i jest najtrudniejszy do zarządzania. Spowodowane jest to jego
odległością od centrum i słabym połączeniem komunikacyjnym ze
stolicą kraju. Wyboiste drogi łączące ten region z innymi częściami
kraju i stan linii kolejowych, rozciągających się poprzez Darfur
Południowy, podkreślają izolację Darfuru od reszty kraju16.
Społeczność i grupy etniczne w jałowym regionie północnym
Pierwszy z tych trzech obszarów na północy, będący przedłużeniem Pustyni Libijskiej, zamieszkany jest przez grupy koczowniczych pasterzy wielbłądów (określane mianem Abbala)
pochodzenia arabskiego, jak Bideyat, Rizeigat czy Beni Hussein,
jak i niearabskich Zaghawa. Jest to obszar najbardziej narażony na
klęski żywiołowe i brak stabilności ekologicznej. Fakt ten wyjaśnia,
dlaczego tego typu warunki sprzyjają konfliktom17.
Społeczność i grupy etniczne w bogatym regionie centralnym
Do regionu centralnego należy środkowa część masywu Dżabal
Marra. Jest to obszar najbogatszy ze wszystkich w Darfurze pod
względem żyzności gleby i dostępności do wody, zarówno jeśli
chodzi o opady, jak i zasoby wód podziemnych oraz inne zasoby
Tamże, s. 355; zob. M. M u k h t a r, Darfur: Min azmat dawlat iilaa sirae
alquaa aleuzmaa (Darfur od kryzysu państwa do walki wielkich mocarstw), Al
Jazeera 2009, s.151–162.
17
Tamże; O. Z e e n a l - A b d e e n, http://www.ashorooq.net/net, [15.03.2012].
16
2. Arabowie z Darfuru
77
naturalne. Mieszka tu wielu tradycyjnych rolników. Generalnie
większość mieszkańców tego regionu stanowi ludność niearabska.
Lud Fur to główna grupa etniczna regionu, ale na jego obrzeżach
zamieszkują także mniejsze ludy niearabskie, jak: Masalit, Alberti,
Albrko, Albrgid, Tama i Tundżur. W przeciwieństwie do arabskich
pasterzy, są to społeczności rolnicze, pokojowo koegzystujące ze
sobą. Mimo różnic między tymi grupami etnicznymi nie dochodziło
do poważnych starć zbrojnych18.
Społeczność i grupy etniczne we wschodnim i południowym
regionie suchej sawanny
Na obszarach południowego Darfuru, które obejmują części przy
wschodniej granicy z sąsiednim Kordofanem, zamieszkują głównie
hodowcy bydła z koczowniczych plemion arabskich określanych mianem Baggara. Obszary te są mniej stabilne klimatycznie niż region
centralny, ale zwykle nie nawiedzają ich tak dotkliwe susze, jak na
północy. Jednak w ciągu ostatnich dwudziestu lat wiele wycierpiały
z powodu suszy, zwłaszcza w latach 1984–1985, do tego stopnia,
że niektóre populacje pasterzy krów, jak Rizeigat, Habbaniya, Beni
Halba, Ta’aisha i Misseriya, uważane za najważniejsze plemiona
arabskie spośród hodowców bydła (Baggara), zostały zmuszone do
migracji do miast lub przemieszczenia się w kierunku nawadnianych
centralnych regionów zamieszkanych przez ludność Fur19.
2. Arabowie z Darfuru
Aby wyjaśnić, kim są Arabowie z Darfuru i jakie miejsce zajmują
na mapie etnicznej i kulturowej Sudanu, należy przedstawić choćby
M. S u l i m a n, The Sudan: Resources, identity..., dz. cyt., s. 354–356.
Tamże s. 356; zob. M. S u l i m a n, The war in Darfur, Institute For African
Alternatives, IFAA, http://new.ifaanet.org/wp-content/uploads/2011/12/wardar.
htm, [19.03.2014].
18
19
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
78
w zarysie procesy etniczne w tym kraju od momentu rozpoczęcia kolonizacji arabskiej. Arabowie po zdobyciu Egiptu w 641 roku i nieudanej próbie podboju Nubii zwrócili się na zachód (w stronę Maghrebu), nie interesując się więcej Sudanem. Graniczące z Egiptem
chrześcijańskie królestwo Makuria zmusili tylko do płacenia daniny.
Po zajęciu Egiptu dochodziło jednak do stopniowej imigracji pojedynczych grup Arabów na teren dzisiejszego Sudanu. Przybywali
oni w sposób niezorganizowany, jako polityczni uchodźcy, kupcy, pasterze i muzułmańscy duchowi, znajdując tam więcej swobód politycznych i lepsze warunki do rozwoju pasterstwa. Imigracja plemion
pasterskich nasiliła się zwłaszcza po roku 1272, kiedy to sułtan Egiptu
Beibers I za odmowę płacenia daniny zorganizował ekspedycję
karną przeciwko królestwu Makuria, niszcząc jej stolicę Dongolę20.
Ostateczny upadek chrześcijańskiej Dongoli w XIV wieku otworzył szerzej drzwi do arabskiej penetracji Sudanu. Istniejące jeszcze
na południu chrześcijańskie państwo Alwa nie przeciwstawiało się
temu. W tym okresie rozpoczął się proces stopniowej arabizacji
Sudanu. Plemiona pasterskie zajmowały rzadko zaludnione tereny
Butany i Al-Dżaziry albo udawały się wprost do Kordofanu i Darfuru, gdzie środowisko przyrodnicze sprzyjało rozwojowi pasterstwa.
Wielu Arabów osiedlało się także na rolniczych obszarach nad
Nilem. Nie mając uprzedzeń rasowych, często zawierali oni związki małżeńskie z kobietami pochodzącymi z rodzin miejscowych
władców, zdobywając tą metodą prawa do ziemi i kraju. W ten
sposób wiele miejscowych plemion przechodziło pod kierownictwo
arabskich szejków. Jednocześnie plemiona te nawracały się na
islam. Zmieniały też system pokrewieństwa z matrylinearnego na
patrylinearny, stopniowo się arabizując. Z drugiej jednak strony,
M. Z ą b e k, Arabowie z Dar Hamid. Społeczność w sytuacji zagrożenia
ekologicznego, Warszawa 1998, s. 25–27; zob. H.A. M c M i c h a e l, A History of
the Arabs in the Sudan and some account of the people who preceded them and of
tribes inhabiting Darfur, London 1967.
20
2. Arabowie z Darfuru
79
Arabowie także przejmowali styl życia i niektóre zwyczaje miejscowej ludności. Proces ten nasilił się po przejęciu islamu przez
władców państwa Fundż, które zostało prawdopodobnie utworzone
niezależnie od dotychczasowej tradycji meroickiej i chrześcijańskiej
przez nigryckie ludy z południa ze stolicą w Sennarze21.
Fundż podbił w 1501 roku królestwo Alwa, co było bezpośrednią przyczyną całkowitego upadku chrześcijaństwa w Sudanie,
a następnie podporządkował sobie terytoria na północ do Trzeciej
Katarakty i Morza Czerwonego, na zachód do Darfuru, a na południe prawdopodobnie do rzeki Bahr al-Ghazal i Sobat. Istnienie
tego państwa odegrało ważną rolę w procesie powstawania współczesnej narodowej świadomości Sudańczyków i ich afroarabskiej
kultury. Połączyło ono różnorodne tradycje kulturowe mieszkańców
Sudanu z północy i południa, z jednej strony poprzez islamizację
i arabizację ludności afrykańskiej, a z drugiej strony – poprzez
afrykanizację Arabów. Zmiany te zachodziły powoli i nieregularnie, aż do upadku Sennaru w 1821 roku. Jest faktem, że niektóre
z plemion uważanych dziś za arabskie, jak np. Bederija, jeszcze
na początku XIX wieku nie używały języka arabskiego.
Współcześni Arabowie sudańscy pochodzą właśnie w większości
z plemion, których udziałem były opisane tu procesy. Mimo to nie
stanowią – z punktu widzenia ich genezy – jednorodnego etnosu.
Większość arabskich plemion dzieli się na dwie zasadnicze grupy:
Dża’alin-Danagla i Dżuhajna-Fezara. W związku z tym, że wśród
mieszkańców Darfuru można spotkać przedstawicieli obu tych
grup, należy bliżej wyjaśnić ich pochodzenie.
Przybycie arabskich plemion pasterskich na teren Darfuru
i Kordofanu było z jednej strony uwarunkowane możliwościami
Por. M. M a h m o u d, Inside Darfur: Ethnic Genocide by a Governance Crisis,
„Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East”, 24(2004),
nr 2, s. 3–17.
21
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
80
rozwoju chowu zwierząt, z drugiej dawało ważne dla nomadów
poczucie niezależności od scentralizowanej władzy państwowej.
Środowisko przyrodnicze strefy Sahelu, ze względu na wyższy
poziom opadów, dawało na pewno większe możliwości rozwoju
pasterstwa aniżeli półpustynne okolice Hidżazu i Egiptu, skąd przybywały wspomniane plemiona. Czynnikiem ograniczającym była
niewielka liczba stałych źródeł wody, które z tego względu –
w przeciwieństwie do pastwisk – stanowiły własność określonych
plemion i były pod kontrolą ich szejków. Szejkowie arabscy, mimo
zjednoczenia pod sztandarami Proroka, ciągle nie mieli poczucia
wspólnoty narodowej i nie poddawali się władzy państwowej22.
Konflikt w Darfurze jest wynikiem złożonego zestawu czynników,
w tym konfliktów w celu uzyskania zasobów naturalnych oraz kontroli i nierównej dystrybucji siły gospodarczej i politycznej oraz braku
silnej sprawiedliwej gospodarki, militaryzacji i rozprzestrzeniania
broni. Konflikt między grupami arabskimi lub tymi, które określa
się jako Arabów, nie jest czymś nowym. Plemiona Rizeigat i Maalia
walczyły między sobą w południowo-wschodnim Darfurze w latach
sześćdziesiątych o prawa administracyjne. Także Rizeigat i Beni
Halba walczyły ze sobą zarówno o dostęp do wody, jak i o pastwiska
w Darfurze w pasie południowo-zachodnim w latach siedemdziesiątych. W połowie lat osiemdziesiątych problem wszedł w śmiertelną
kombinację czynników ekonomicznych między rolnikami, pasterzami, Arabami i nie-Arabami. Dodatkowo oddziaływały czynniki
suszy z lat 1984–1985 oraz reperkusje wojny w Czadzie i supremacji
„arabizmu” – nowej ideologii politycznej, głoszącej zasadę wyższości „rasy arabskiej”, głoszonej w Libii rządzonej przez Muammara
Kaddafiego – i jej wpływu na rząd centralny w Chartumie23.
Zob. M. Z a r r o u g, The Kingdom of Alwa, Calgary 1991, s. 24.
J. F l i n t, Beyond ‘Janjaweed’: Understanding the militias of Darfur, Geneva 2009, s. 17.
22
23
2. Arabowie z Darfuru
81
Konflikt w Darfurze jest często przedstawiany w ten sposób
niezwykle uproszczony. Z reguły uważa się, że afrykańscy rebelianci
chwycili za broń i stanęli w obronie swoich praw przeciwko rządowi w Chartumie. Reakcją rządu było z kolei uzbrojenie arabskiej
milicji, która poprowadziła krwawą walkę na miarę ludobójstwa
dokonanego na Afrykanach w Darfurze. Nawet jeżeli obraz ten
oddaje część prawdy, to jednak wyjaśnienie sytuacji jest o wiele
bardziej skomplikowane. Na przykład rozgraniczenie na ludność
afrykańską i arabską jest zbyt dużym uproszczeniem, ponieważ po
każdej stronie są liczne grupy etniczne. Największą grupą etniczną
w Darfurze jest Fur, która to nazwa jest związaną z nazwą regionu
Darfur. Fur to plemię afrykańskie, które wraz z dwoma innymi
afrykańskimi grupami etnicznymi, Zaghawa i Masalit, stanowią
największe grupy uczestniczące w buncie, który pojawił się w roku
2003. Bycie Arabem lub Afrykaninem jest kwestią tożsamości i nie
jest czymś jednoznacznym z pochodzeniem etnicznym, a granice
między tym, kto jest Afrykaninem, a kto Arabem bywają nieco
płynne. Identyfikacja ta może przykładowo zmienić się w przypadku
zmiany stylu życia lub poślubienia osoby o określonej przynależności etnicznej. Innym uproszczeniem jest też ogólny pogląd, że
Arabowie są nomadami podczas gdy Afrykanie są rolnikami. Jest
to prawdziwe w pewnym stopniu, ale istnieją również pewne
wyjątki. Na przykład afrykańskie plemnie Zaghawa to ludność
głównie koczownicza24.
Konflikty między różnymi grupami etnicznymi są częścią historii
Darfuru od co najmniej 75 lat. Wynikało to głównie z konfliktów
związanych z wypasem zwierząt i dostępem do wody, ale również
z polityki lokalnej i granic administracyjnych. Większość z tych konfliktów nie doprowadziła do wystąpienia tych grup przeciwko sobie,
J. B r o s c h é, DARFUR: Dimensions and Dilemmas of a Complex Situation,
Uppsala 2008, s. 9.
24
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
82
ale jest kilka wyjątków od tej generalizacji. Krytycznym czynnikiem
powodującym nasilenie tych konfliktów była degradacja środowiskowa, która rozpoczęła się w Darfurze w 1970 roku i stała się już
bardzo dotkliwa w 1980 roku. Pomimo poważnych problemów
w Darfurze, żadne kroki nie zostały podjęte przez zarządzających
dla ochrony funkcjonowania ludności w tym regionie. Jednocześnie
napływ ludności z Czadu spowodował wzrost populacji w Darfurze,
co pociągnęło za sobą jeszcze większą konkurencję w dostępie do
zasobów, które i tak już były niewystarczające. Konflikt o dostęp
do zasobów jest postrzegany przez wielu jako podstawowy czynnik
powodujący eskalację przemocy w Darfurze25.
Rządowe wsparcie dla arabskich grup etnicznych w różnych
społecznych konfliktach miało miejsce od końca 1980 roku do
1990, a jednym z najpoważniejszych z tych konfliktów była wojna
plemienia Fur z ludnością arabską pod koniec lat osiemdziesiątych.
Konflikt Fur z grupami arabskimi został powstrzymany w połowie 1989 roku, gdy Narodowy Front Islamski przejął władzę
w Chartumie. Powodem rozwiązania tego konfliktu była praktyka
powstrzymania konfliktów plemiennych, w czasie, kiedy zmienia
się rząd, tak, aby sprawdzić działanie nowego systemu. Jednak
konflikt pomiędzy Fur i Arabami ponownie pojawił się, kiedy nowy
rząd zaczynał promować interesy określonych grup etnicznych na
szkodę innych, wywołując nowe konflikt społeczne.
3. Klasyfikacja ludności Darfuru według
sposobu zarobkowania i źródeł utrzymania
Zróżnicowanie etniczne w Darfurze, a także w Sudanie na ogół
nie jest jasne i wyraziste. Mieszkańców Darfuru można podzielić –
J. F l i n t, Darfur’s armed Movements, w: A. D e Wa a l, War in Darfur and
the Search for Peace, Cambridge 2007, s. 142–143.
25
3. Klasyfikacja ludności Darfuru według sposobu...
83
jak wspomniano wcześniej – na potomków pochodzenia arabskiego
oraz na lokalne grupy niearabskie. Mimo że niektórzy członkowie
grup arabskich twierdzą, że tylko one są grupami arabskimi „czystymi pod względem rasowym”, to należy jednak zauważyć, że
arabskość odnosi się głównie do dziedzictwa kulturowego, a nie
„pochodzenia rasowego” czy przynależności etnicznej. Tak więc
nazwa „Arab” zazwyczaj oznacza ludność mówiącą po arabsku
w wyniku oddziaływania procesów historycznych w różnych grupach lokalnych z pochodzenia niearabskich afrykańskiego Sudanu26.
Lud Fur jest największą grupą etniczną pochodzenia afrykańskiego w regionie Darfuru. Składa się z osiadłych rolników zajmujących się rolnictwem z wykorzystaniem metod tradycyjnych
(tzn. kopieniactwa). Członkowie tego ludu, jak już wspomniałem
wyżej, są założycielami Sułtanatu Fur i historycznymi władcami
tego regionu. Inne niearabskie grupy w regionie to: Meidob, Zaghawa, Masalit, Berti, Tama, Alemrarit i Tundżur.Te niearabskie
grupy etniczne utworzyły w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku
Powstańczy Front Darfuru, w obliczu powszechnych praktyk wykluczania rdzennych grup etnicznych wewnątrz Darfuru. Głównym
celem Frontu była ochrona interesów rdzennej ludności Darfuru
wobec konfliktów i rywalizacji politycznej, do której mieszał się
centralny rząd w Chartumie27.
Ludy arabskie w Darfurze to głównie plemiona koczownicze:
Habbaniya, Beni Hussein, Ziyadiyah, Beni Halba, Dżawama, Rizeigat, Almhiria. Poza nimi są jeszcze arabscy kupcy, mieszkańcy
miast, urzędnicy państwowi nazywani często „Synami Dżallaba”,
26
H. Yo u n g, Livelihoods, migration and remittance flows in times of crisis
and conflict: case studies for Darfur, Sudan, September 2006, http://www.
odi.org/sites/odi.org.uk/files/odi-assets/publications-opinion-files/404.pdf,
[19.02.2016].
27
A. A b d e l K a r i m, Altawzeei alsukani wi Farfur wa alsudan (Rozmieszczenie
ludności w Darfurze i w Sudanie) Chartum 2006, s. 166–167.
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
84
co jest określeniem synów kupców z północy Sudanu28. Wspomniane grupy społeczne utworzyły w połowie lat osiemdziesiątych
ubiegłego wieku tzw. „Sojusz Arabski”. Miał on na celu uzyskanie
oficjalnego wsparcia i pomocy finansowej od rządu centralnego
oraz sudańskich partii politycznych na rzecz Arabów w regionie
Darfuru29.
Zdaniem badaczy sudańskich Ghaffara Mohammeda Ahmeda
i Sheriffa Silka, mieszkańców Darfuru Północnego można podzielić
również według innych klasyfikacji. Popularna jest klasyfikacja według tożsamości gospodarczych na cztery grupy: Baggara (arabskich
pasterzy hodujących bydło), Abbala (arabskich pasterzy hodujących
wielbłądy), Zarga (nazwa lokalna, oznaczająca „czarnych” niearabskich rolników) oraz ludność miast, kupców i rzemieślników.
Istnieje także jeszcze inny podział, dokonany w oparciu o wymiar
kulturowy, przyjęty przez sudańskiego badacza Fouada Ibrahima.
Wyróżnia on grupy na podstawie ich związków z arabskością (czyli
według kryterium etnicznego) i relacji do arabskiej kultury i języka. Mówi zatem o: Arabach, mieszanych Arabach, nie-Arabach
mówiących po arabsku i nie-Arabach nie mówiących po arabsku.
Badacz ten mówiąc „Arabowie”, ma na myśli populacje Arabów
mówiące po arabsku jak Rizeigat, Ziyadiyah, Beni Hussein i pasterzy Dżawama, którzy jako potomkowie ze związków mieszanych
z ludnością lokalną mają kolor skóry ciemniejszy niż Sudańczycy
pochodzenia arabskiego. Natomiast nie-Arabowie mówiący po
arabsku to grupy, które zrezygnowały z języka ojczystego i przyjęły
język arabski. Do tej kategorii należą: Alberti i Tundżur. Trzecia
kategoria to mieszani Arabowie, do których zalicza się tutaj tych,
Termin pochodzi od typowego dla nich stroju: dżalabiji, będącej rodzajem
długiej białej koszuli.
29
A. A b d e l K a r i m, Altawzeei alsukani wi Farfur wa alsudan, dz. cyt., s. 168;
zob. S. S h u a i b, Saraeat alqabayil alearabia fi Darfur (Konflikt plemion arabskich
w Darfurze), http://www.sudantribune.net/6284, [29.03.2014].
28
3. Klasyfikacja ludności Darfuru według sposobu...
85
którzy używali swoich ojczystych języków, ale dodatkowo jeszcze
mówili w dialektach arabskich. Do tej grupy badacz zaliczył plemiona Fur, Zaghawa, Meidob, Albrgid, Mima, Tama i Kenana30.
Z kolei inny badacz Rex Sean O’Fahey31 przyjął podział ludności
Darfuru oparty na twierdzeniu, że jest to obszar zróżnicowany
genealogicznie i etnicznie, a klasyfikacja i podział na Arabów i nie-Arabów dokonuje się w sposób losowy i sprawia, że przyjęte klasyfikacje nie są rozstrzygające. O’Fahey proponuje więc klasyfikację
w oparciu o imigrację i czynniki językowe oraz sposoby zarabiania
na życie jako podstawowe elementy struktury ludności w Darfurze.
Zgodnie z tym hybrydycznym trendem można wyróżnić trzy grupy
ludności, uwzględniając ich drzewa genealogiczne, działalność,
którą się zajmują, jak również zamieszkiwanie w określonych
granicach geograficznych oraz elementy kulturowe.
Zgodnie z tak przyjętymi kryteriami, pierwszą grupę można
określić jako pasterzy wielbłądów i bydła, którzy uważają się za
Arabów. To przekonanie wyraża się w tym, że występują jako
Arabowie i posiadają taki status. Mają też poczucie, że są Beduinami (koczownikami), znani są ze swego poczucia wyższości
i skłonności do przemocy. Uznają grupy rolników i inne grupy
wiejskie za ludność o niższym statusie. W ich rozumieniu są to
grupy gorsze i to nie tylko w sensie etnicznym, ale także na poA. A b d e l K a r i m, Altawzeei alsukani wi Farfur wa alsudan, dz. cyt.,
s. 170–175; zob. M. S u l i m a n, The Sudan: Resources, identity..., dz. cyt.,
s. 353–354.
31
Profesor Rex Sean O’Fahey, profesor historii na Uniwersytecie w Bergen
w Norwegii, specjalizuje się w historii Afryki i Bliskiego Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem intelektualnej i literackiej historii islamu w Afryce,
pre-kolonialnych dziejach Sudan, Sufizmu i współczesnych ruchów islamskich
w północno-wschodniej Afryce. Profesor O’Fahey Opublikował wiele książek
dotyczących tych obszarów, przykładowo Państwo i społeczeństwo w Darfurze,
za: M. K i n g, M. O s m a, Environmental Degradation as a Cause of Conflict in
Darfur, Khartoum 2004, s. 109.
30
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
86
ziomie kultury i sposobu utrzymania się. Określają ich mianem
Altkl od słowa „kuchnia” w odniesieniu do ich stabilnego trybu
życia. Istotne znaczenie ma dla nich określenie: Dar – dom – jako
odzwierciedlenie statusu ich przodków, ich tożsamość odróżniająca ich od innych grup. Aby zabezpieczyć siebie, czyli Dar, przed
intruzami, posiadają oddziały, organizacje wojskowe prowadzone
przez wojowników-przywódców.
Te grupy wojskowo-pasterskie nie wahają się przed dokonywaniem inwazji i ataków na rolników, których mają w pogardzie.
Zwłaszcza w czasach niedostatku i ograniczonych zasobów zdarzają
się zbrojne najazdy na inne grupy, przede wszystkim na mieszkańców wiejskich obszarów rolniczych. Jest to jeden ze sposobów
działań ukierunkowanych na uniknięcie nędzy i ubóstwa w trudnych czasach. Jak podkreśla jednak brytyjski badacz Alexander de
Waal, jest faktem, że głód i nędza nie są czynnikami najmocniej
oddziałującymi na funkcjonowanie tych grup. Znaczenie mają bowiem też społeczne i psychologiczne konsekwencje oddalenia się
od własnego terytorium dar, gdyż jest to istotne dla członków tej
grupy. Badania de Waal pokazały, że mieszkańcy wsi w zachodnim
Sudanie chociaż są zwykle bardziej zagrożeni głodem, to jednak
mniej się go obawiają niż zagrożeń związanych z załamaniem się
struktur społecznych „domu”32.
Grupa druga składa się z rolników prowadzących uprawy sezonowe i stałe. Są to stali mieszkańcy wsi, potomkowie głównie
niearabskiej ludności, zazwyczaj z plemienia Fur. Grupa ta w przeciwieństwie do pasterskich, które przedstawiono wcześniej, nie ma
charakteru paramilitarnego. Dla członków tej grupy Darfur jest
ich „domem”, podczas gdy wszystkie inne są według nich obce
Zob. A. A b d e l a a t i, Darfur: Judhur wamalat alssira almusallah, http://
www.aljazeera.net/home/Getpage/6c87b8ad-70ec-47d5-b7c4-3aa56fb899e2/
04515945-482b-46b4-96c1-7f384f32bcbb, [22.052014].
32
3. Klasyfikacja ludności Darfuru według sposobu...
87
w tym regionie. Rolnicy z Fur generalnie przejawiają skłonność
do życia w pokoju, choć zdarza się, że sporadycznie angażują się
w starcia z pasterzami bydła i wielbłądów. Robią to w obronie
swoich upraw i gospodarstw. W wyniku tych konfliktów pomiędzy
tymi dwiema grupami narasta nieufność, a nawet wrogość wobec
siebie nawzajem.
Trzecia grupa, wyodrębniona na podstawie wspólnych cech
regionalnych, kulturowych i zawodowych, składa się z przedsiębiorców, urzędników państwowych i właścicieli gruntów, pracujących
mieszkańców miast. W przeciwieństwie do omówionych powyżej
grup, posiadających ograniczone znaczenie polityczne, ta trzecia
grupa odgrywa ważną rolę w życiu politycznym i gospodarczym
regionu.
W rozdziale tym podjęto próbę przedstawienia historycznych
i środowiskowych czynników, które złożyły się na procesy etniczne
(struktura społeczno-etniczna Darfuru) i osadnicze (rozmieszczenie ludności według sposobu zarobkowania i źródeł utrzymania
w Darfurze), mające znaczenie dla współczesnego Darfuru. Oba
czynniki należy brać stale pod uwagę, gdyż tylko w taki sposób
można wyjaśnić wspomniane procesy. Życie w Sudanie, jak i w innych częściach kontynentu afrykańskiego, rozpatruje się w kontekście zachowania równowagi ekologicznej i gospodarczej. W ciągu
ostatnich czterech dekad dochodziło do wielokrotnego naruszenia
tejże równowagi, zwłaszcza na dużych obszarach suchych i półsuchych w północnej części Sudanu33.
Trwająca susza, nieodpowiednie metody wykorzystania gruntów,
takie jak wzrost wprowadzania na szeroką skalę metod zmechanizowanego rolnictwa w zakresie nawadniania i intensywny wypas,
powodowały zniszczenia ekosystemu – pasa sawanny Sudanu
N. B a s h a r i, Epistemological Enlightenment Centre, http://tanweer.sd/
arabic/modules/ smartsection/item.php?itemid=96, [15.03.2013].
33
II. Etnicznie i społeczne uwarunkowania konfliktu w Darfurze
88
zamieszkanego przez 70% ludności kraju. Miliony ludzi musiało
opuścić swoje domy i zostało wysiedlonych, a ich liczba wzrosła
do tego stopnia, że Sudan w rzeczywistości stał się największym
krajem wysiedleńców na świecie. Przepływ ludzi i ich zwierząt ze
stref zagrożonych w miejsca już zajęte przez inne grupy etniczne
to prosty sposób na wywołanie napięcia i wrogości. Ludzie czasami zmuszeni są do wspólnego użytkowania ziemi na określonych
warunkach. Dawniej obejmowało to krótsze okresy. Jednak wraz
z pogarszaniem się warunków naturalnych sytuacje te trwają przez
długie okresy i naciski stają się silniejsze. Trudności te, zwłaszcza
we wschodniej części Sudanu i na obszarach dotkniętych suszą
w Darfurze i Kordofanie, stają się coraz większe34.
Podziały etniczne, religijne i kulturowe mają duże znaczenie
dla właściwego zrozumienia motywacji ludzi angażujących się
w krwawe konflikty. Przedłużające się konflikty powodują powstawanie coraz większych etnicznych barier i zwiększają prawdopodobieństwo wzrostu znaczenia podziałów etnicznych jako
głównej przyczyny konfliktu. Większość konfliktów zbrojnych
w Darfurze została zapoczątkowana z powodu ograniczonych
zasobów naturalnych, rzeczywistych i wyobrażonych. Z biegiem
czasu do różnic przynależności etnicznej, kulturowej i religijnej
dołączono argumenty ideologiczne i społeczne. Wszystkie te przyczyny prowadzą do pojawiania się konfliktów politycznych, które
z czasem przekształcają się w konflikt zbrojny35.
Skutki uboczne, powodowane przez różnice etniczne i poziom
rozwoju kulturalnego i duchowego, mogą stać się wraz z rozwojem i pojawieniem się innych punktów zapalnych trudnym do
rozwiązania konfliktem. Wojna w Darfurze rozpoczęła się od spoSudan: Post-conflict Environmental Assessment, Natural Disasters and Desertification, United Nations Environment Programme, 2012, s. 58–62.
35
Tamże, s. 63–68; zob. I. A h m e d, Causes of Tribal Conflicts in Dar Fur,
„Sudanese Human Rights Quarterly”, 1999, nr 8, s. 24.
34
3. Klasyfikacja ludności Darfuru według sposobu...
89
ru między rolnikami i pasterzami o zasoby naturalne, pastwiska
i źródła wody. Wraz z upływem czasu, zaognianiem się konfliktu,
wzrostem poczucia krzywdy z tytułu utraty życia i mienia, wymiar
etniczny zarysował się jako drugi najważniejszy punkt zapalny tego
konfliktu. Z czasem, w związku z coraz większymi stratami, paniką i wzrostem dramatyzmu działań wojennych, wymiar etniczny
wysunął się na czoło jako najważniejszy motyw konfliktu. Tak więc
konflikt zasobów przerodził się w konflikt tożsamości. Konieczność
dostosowania się do różnorodnych środowisk ekologicznych niesie
ze sobą ujawnianie się różnic w kulturze, wytworach materialnych
oraz aspektach organizacji społecznej, takich jak język i tradycje
społeczne, sposób ubierania się i odżywiania, które są kluczowymi
kryteriami pojawiania się dyskryminacji rasowej. Różnice te stają
się poważne, gdy zaistnieje spór o zasoby materialne. W rezultacie
na granicy terenów o różnych warunkach przyrodniczych pojawiają
się punkty zapalne i prowadzą do różnych form konfliktów między
sąsiadującymi grupami, a rywale używają własnego pochodzenia
etnicznego jako argumentu w tych sporach.
Rozdział III
Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego
oraz analiza motywów działania
grup rebelianckich w Darfurze
1. Definicja, typologia i fazy konfliktu
Konflikt – to proces społeczny zachodzący między jednostkami,
grupami, państwami lub organizacjami. Wynika ze sprzeczności
interesów, celów, poglądów czy obowiązków, powoduje powstanie
wrogości między nimi1.
W literaturze opisane są różne podejścia do wyjaśniania podstaw
tego zjawiska. Warte podkreślenia wydają się ujęcia wskazujące na
nierówność w dostępie do dóbr. Wraz ze wzrostem świadomości
niesprawiedliwego podziału, można spodziewać się tego, iż grupy
dyskryminowane będą kwestionować istniejący porządek. U podstaw konfliktu może też leżeć nierówny dostęp do władzy. Konflikt
przybiera na sile, gdy zbiorowości w niego zaangażowane stają się
spójne wewnątrz i solidarne w walce przeciwko stronie reprezentującej odmienne podejście i inne wartości. Tradycyjny pogląd traktuje
konflikt jako zjawisko jednoznacznie negatywne, którego źródłem są
błędy decydentów, a zatem należy go bezwzględnie unikać, a jeżeli
powstanie, to niezwłocznie likwidować. Natomiast współczesne
podejście do konfliktu przewiduje, iż może on też przynieść korzyści, o ile we właściwy sposób rozezna się przyczyny, pokieruje nim,
1
J. S t ę p i e ń, Socjologia pracy i zawodu, Poznań 2001.
92
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
a następnie znajdzie dobry sposób rozwiązania. Można w ten sposób
doprowadzić do lepszej efektywności podmiotu, którego konflikt
dotyczył. Rozważania te w literaturze przedmiotu dotyczą przede
wszystkim funkcjonowania organizacji, jednak pewne elementy
można zastosować do konfliktów przebiegających na większych obszarach, jak konflikty społeczne, które charakteryzują się zmaganiami
między ludźmi, których celem jest nie tylko zdobycie i posiadanie
środków produkcji, danej pozycji społecznej, władzy, czyli wartości
cieszących się społecznym uznaniem, ale też pozyskanie, a nawet
eliminacja rzeczywistego lub domniemanego przeciwnika2.
Można dokonać podziału konfliktów przyjmując różne kryteria.
W literaturze przedmiotu spotykanych jest wiele różnych typologii.
Poniżej dokonano wyodrębnienia najbardziej istotnych kryteriów
podziału. Zatem3:
1. z uwagi na podmiot konfliktu możemy mówić o konfliktach
pomiędzy jednostkami, grupami, instytucjami w różnych ich
konfiguracjach;
2. ze względu na zasięg wyróżnić należy konflikty w skali mikro,
makro lub mega;
3. biorąc za kryterium przedmiot są konflikty: ekonomiczne, polityczne, klasowe, ideologiczne, kulturowe, wartości i celów;
4. według kryterium sposobu przejawiania się można mówić
o konfliktach: jawnych i ukrytych, kierowanych i spontanicznych, łagodnych i ostrych;
5. konflikty rozróżnić można też ze względu na czas trwania na
długotrwałe i krótkotrwałe.
2
Tamże; zob. H. B i a ł y s z e w s k i, Teoretyczne problemy sprzeczności i konfliktów społecznych, Warszawa 1983.
3
P. J e r m a k o w i c z, Konflikt społeczny, zagadnienia teoretyczne, w: Rozwiązywanie sytuacji konfliktowych w wymiarze jednostkowym i społecznym, red.
M. Plucińska, Poznań 2014, s. 31–35; zob. M. H o l s t e i n - B e c k, Konflikty,
Warszawa 1983.
1. Definicja, typologia i fazy konfliktu
93
Warto, też wskazać, jakie są główne źródła konfliktów. Można
się ich doszukiwać w trzech sferach funkcjonowania poszczególnych grup: w komunikacji (wszelkiego rodzaju nieporozumienia)
w strukturach organizacyjnych (wyznaczanie ról społecznych, podział
i koordynowanie działań) oraz w zachowaniach ludzkich (odmienne normy i wartości). Z tych właśnie wymienionych powyżej sfer
wywodzą się źródła konfliktu, które są zazwyczaj związane z koniecznością dzielenia się ograniczonymi zasobami, różnicą celów
stawianych sobie przez poszczególne podmioty konfliktu, wzajemną
współzależnością grup i jednostek oraz różnicami w wyznawanych
wartościach i postrzeganiu pewnych istotnych dla stron spraw4.
W przebiegu konfliktu wskazuje się na pewne fazy, które zazwyczaj można wyróżnić w każdym konflikcie5:
1. Faza powstania konfliktu
Konflikt rozpoczyna się od odczucia niezadowolenia, poczucia,
iż druga strona jest przeszkodą na drodze do realizacji celów oraz
jest konkurencją w dostępie do zasobów.
2. Faza wybuchu konfliktu
Postępujące niezadowolenie może z kolei rodzić frustrację i doprowadzić do wybuchu otwartego konfliktu, czemu towarzyszy
narastająca niechęć do przeciwnej strony, aż do przekonania, iż
przeciwnik nie posiada takich samych praw, jest też wielka wola
walki podjęta w celu osiągnięcia pozycji wygranego.
3. Faza przebiegu konfliktu
Charakterystyczne cechy tego etapu to postępująca zwartość
w poszczególnych grupach, wysuwanie na czoło przywódców – osób
Zob. R.W. G r i f f i n, Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa 1996.
J. K i s i e l n i c k i, Podstawy organizacji i zarządzanie, http://edu.pjwstk.edu.pl/
wyklady/poz/scb/index66.html, [18.02.2016]; zob. F. G l a s l, Conflict Stages and
Dynamics, http://www.irenees.net/bdf_fiche-analyse-656_en.html, [18.02.2016].
4
5
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
94
znaczących, silnych, agresywnych, przekonujących itp., wypaczanie
poglądów – ocena własnej grupy zmienia się na korzyść, a postrzeganie przeciwnej – na niekorzyść, pojawianie się negatywnych stereotypów wobec przeciwnika, wybór przedstawicieli do negocjacji oraz
zaślepienie- w obawie przed klęską może pojawić się upośledzenie
zdolności do prawidłowego, racjonalnego myślenia.
4. Rezultat konfliktu
Korzyści, umocnienie pozycji dla wygrywającego, a niezadowolenie po stronie przegranych, gdzie wewnątrz grupy może
dojść do wzajemnych oskarżeń. Bywa, że rezultatem konfliktu
jest kolejny konflikt.
Na przebieg oraz możliwości rozwiązania konfliktu mają wpływ
różne okoliczności. Duże znaczenie mają wcześniejsze relacje i wynikający z tego stopień gotowości do podjęcia współpracy. Od tego
w dużej mierze zależy możliwość, kierunek i sposób rozwiązania
konfliktu. Istotne są też cechy stron zaangażowanych w konflikt:
ich poglądy, wartości, ideologia, jak też ich postrzeganie własnych
szans na wygraną i ocena jakie jest ryzyko przegranej. Nie sposób
też nie wspomnieć o tym, iż często w konflikcie uczestniczy oprócz
stron przeciwnych, uwikłanych w konflikt – strona niezaangażowana w konflikt, czyli mediator. Jego możliwości, umiejętności
i zaangażowanie w dużym stopniu mogą wpłynąć na przebieg
i sposób rozwiązania konfliktu. Oczywiście wiele zależy też od
samego charakteru, natury i rodzaju konfliktu. W literaturze
przedmiotu wskazuje się na różne podejścia do klasyfikowania
i wyróżniania metod rozwiązywania konfliktów. Można zatem
mówić o następujących metodach6:
1. Wyłączanie – w zależności od rodzaju konfliktu, sposobem jego
rozwiązania może być zerwanie kontaktu (relacji) ze stroną
6
J. K i s i e l n i c k i, Podstawy organizacji i zarządzanie, dz. cyt.
1. Definicja, typologia i fazy konfliktu
95
przeciwną. Jest to w zasadzie ucieczka od znalezienia rozwiązania, a nie rzeczywiste rozwiązanie konfliktu.
2. Poddanie się – strona silniejsza wykorzystuje swoją pozycję
i dalej postępuje się zgodnie z jej interesem. Nie jest to skuteczna metoda, gdyż strona przegrana jest nieusatysfakcjonowana
i może ponownie rozpocząć konflikt.
3. Zmuszenie do ustąpienia – strona zmuszająca do ustąpienia
stosuje wszelkie środki, aby osiągnąć cel, w tym manipulacje,
nieakceptowane traktowanie innych osób.
4. Kompromis – częściowo są zaspokojone interesy obu stron,
ponieważ każda strona z czegoś rezygnuje na rzecz roszczeń
przeciwnika, strony oceniają na ile ważne są własne interesy,
a na ile dobre wzajemne relacje i podejmują decyzje, co do
możliwości ustępstw.
5. Współpraca – opiera się na znalezieniu rozwiązania, które może
być satysfakcjonujące dla obu stron, zaakceptowane zostają cele
przeciwnej strony bez konieczności rezygnacji z własnych. Jest
to metoda efektywna, gdyż obie strony wkładają wysiłek, aby
poprawić komunikację, rozwiązać przyczynę sporu i znaleźć
korzystne rozwiązanie konfliktu.
Jak wcześniej wspomniano, niegdyś konflikty były postrzegane
jako zdecydowanie negatywne zjawisko. Współcześnie jednak dostrzega się pewne jego pozytywne elementy. Co do negatywnych
konsekwencji, to konflikty niestety często różnicują, rozbijają
grupy, powodują demonstrowanie wrogości, sprawiają przykrość,
a często też cierpienie. W sytuacji konfliktowej przeciwnicy w zależności od formy jego przebiegu, tracą siły, energię, czas i inne
cenne zasoby, które mogłyby być spożytkowane przykładowo na
rozwój, realizację celów itp. Można też jednak dostrzec pewne
pozytywne konsekwencje konfliktu. Może być on inspirujący
do poszukiwania nowych, korzystnych rozwiązań, lepszych od
dotychczasowych, a przez to prowadzić do postępu i rozwoju
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
96
gospodarczego, ekonomicznego, politycznego czy społecznego.
Proces konfliktowy wymusza też zidentyfikowanie i wyrażenie
własnych postaw, poglądów, wartości, sprzyja integrowaniu się
z osobami o podobnych postawach, jak też – w zależności od
przyjętego rozwiązania konfliktu – może uczyć akceptowania
odmiennych postaw7.
2. Próba identyfikacji przyczyn konfliktu
w regionie Darfur
Region Darfur, który znajduje się na dalekim zachodzie Republiki Sudanu, ma powierzchnię około 549 tysięcy km2 i zamieszkuje go ponad 6 milionów ludzi (w 2004 roku). Długie
lata region ten cierpiał z powodu deficytu środków i warunków
istotnych dla życia, braku dostatecznej infrastruktury drogowej,
środków transportu i komunikacji. W dodatku Darfurczycy mieli
poczucie całkowitego lekceważenia ich problemów przez kolejne
rządy sudańskie od momentu uzyskania niepodległości państwa
w 1956 roku.
Do braku stabilności przyczyniało się także dziedzictwo epoki
kolonialnej, dostrzegalne nie tylko w Sudanie, ale też w całej
Afryce. Implementowane, w ramach procesu przechodzenia do
niepodległości na grunt afrykański, zachodnie instytucje polityczne
i gospodarcze, mające być podstawą procesów modernizacyjnych,
okazywały się bardzo często dysfunkcyjne wobec lokalnych tradycji
i potrzeb8. Wśród negatywnych skutków wymienić można m.in.:
rozbicie tradycyjnych struktur społecznych i politycznych, zainiTamże; D.C. L e e g e, K.D. Wa l d, B.S. K r u e g e r, P.D. M u e l l e r, The
politics of cultural differences, Cultural Theory and Political Conflict: General
Components, 2001, ss. 55–62, http://users.clas.ufl.edu/kenwald/pos6292/pcd.
pdf, [18.02.2016].
8
W. L i z a k, Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, Warszawa 2012, s. 452.
7
2. Próba identyfikacji przyczyn konfliktu w regionie Darfur
97
cjowanie procesu przekształceń w sferze tożsamościowej, rozbudzenie nacjonalizmów, zanegowanie tradycyjnych systemów
wartości, przekształcenie systemów gospodarczych oraz wymianę
elit politycznych, społecznych i kulturalnych. Wszystko to działo
się w sytuacji ciągłego utrzymywania się tradycyjnych struktur
społecznych9. W efekcie wkrótce po dekolonizacji rozpoczął się
proces ewolucji afrykańskich systemów politycznych w kierunku
autorytaryzmu10.
Innym problemem były trudności wynikające z warunków
geograficznych i cech charakterystycznych tego regionu, jak
przykładowo brak opadów. Tereny te były narażone w drugiej
połowie ubiegłego stulecia na kolejne fale suszy, które doprowadziły do poważnych trudności z dostępem do źródeł wody dla
upraw rolniczych i wypasu. Kryzysy środowiskowe były natomiast
czynnikiem sprzyjającym pojawieniu się konfliktów zbrojnych
i potyczek pomiędzy różnymi plemionami rywalizującymi o pastwiska i wodę, szczególnie między pasterzami a rolnikami. Spory
te w przeszłości były jednak rozstrzygane bez doprowadzania do
większych tragedii, jak to zdarza się współcześnie, kiedy między
innymi różnice rasowe są pretekstem do długotrwałych kryzysów.
Ważnym czynnikiem stabilizującym była wspólna religia muzułmańska i język arabski. Grupy porozumiewające się własnym
językiem, posługiwały się bowiem również arabskim jako językiem
kontaktowym, co ułatwiało nawiązywanie wzajemnych relacji11.
Sporadyczne starcia były skutecznie rozwiązywane zarówno przez
władze lokalne w regionie, jak i plemiennych liderów według
zwyczajów regulujących tego typu spory zgodnie z odwieczA. S ł o w i k, Konflikt w Darfurze w świetle prawa międzynarodowego,
dz. cyt., s. 37.
10
W. L i z a k, Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 452.
11
S. A l - B a d a w i, Alsiag aljgrafii li Darfur (Darfur, kontekst geograficzny),
Kair 2005, s. 3–4.
9
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
98
nymi tradycjami i prawem muzułmańskim kisas i dijja12. Kisas
przewidywało co prawda prawo pokrzywdzonego do „sprawiedliwego odwetu”, czyli zemsty zgodnie z zasadą „życie za życie”,
prawo do odpłaty, czyli dijja, jednak skutecznie je ograniczało.
Zakładało bowiem możliwość przebaczenia poprzez naprawienie szkód i rekompensatę za wyrządzoną krzywdę. W czasach,
gdy używano broni tradycyjnej (włóczni, mieczy, starych strzelb
typu Remington), zabijanie było ograniczone, a zabójcę można
było względnie łatwo zidentyfikować. Tym samym możliwe było
naprawienie szkód i przywrócenie pokoju. Prawo do odwetu nie
było realizowane zbyt często. Dopiero wówczas, gdy podstawową
bronią stały się karabiny AK 47, te zasady zostały zmienione.
Zaczęło dochodzić do masakr, których nie można już było załagodzić za pomocą okupu. Nie było też tak prosto dojść, kto kogo
zabił. Użycie kałasznikowów, które masowo napływały do Sudanu
z Libii i Czadu, powodowało niespodziewane skutki.
Jak wspomniałem wcześniej, region był zaniedbany przez
brak dostatecznej troski i uwagi ze strony kolejnych rządów, jak
też z powodu słabego rozwoju infrastruktury, transportu i dróg.
Zwrócił uwagę na ten fakt także polityk uważany na Zachodzie za
czołowego islamistę w Sudanie dr Hassan al-Turabi, który zapytany
przeze mnie o przyczyny wybuchu konfliktu w Darfurze, odpowiedział: „To, że problem Darfuru przybiera na sile, spowodowane jest
tym, że są tu zaangażowane czynniki międzynarodowe, na które
oddziałuje wizja „okrutnej wojny”. Podstawa tego problemu jest
jednak taka, że Darfurczycy historycznie mieli kiedyś swoje państwo i są z tego dumni oraz nie akceptują obecnej marginalizacji,
a także tego, że koczownicy arabscy weszli do Darfuru i zajęli
Tamże; J. M u h a m m a d, Scarce water the root cause of Darfur conflict?,
2010, http://www.finalcall.com/artman/publish/World_News_3/article_6808.
shtml, [20.02.2016].
12
2. Próba identyfikacji przyczyn konfliktu w regionie Darfur
99
najlepsze miejsca pracy i odgrywają czołową rolę w jego systemie
gospodarczym. Oprócz tego Darfur został skrzywdzony brakiem
edukacji i systemu opieki zdrowotnej. Rozwój tych dziedzin jest
słaby, a dotychczasowe rządy nie wprowadziły w Darfurze systemu
federalnego, zwłaszcza w okresie rządów wojskowych”13.
Czynniki te zaostrzył kryzys środowiskowy, susze i zjawisko
pustynnienia, co razem doprowadziło do pojawienia się ruchu
oporu, który wezwał do walki z władzami centralnymi. Powstały
w Darfurze takie ugrupowania jak Ruch Sprawiedliwości i Równości czy Armia Wyzwolenia Sudanu, a następnie jeszcze wiele
innych. Oba ugrupowania w ramach ruchu oporu dążyły do osiągnięcia sprawiedliwszego podziału środków budżetowych i większego zainteresowania Chartumu Darfurem. Tak zaczęła się walka
opozycji darfurskiej z rządem, co doprowadziło do osiągnięcia
znaczących sukcesów. Rząd w Chartumie nie był w stanie pokonać walczących. Nie potrafił też zainicjować rozwoju w regionie
z powodu braku rzetelnego i jasnego programu rozwojowego. Po
tym jak rządowi sudańskiemu nie udało się rozwiązać problemu
z ruchem oporu w tym regionie, dążył do wykorzystania konfliktu
o zasoby naturalne, aby osiągnąć swoje własne cele polityczne
i podporządkować sobie ten region i jego zasoby, a w szczególności
przyszłe wydobycie surowców naturalnych, a przy tym osłabić
ruch oporu. Aby osiągnąć te cele, rząd w Chartumie powołał
milicje dżandżawidów, uzbrojonych band, pierwotnie uchodźców
z Czadu, wyspecjalizowanych w rabunku i kradzieży. Powstały
one z uzbrojonych grup arabskiego pochodzenia, działających
poza prawem. Oddziały te używały broni, której dostarczał im
rząd w Chartumie. Dokonywały podpaleń, morderstw i rabunWywiad przeprowadzony przez autora pracy z Hassanem al-Turabim,
liderem Partii Kongresu Ludowego, w Chartumie w 2011 r.; zob. A. A n - N a i m,
Causes and solutions for Darfur, 2014, http://www.sandiegouniontribune.com/
uniontrib/20040815/news_lz1e15darfur.html, [20.02.2016].
13
100
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
ków w wioskach, wśród plemion rolniczych lub zajmujących się
rzemiosłem, należących do ruchu oporu, w większości z plemion
pochodzenia rdzennie afrykańskiego, takich jak Fur. Te działania
doprowadziły do katastrofy humanitarnej w Sudanie bez precedensu we współczesnej historii14.
Należy podkreślić, że oddziały dżandżawidów nie stanowią
trzonu plemion arabskich w regionie, są one bowiem tylko grupami zajmującymi się rozbojem i wykorzystywanymi przez rząd
w Chartumie do zatrzymania ruchu oporu. Po nieudanej próbie
siłowego rozbicia ruchu oporu, zaczęły uciekać się do innych
form jak masowy terror: gwałty, palenie wiosek, porwania kobiet
i dzieci. Rząd w Chartumie dążył przede wszystkim do eliminacji
oddziałów ruchu oporu w regionie, takich jak Ruch Sprawiedliwości i Równości oraz Armia Wyzwolenia Sudanu, które domagają
się sprawiedliwości, równości i demokratyzacji we wszystkich
regionach Sudanu, a nie tylko w Darfurze. W związku z tym Armia Wyzwolenia Darfuru zmieniła ostatecznie nazwę na Armia
Wyzwolenia Sudanu. Z obawy przed oskarżeniem o separatyzm
organizacja ta stara się nie wykorzystywać czynników etnicznych
jako strategii walki i realizacji celów. Priorytety w ich działalności
i negocjacji z rządem, to zaprowadzenie we wszystkich częściach
Sudanu demokracji, sprawiedliwości, równości i sprawiedliwego
podziału bogactwa i władzy15.
Wielu badaczy próbowało ustalić najczęstsze czynniki, które
wywołują i zwiększają ryzyko występowania wojen. W tym kontekście analiza przyczyn konfliktów i motywów ekonomicznych
przyciąga coraz większą uwagę. Najwybitniejszymi w tym zakreS. A l - B a d a w i, Alsiag aljgrafii li Darfur, dz. cyt., s. 4; zob. A. A b d e l a a t i, http://darfurcurentcrisis.blogspot.com/2005/02/blog-post_18.html
[18.02.2012].
15
Zob. R. C r i l l y, Saving Darfur: Everyone’s Favorite African War, London 2010.
14
2. Próba identyfikacji przyczyn konfliktu w regionie Darfur
101
sie są uczeni Paul Collier16 i Anke Hoeffler17, którzy przedstawili
zależność wojen domowych od struktur i organizacji rebelii.
Stwierdzili oni, że podczas buntu mają miejsce grabieże zasobów
naturalnych, wymuszenia na miejscowej ludności, przy wsparciu
etnicznych przywódców. Na podstawie danych o wojnach w latach
1960–1999 stwierdzili również, że aspekt ekonomiczny wydaje
się być wiodącym wyjaśnieniem dla genezy większości wojen
domowych, tak jak nierówność polityczna i etniczna. Natomiast
różnice religijne są na ogół słabym wyjaśnieniem przyczyn wojen
domowych. Ponadto można zauważyć, że im wyższy dochód
kraju czy regionu, tym mniejsze jest ryzyko wojny domowej,
ze względu na duże koszty związane z konfliktem, a w parze
z dużymi zasobami naturalnymi danego regionu idzie większe
ryzyko konfliktu18.
Podobnie James Fearon i David Laitin na podstawie analizy
127 wojen domowych, przede wszystkim w Afryce Subsaharyjskiej
i Azji, stwierdzili, że niezależnie jak etnicznie jest niejednorodny
dany kraj, prawdopodobieństwo wojny domowej zmniejsza się
wraz ze wzrostem bogactwa danego kraju. W miejscu, gdzie nie
16
Paul Collier jest profesorem ekonomii i dyrektorem Ośrodka Studiów Gospodarek Afrykańskich na Uniwersytecie w Oxfordzie. Był też dyrektorem Badań
Rozwoju w Banku Światowym i doradcą rządu brytyjskiego Komisji ds. Afryki.
Jest jednym z wiodących światowych ekspertów w dziedzinie gospodarki afrykańskiej i współautorem książki razem z Nicholasem Sambanis: Understanding
civil war, Washington 2005, za: Paul Collier’s home page at the Blavatnik School
of Government, http://www.bsg.ox.ac.uk/people/paul-collier, [28.03.2015].
17
Anke Hoeffler jest ekspertem ds. badań w Centrum Badań Gospodarki
Afrykańskiej i pracownikiem naukowym Kolegium św. Antoniego, University of
Oxford. Jest także pracownikiem naukowym w Międzynarodowym Instytucie
Badań nad Pokojem w Oslo. Za: Centre for the Study of African Economies
(CSAE), http://www.csae.ox.ac.uk/members/biogs/hoeffler.html, [28.03.2015].
18
P. C o l l i e r, A. H o e f f l e r, Greed and Grievance in Civil War, Washington
2001.
102
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
jest widoczny wzrost dochodu, według przedstawionej tezy istnieje
poważne ryzyko powstania konfliktu19.
Tezy i poglądy te nie zostały przyjęte przez wszystkich badaczy.
W 2002 roku Ahmed Ali i Ibrahim Elbadawi określili 17 czynników
ekonomicznych, politycznych i etniczno-religijno-kulturowych
oraz zewnętrznych, wskazując je jako przyczyny powstawania
konfliktów. Na podstawie analizy wojen z lat 1960–1999 Elbadawi
i Nicholas Sambanis stwierdzili, że powodem konfliktów wojennych
w Afryce jest przede wszystkim rozdrobnienie etniczno-językowe oraz wysoki poziom ubóstwa, a nie instytucje polityczne czy
ekonomiczne uzależnione od zasobów naturalnych20. W podobny
sposób Frances Stewart zauważył, że poziom nierówności jest
ważnym elementem dobrego samopoczucia i może mieć szkodliwe
konsekwencje dla dalszego rozwoju21.
Wiele już napisano na temat konfliktu w Darfurze po wybuchu
wojny w 2003 roku, próbując na różne sposoby wyjaśniać przyczyny konfliktu. Większość z tych wyjaśnień mylnie interpretuje dwa
rodzaje czynników, a mianowicie pierwotne przyczyny konfliktu
oraz obecne przyczyny trwania konfliktu, a także jego dynamikę.
Konflikty etniczne czy plemienne opierają się na międzygrupowych
konfrontacjach, które od dawna charakteryzowały Darfur i to
głównie między osiadłymi rolnikami a pasterzami. Tego rodzaju
konflikty były jednak rozwiązywane w drodze mediacji w ramach
tradycyjnej lokalnej rady pojednania i rekompensaty wyrządzonych krzywd.
19
D. Fe a r o n, D. L a i t i n, Ethnicity, insurgency and civil war, „American
Political Science Review”, 97(2003), s. 75–90.
20
A.G. A l i, I. E l b a d a w i, A. E l - B a t a h a n i, The Sudan’s civil war: Why
has it prevailed for so long?, Paper prepared for case study project on civil wars, on
the causes, consequences, and resolution of the civil war in Sudan, March 2003.
21
F. S t e w a r t, Horizontal inequalities: A neglected dimension of development,
Oxford 2004.
3. Geneza konfliktu zbrojnego pomiędzy grupami...
103
Obecny konflikt był jednak wynikiem relacji pomiędzy rządem
centralnym i jego aparatem bezpieczeństwa a grupami rebelianckimi. Często niektóre przyczyny konfliktów plemiennych były
przypisywane bieżącej sytuacji politycznej, która ma konsekwencje dla sposobów rozwiązania danego konfliktu. Rozróżnienie to
ma istotne znaczenie dla lepszego zrozumienia podstawowych
przyczyn konfliktu oraz planowania odpowiednich interwencji.
Chociaż przyczyny tych dwóch rodzajów konfliktów mogą się
różnić, to nacisk na pracę w celu zrozumienia przyczyny konfliktu
politycznego czy plemiennego jest bardzo istotny.
3. Geneza konfliktu zbrojnego
pomiędzy grupami etnicznymi w Darfurze
W konflikcie zbrojnym w Darfurze między grupami etnicznymi, spostrzeganymi często jako „rasowe”, można dopatrzeć
się dwustopniowego przebiegu i wyróżnić dwa główne nurty.
Pierwszy to konflikt typowo „plemienny”22, przejawiający się
w okazjonalnych starciach, które były charakterystyczne dla lat
pięćdziesiątych i dużo wcześniejszych, a które ciągnęły się aż do lat
siedemdziesiątych XX wieku. Drugi nurt obejmował spory głębsze,
o szerszym zakresie, bardziej nowoczesne. Pojawiły się one od
połowy lat osiemdziesiątych. Podczas gdy w przeszłości powstające konflikty łatwo znajdowały satysfakcjonujące rozwiązania,
to kolejny rozdział w historii konfliktów okazał się być bardziej
złożony, ponieważ pojawiły się trudności w rozwiązywaniu tych
konfliktów tradycyjnymi metodami, które w przeszłości sprowadzały się do rekompensat finansowych. Starcia występujące od
połowy lat osiemdziesiątych, spowodowane rywalizacją o wodę
Słowa „plemię” używam tu w znaczeniu zespołu blisko spokrewnionych
rodów, organizacji politycznej, a nie grupy etnicznej.
22
104
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
i pastwiska, zaczęły rozszerzać się, aż ich charakter nabrał cech
wojny na pełną skalę w 2003 roku. Życie straciło wówczas kilkadziesiąt tysięcy ludzi, przestały istnieć całe wsie, wiele zostało
spalonych, ludzie potracili swą własność, a ogromna liczba ludności została zmuszona do przesiedlenia23.
Kolejne rządy prowadziły cały szereg strategii w celu rozwiązania różnych konfliktów, ale ich wysiłki okazały się nieskuteczne, a w wielu przypadkach powstały nawet oskarżenia
o stronniczość władz centralnych i nierówne traktowanie stron
konfliktu. Spory występujące przed połową lat osiemdziesiątych
cechuje mała ostrość i lokalny charakter. Rzadko były to spory
dwóch grup etnicznych. Przykładem takich konfliktów są spory,
które miały miejsce pomiędzy Zaghawa i Almhiria w 1968 roku
oraz pomiędzy Almaalaa i Rizeigat w tym samym roku, a także
pomiędzy Rizeigat i Misseriya od 1972 do 1974 oraz Beni Halba
i Almhiria od 1975 do 1977 roku, a między Altaihh i Salamat od
1978 do 1981 roku.
Konflikt w Darfurze rozpoczął się w połowie 1980 roku. Znany
był jako wojenny zryw plemion arabskich. W 1984 roku, w okresie
suszy, wojna ogarnęła cały region. Głównym punktem zapalnym,
który doprowadził do wybuchu, był rozpad dotychczasowych
więzi gospodarczych między rolnikami Fur a pasterzami z grupy
Zaghawa. W przeszłości pozwalano pasterzom wchodzić ze stadami
do strefy Dżabal Marra i wypasać zwierzęta na pozostałościach
z pól uprawnych w grudniu i styczniu, gdy inne pastwiska były
jeszcze mało wydajne. Nomadzi mogli tam pozostawać aż do początku pory deszczowej, która zaczynała się w kwietniu i maju.
Rolnicy zezwalali im na to, ponieważ po pierwsze dostawali część
A. A l b a t a h a n i, Azmat al. Hukm wi alsudan: Azmat himana am himanat
azma? (Kryzys zarządzania w Sudanie: kryzys dominacji czy dominacja kryzysu?),
Khartoum 2011, s. 50–64; zob. M.W. D a l y, Darfur’s Sorrow: A History of Destruction and Genocide, New York 2007.
23
3. Geneza konfliktu zbrojnego pomiędzy grupami...
105
zwierząt od pasterzy, a po drugie pozostałości i odpady zwierzęce
wspomagały nawożenie.
W latach 1987–1989 doszło do wyciszenia konfliktów, gdy demokratyczny rząd w Chartumie został obalony i islamscy przywódcy
wstrzymali walki w Darfurze. Ten prosty fakt powinien przypominać
nam, że konflikt w Darfurze rozpoczął się jako wojna domowa,
której rząd nie był stroną. Władze stały się stroną konfliktu dopiero
po 1989 roku. Natychmiast po przejęciu władzy obiecano wyjście
z kryzysu. Faktycznie zarówno przedstawiciele Fur, jak i Arabów
szybko doszli do porozumienia. W mniej niż tydzień przeciwnicy
podpisali protokół pokojowy i deklarację powrotu do sytuacji
sprzed zamachu. Na dłużą metę ich inicjatywa jednak się nie powiodła i wojna wybuchła na jeszcze większą skalę. Gdy rząd stał
się stroną konfliktu, stracił swoją pozycję rozjemcy. W rezultacie
lokalny konflikt w Darfurze przekształcił się w konflikt regionalny, kiedy zainteresowały się nim państwa sąsiadujące z Sudanem
(Czad, Libia, Erytrea), a następnie został umiędzynarodowiony
poprzez włączenie się z pomocą finansową, materialną i wojskową
państw spoza regionu (Chin, Rosji, USA). Stąd klasyfikuje się go
jako umiędzynarodowiony konflikt wewnętrzny24.
W latach 2002–2003 ponownie doszło do walk, gdy siły
antyrządowe w Darfurze podjęły aktywną współpracę z opozycją w centrum kraju. Od tego czasu konflikt lokalny zaczął się
zmieniać w ogólnokrajowy. W roku 2003, w przeciwieństwie
do lat 1987–1989, objął cały Sudan i problem nie dotyczył już
tylko Darfuru. Z punktu widzenia plemion arabskich problem
rozpoczął się w momencie, gdy rolnicy Fur zaczęli głosić swoje
prawo do terenów należących do plemion arabskich. Kiedy zaczęli
się określać według terminologii kolonialnej (zachodniej), jako
A. S ł o w i k, Konflikt w Darfurze w świetle prawa międzynarodowego, dz. cyt.,
s. 50–51; zob. G. P r u n i e r, Darfur: The Ambiguous Genocide, Ithaca 2005.
24
106
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
„Afrykańczycy”, którzy są zagrożeni przez „Arabów”, w kraju,
gdzie tego typu podziałów nie znano, gdzie odnoszono się do
wszystkich grup według ich nazwy etnicznej bądź plemiennej.
Fur z kolei uważali się za ofiary politycznej dominacji arabskiej,
skutkiem czego był rasizm. Przytoczyli oni treść listu 27 plemion do premiera Sadiqa al-Mahdiego, w którym jego autorzy
nazywając się „Arabskim Zrzeszeniem” zwracają się do niego
o wsparcie w konflikcie25.
Wojna ta poprzez swą brutalność, brak zahamowań i ograniczeń, faktycznie nabrała w końcu cech rasistowskich. Hordy
dżandżawidów napadały na wioski Fur, zabijając wszystkich
bez wyjątku, przywłaszczając sobie mienie i ziemię rolników.
Fur zaczęli również organizować własne milicje, odpowiadając
w podobny sposób. Po walkach trwających od 1987 do 1989 roku
obie strony spotkały się w końcu w Al-Fashir na zorganizowanej
przez regionalne władze konferencji, trwającej od 9 maja do
8 lipca 1989 roku. Ujawniła ona wzajemną wrogość. Arabowie
twierdzili, że to Fur rozpoczęli cały konflikt, próbując rozszerzyć
tzw. „pas Negrów” (al-hizam Zandżi), zmierzając do wykluczenia
Arabów, którzy jako równoprawni obywatele mają prawo do dostępu do zasobów naturalnych, szczególnie w okresie kryzysu.
Stanowisko Zrzeszenia Arabskiego wyraził sekretarz ich delegacji,
mówiąc: „Nasze plemiona wraz z plemieniem Fur współistniały
kiedyś pokojowo. Sytuacja destabilizacji powstała pod koniec lat
siedemdziesiątych, kiedy Fur zaczęli głosić hasło, że „Darfur jest
tylko dla Fur”. Zbiegło się to z faktem, że pierwszy regionalny
rząd Darfuru był prowadzony przez osoby z Fur, które nie zrobiły
nic, by zmienić tę sytuację. Arabowie byli przedstawiani jako
obcokrajowcy, którzy powinni zostać eksmitowani z Darfuru.
Darfur: Too Many People Killed For No Reason, Amnesty International,
London 2004.
25
3. Geneza konfliktu zbrojnego pomiędzy grupami...
107
Stworzona przez Fur milicja została przeszkolona pod nadzorem
gubernatora Darfuru. Jest zatem uzasadniona nasza potrzeba
samoobrony i będziemy bronić naszego prawa do dostępu do
wody i pastwisk. To Fur zaczęli tę wojnę, w dążeniu do rozszerzenia al-hizam Zandżi, chcąc usunąć wszystkich Arabów z tego
terenu”. Z kolei przedstawiciele Fur wskazywali, że celem Zrzeszenia Arabskiego jest poszerzenie „pasa arabskiego” (al-hizam
al-Arabi) i całkowita zagłada ludności Fur. Sekretarz ich delegacji
oświadczył nawet, że jest to: „Brudna wojna, która wyniknęła
z wojny ekonomicznej mającej na celu ludobójstwo oraz zabór
naszych ziem ojczystych w celu osiągnięcia określonych celów
politycznych”26.
W sytuacji gdy każda ze stron broniła wyłącznie swoich racji,
ich wywody zaczęły nabierać tonu rasistowskiego. Jedni i drudzy widzieli siebie jako ofiary. Po jednej stronie stali pasterze
wielbłądów z północnego Darfuru i bezrolni uchodźcy z Czadu
zamieszkujący Darfur, którzy widzieli swych protektorów w silnych
przywódcach arabskich, jak w pułkowniku Kaddafim i w rządzie
islamskim w Chartumie. Z drugiej strony były grupy osiadłych
w Darfurze i siły niearabskie w Czadzie pod wodzą Hissena Habre
oraz zachodni sojusznicy, tacy jak Francja, Izrael i USA. Polaryzacja
przeciwstawnych narracji karmiła rosnące napięcie. W maju 1989
roku konflikt rozprzestrzenił się poza ziemie wokół Dżabal Marra.
Po raz pierwszy prawie wszystkie plemiona pasterskie Darfuru,
arabskie i niearabskie, zebrały się pod wspólnym sztandarem,
mając za sobą libijskie poparcie. Tradycyjny system rozwiązywania
konfliktów uległ całkowitemu rozkładowi, gdy obie strony zaczęły
otwarcie lekceważyć dawne konwencje. Sprzeczne z praktyką było
M. M a m d a n i, Saviors and survivors. Darfur, politics, and the war on terror,
Dakar 2010, s. 277; zob. T. D a g n e, Sudan: The Crisis in Darfur and Status of
the North-South Peace Agreement, Congressional Research Service, 2011, s. 18,
https://www.fas.org/sgp/crs/row/RL33574.pdf, [11.02.2016].
26
108
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
zwłaszcza zbojkotowanie przez wodzów Baggara konferencji w Al-Fashir. Gubernator Darfuru dr Eltigani Ateem zwrócił uwagę, że
masowe zbrodnie popełnione przez obie strony sprawiły, że konflikt
ma obecnie zupełnie nowy charakter. Jego zdaniem, został on
narzucony Darfurczykom przez siły zewnętrzne. Połączenie suszy,
nieudanej próby zreformowania systemu kolonialnego i napływu
broni przyniosło szereg wojen, bardziej katastrofalnych niż jakiekolwiek inne konflikty regionalne w historii27. Walki wznowiono
w ciągu kilku dni z niezwykłym okrucieństwem. Więcej niż 50 tys.
ludzi z ludu Fur szukało schronienia w Nyali. Rząd sudański tylko
ubolewał nad powyższą sytuacją w Darfurze i krytykował wpływ
obcych sił w tym konflikcie. Zmiana nastąpiła nagle 30 czerwca
1989 roku, gdy dotychczas nieznani oficerowie pod dowództwem
generała Hasana Ahmada al-Baszira obalili rząd cywilny premiera Sadiqa al-Mahdiego. Rząd al-Baszira starał się ustabilizować
sytuację przez zreformowanie istniejącego sytemu, ale bez kwestionowania jego podstawowych przepisów, co tylko na chwilę
przywróciło pokój.
4. Wpływ wielkiej suszy w strefie Sahelu
w latach 1984–1985 na sytuację w regionie
Konflikt rolników z pasterzami w Darfurze to także konflikt
pomiędzy grupami z prawami do ziemi a tymi nie mającymi
do niej praw, z podziałem na plemiona osiadłe i koczownicze.
W efekcie suszy nastąpiło zjawisko gromadzenia się wszystkich
plemion na terenach z dostępem do wody i zwiększenie popyM. M a m d a n i, Saviors and survivors..., dz. cyt., s. 279; zob. J. F l i n t,
The Other War: Inter-Arab Conflict in Darfur, http://www.operationspaix.net/
DATA/DOCUMENT/4503~v~The_Other_War__Inter-Arab_Conflict_in_Darfur.
pdf, [17.12.2014].
27
4. Wpływ wielkiej suszy w strefie Sahelu...
109
tu na ziemię. Wszyscy chcieli mieć do niej prawo. Koczownicy
domagali się na równi z właścicielami ziemi prawa dostępu do
zasobów naturalnych. W latach wielkiej suszy 1984–1985, gdy
zwierzęta zaczęły padać z braku wody, rolnicy z plemienia Fur
natychmiast zaczęli je sprzedawać, nawet po niskiej cenie. Gdy
zaczął się następny sezon wypasu i jak zwykle w górach pojawili
się znowu pasterze z plemienia Zaghawa i Almhiria, rolnicy nie
pozwolili im podejść do pól uprawnych. Wobec takiej sytuacji
pasterze postanowili wejść przy użyciu siły na tereny, z których
dawniej korzystali. W ten sposób rozpoczął się konflikt w północnym Darfurze.
Dwie trzecie obszaru Sudanu na północy i w centrum sklasyfikowane są jako regiony suche i półsuche. Poziom opadów
deszczu wynosi od zera na obszarach pustynnych do ponad
1500 mm w południowej części kraju. Można dokonać rozróżnienia pomiędzy obszarami sklasyfikowanymi jako gorące pustynie,
gdzie opady deszczu są mniejsze niż 250 mm, a sawanną parkową, gdzie opady deszczu są większe niż 800 mm. Region Darfuru
Północnego położony jest w suchym i półsuchym pasie znanym
jako Sahel (dosłownie: wybrzeże) afrykański, który rozciąga
się w poprzek kontynentu ze wschodu od Morza Czerwonego
na zachód do Oceanu Atlantyckiego i obejmuje południowy pas
Sahary28.
W historii Sahelu doszło do wielu tragedii z powodu ubogich opadów. Brak deszczu doprowadził do pojawiających się
fal suszy i głodu. Sytuacja ta spowodowała trudne położenie
zamieszkującej ludności, jej cierpienie w wyniku niedostatku
zasobów ziemi, wody, roślin i braku możliwości rozwoju rolM. S u l i m a n, Alharb fi Darfur: Tathir eunsur almawarid, (Konflikt
w Darfurze: wpływ elementu zasobów) http://new.ifaanet.org/wp-content/uploads/2011/12/DarfurpaperinArabic1.htm [10.12.2012].
28
110
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
nictwa. Potwierdzenie trudnego położenia ludności przyniosła
ostatnia wielka susza w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku
(1984–1985), kiedy z głodu zmarła ogromna liczba ludzi oraz
zwierząt, a ocalała ludność zmuszona została do ucieczki do
innych części Sudanu29.
Region Darfuru Północnego charakteryzuje się występowaniem
płaskowyżu wyżynnego. Płaskowyż ten dochodzi do wysokości
500–1000 m n.p.m., z wyjątkiem strefy Dżabal Marra, gdzie
wysokość wynosi 1000–1500 m n.p.m., a szczyty najwyższych
gór dochodzą do 3150 m n.p.m. Średnie opady w roku są tu nie
mniejsze niż 500 mm i ilość ta zmniejsza się w kierunku północnym nawet poniżej 250 mm rocznie. Stąd region północny
Darfuru można sklasyfikować jako suchy i półsuchy. Natomiast
rośliny są tu z gatunku roślin pustynnych i półpustynnych, jak
również roślin charakterystycznych dla terytorium sawanny.
Występują też krzewy na obszarach z nielicznymi opadami,
rosnące w gliniastej lub piaszczystej ziemi. Ponieważ region ten
charakteryzuje się niskimi opadami i wahaniami oraz wysokimi
temperaturami nie spadającymi poniżej 30°C przez cały rok,
rzeczywista ilość deszczu jest jeszcze niższa z powodu parowania – transpiracji30.
Deszcz jest głównym źródłem wody w regionie, na nim głównie opiera się życie roślin, ludzi i zwierząt. Budowane są tu przez
władze studnie zwykłe i głębinowe oraz powierzchniowe zbiorniki
retencyjne. Również mieszkańcy regionu sami dla własnych po29
Tamże; M. E l - B u s h r a, Alsraa ala almawareed: Abaadhi al almia wa aliglimyia wa almalyia (Konflikt o zasoby: globalne, regionalne i lokalne wymiary),
Khartoum 2005, s. 15–16.
30
K.M. B a r b o u r, The Republic of the Sudan... dz. cyt., s. 113–129; zob.
M.E. A b u s i n, Environmental Causes and Implications of Population Displacement
in Sudan, w: War and Drought in Sudan: Essays on Population Displacement, ed.
E. Eltigani, Gainesville 1995, s. 11.
4. Wpływ wielkiej suszy w strefie Sahelu...
111
trzeb wykopują płytkie studnie. Niestety te instalacje wodne nie
są wystarczające do zaspokojenia potrzeb rosnącej liczby ludzi
i zwierząt. Region Darfuru Północnego, jak pozostałe regiony Sudanu, cierpi z powodu braku dokładnych badań hydrologicznych
w celu określenia stanu i poziomu wód podziemnych i gruntowych.
Badania takie mają podstawowe znaczenie dla realizacji procesów
rozwojowych. Mieszkańcy opierają się tylko na tradycyjnych, prymitywnych metodach w poszukiwaniu wody. Brak wystarczającej
ilości wody jest tu czynnikiem decydującym i ma znaczny wpływ
na ograniczony rozwój gospodarczy, oparty tutaj przede wszystkim
na rolnictwie i wypasie31.
Niedostatecznie przemyślany rozwój rolnictwa, nadmierny
wypas i zużywanie drewna opałowego na szeroką skalę były bezpośrednią przyczyną niszczenia środowiska. Rolnictwo rozszerzyło
swój zasięg na tereny, w których ilość opadów deszczu waha się
między 250 a 350 mm. Są to obszary, w których uprawa nie jest
gwarantowana, a jednocześnie ziemie są przeznaczone na pastwiska. Co do nadmiernego wycinania drzew, niektóre badania
sugerują, że każde gospodarstwo domowe w Darfurze Północnym
jest w stanie wyciąć 325 drzew i krzewów w roku, nie troszcząc
się o ich odnowę.
Drewno stanowi w Darfurze podstawowe źródło energii (służy
do gotowania i przerobu na węgiel drzewny), jest materiałem do
budowy domów i zagród oraz paszą dla zwierząt. Wycinanie drzew
w suchym środowisku bez dbałości o zalesianie bez wątpienia
prowadzi do katastrofy ekologicznej i szkodzi w końcu samemu
rolnictwu i pasterstwu, powodując erozję gleby oraz ogólne pogorszenie się środowiska naturalnego. Wszystko to, oczywiście,
A. K o z i S a e e d, Al-rahii almutanagil wa asarhu wi al bia wa almujtamaa
wi wilaja shamal Darfur (Ruchomy tryb wypasu i jego wpływ na środowisko i społeczeństwo w Darfurze Północnym), Khartoum 2004, s. 16.
31
112
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
zwiększa rywalizację między poszczególnymi grupami ludzkimi
o zasoby ziemi. Co bardzo istotne, region ten w ostatnich dekadach
odnotował wzrost liczby ludzi i zwierząt, co tylko zwiększyło presję
na dostępność zasobów, a w konsekwencji prowadzi do konfliktów,
walk i wojen między rywalizującymi grupami32.
5. Zwiększenie liczby ludności i zwierząt
a presja na zasoby środowiska
Dane wskazują, że liczba ludności w regionie Darfuru Północnego wzrosła od 1973 roku z 530 tysięcy do 1,15 mln w 1993
roku. Według ostatniego spisu w 2009 roku, liczba ta wynosiła już
około 2,1 mln osób. Oznacza to, że liczba ludności zwiększyła się
prawie cztery razy w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Przykładowo
liczba ludności miejscowości Kabkabiya wzrosła od 89 000 do
270 000 w okresie 1973–2003, a gęstość populacji wzrosła z 8 km2
do 23 km2 w tym samym czasie. Te liczby pokazują, że w tym
okresie populacja wzrosła trzykrotnie. Natomiast powierzchnia
użytków rolnych w całym Darfurze wynosiła 760 tysięcy hektarów
w 1961 roku i wzrosła do 2002 roku tylko w regionie Darfuru
Północnego do 2,5 mln hektarów33. Wzrost ten nastąpił wskutek
przekształcania gruntów rolnych w pastwiska, zwiększając tym
samym tarcia pomiędzy pasterzami i rolnikami. Ponadto uprawa
ziemi w suchych regionach, o niedostatecznych opadach, doprowadziła do zjawiska erozji gleb, co zwiększyło proces degradacji
środowiska i spowodowało niską wydajność plonów. Spadek
produktywności gruntów doprowadził do tego, że rolnicy tym
chętniej zaczęli szukać możliwości ekspansji swoich gospodarstw
Z. A b d e l m a g s u d, Albea wa Alinsaan (Człowiek i środowisko), Aleksandria 1997, s. 40.
33
A. K o z i S a e e d, Al-rahii almutanagil wa asarhu..., dz. cyt., s. 16.
32
5. Zwiększenie liczby ludności i zwierząt...
113
w celu uzyskania plonów niezbędnych do wykarmienia większej
liczby ludzi. Wzrost populacji i związany z tym wzrost liczby
zwierząt wygląda następująco: ilość bydła zwiększyła się z 3,7 mln
sztuk w 1976 roku do 13 mln sztuk w 2002 roku. Oznacza to, że
liczba zwierząt hodowlanych zwiększyła się więcej niż trzykrotnie w ciągu 26 lat. Z tego można wywnioskować, że jest coraz
większa liczba ludzi i zwierząt, a zatem i konkurencja o zasoby
rzadko występujące nasila się, a sprzeczne interesy stanowią
zarzewie konfliktów i utarczek między pasterzami a rolnikami
w tym regionie34.
Skutkiem wzrostu populacji i pogłowia zwierząt było z kolei to,
że rolnicy zaczęli coraz częściej rozszerzać powierzchnie swoich
upraw oraz wykorzystywać także pozostałości z pól i przeznaczać je dla paszę dla swoich zwierząt (których także mieli coraz
więcej) lub przeznaczać na sprzedaż. Odbywało się to oczywiście
wszystko kosztem pasterzy. Koncentracja zwierząt nomadów
w obszarach suchych przyniosła zwiększoną śmiertelność inwentarza z powodu braku dostępu zarówno do paszy, jak i do wody.
W dalszej perspektywie dochodziło coraz częściej do wzajemnej
grabieży zwierząt i sprzedawania ich na szlakach handlowych,
które stawały się także coraz mniej bezpieczne. Konflikty rozpoczynają się zwykle lokalnie, dopiero potem przekształcają się
w ogólnoplemienne czy etniczne spory, aby ostatecznie przejść
w stadium poważnego konfliktu regionalnego o charakterze politycznym, gdy włączają się do walki grupy zbrojne wspierane
przez rząd35.
34
Tamże, s. 16–17; zob. M. E l - B u s h r a, O. E l - S a y e d, O. Ta h a, A Model
for the Distribution of Waters of International Rivers Among Sharing Countries,
„Sudan Notes & Records”, 4(2000), s. 159–171.
35
Tamże; por. Desertification as a Source of Conflict in Darfu, Worldwatch Institute, Vision for a Sustainable World, http://www.worldwatch.org/node/5173,
[19.12.2014].
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
114
6. Wpływ uchodźców z Czadu na konflikt w Sudanie
Należy przypomnieć, że zanim doszło do otwartego konfliktu
w Darfurze, wcześniej brak bezpieczeństwa i wydarzenia polityczne w krajach sąsiadujących z Sudanem, zwłaszcza z Czadzie
i Republice Środkowoafrykańskiej, doprowadziły do przemieszczeń
wielu tysięcy mieszkańców tych państw. Większość uchodźców
osiedliła się na terytorium Sudanu, w Darfurze. Wpływ na tę
decyzję, poza naturalną bliskością geograficzną tego regionu,
miały również powiązania rodzinnie i wspólnota językowa między
plemionami po obu stronach granicy. Ważnym czynnikiem była
też wspólna historia pasa Bilad as-Sudan rozciągającego się od
Senegalu i Gambii na zachodzie do Etiopii na wschodzie w poprzek całego kontynentu afrykańskiego. Wydarzenia w sąsiednim
Czadzie ukazują nam nakładające się na siebie kryzysy ekologiczne
i polityczne. Szacuje się, że od 1973 roku 70% bydła w Czadzie
padło lub zostało poddane wcześniejszemu ubojowi. Plemiona
Baggara z prowincji Uadaju w Czadzie popadły z tego powodu
w straszliwe ubóstwo, co wzmocniło ich poczucie krzywdy i chęć
odwetu. Tysiące koczowników Baggara i Tubu pozbawionych żywności uciekło z Czadu do sudańskiego Darfuru i dalej na wschód,
w kierunku Nilu, w poszukiwaniu wody, jedzenia i pracy. Natomiast
bardziej dumni synowie wojowniczych plemion Gourane, Zaghawa
Bedeyat powrócili do swojego zajęcia z trudnych czasów – czyli
bandytyzmu. Sprawiło to, że podczas lat suszy w Sahelu niewiele
było bezpiecznych terenów na pograniczu Czadu i Sudanu dla
kupców i pielgrzymów, a nawet dla żołnierzy36.
Grupy zbrojne z Czadu brały udział w najważniejszych wojnach w Darfurze od połowy 1980 roku. Pierwsza wojna między
M. E l - k l y a n y, Mushkilat Darfur wa’athariha eali alealaqat alttashadiat
alssudania (Problem w Darfurze i jego wpływ na stosunki Sudan z Chadem), http://
www.sudaress.com/sudaneseonline/4433 [19.03.2014].
36
6. Wpływ uchodźców z Czadu na konflikt w Sudanie
115
Arabami a Fur (1987–1989) została rozpoczęta przez szejka Ibn
Omara i Rada Demokratyczno Rewolucyjna (Conseil Démocratique
Révolutionnaire, RDR37). Także w wojnie arabskiej z Massalit uczestniczyła duża liczba Arabów czadyjskich. Rebelianckie działania
wojenne, które rozpoczęły się w 2001 roku, również dotyczyły
działań grup zbrojnych pochodzenia czadyjskiego. Walki te były
napędzane przez napływ nowoczesnej broni do regionu. Aby zrozumieć wpływ Czadu na działania w Darfurze, należy szukać ich
przyczyn zarówno w regionie Sahelu, jak i poza nim. W Sahelu
okrucieństwo walk wynikało z drastycznej sytuacji, w jakiej znalazły
się plemiona pasterskie walczące w okresie suszy o przetrwanie
i dostęp do pastwisk i źródeł wody. Ilustracją tej determinacji może
być odpowiedź udzielona przez jednego z szejków na zapytanie
szefa Komisji ds. Uchodźców z Sudanu, kiedy zamierzają oni powrócić do swych domów: „Gdziekolwiek jest ziemia i deszcz, tam
będzie nasz dom, nasza ojczyzna”38.
Wspomniany już wyżej w rozprawie dr Hassan al-Turabi tak
podkreślał rolę Arabów z Czadu w konflikcie w Darfurze: „Sudan
jest teraz krajem otwartym na Afrykę, więc weszło tu ponad milion
Arabów z pasa afrykańskiego Sahelu, którzy są wykorzystywani
przez rząd, ponieważ władze nie mogą teraz wykorzystywać armii
sudańskiej przeciwko mieszkańcom Darfuru. Obecnie liczą [Arabowie z Czadu] około miliona osób, a liczba ich stale rośnie. Oni są
zasadniczo Arabami, ale brutalnymi i obojętnymi wobec zabijania
dzieci, kobiet i każdego, kto wpadnie w ich ręce. Są oni muzułmanami, ale w rzeczywistości nie mają nic wspólnego z religią, a nawet
potrafią zabijać dzieci w szkołach religijnych i dokonywać gwałtów
na dziewczynkach. Darfur we współczesnym Sudanie od czasu odConseil Démocratique Révolutionnaire: Rada Demokratyczno-Rewolucyjna,
założona w 1984 roku jako skrzydła intelektualnej opozycji w Chadzie, za: Chad:
Government and Politics,http://countrystudies.us/chad/46.htm, [28.03.2015].
38
M. M a m d a n i, Saviors and survivors..., dz. cyt., s. 247.
37
116
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
zyskania niepodległości Sudanu został skrzywdzony. Wszyscy jego
władcy byli spoza Darfuru. Problemem jest to, że wojska rządowe są
z Północy [tzn. znad Nilu] Sudanu. Protest ludności Darfuru narodził
się z powodu problemu z systemem władzy. Przykładowo, Chalil
Ibrahim został zabity przez rząd. Darfur było kiedyś państwem i nie
akceptuje ucisku i wojny przeciwko sobie. Taki sposób traktowania
Darfuru zraża ludzi, ale rząd nie dba o Darfur”39.
Dodatkowo istniał jeszcze międzynarodowy kontekst tych wydarzeń. Zimna wojna, szczególnie w latach siedemdziesiątych,
zaostrzała lokalne konflikty w Afryce, wpisując je w szersze tło
polityki międzynarodowej, co z kolei przyczyniło się do porzucania dotychczasowych tradycyjnych środków, za pomocą których
rozwiązywano w Sahelu konflikty między rolnikami a pasterzami.
Istotną rolę w tym regionie odgrywał Muammar Kaddafi, który przyjął koncepcję autorstwa Gamala Abdela Nasera z Egiptu
„trzech kręgów geopolitycznych: arabskiego, muzułmańskiego
i afrykańskiego, które powinny się zjednoczyć”40. Zaczął wdrażać
ten program, pierwszą unię proponując Egiptowi, a następnie Sudanowi i Czadowi. Domagał się też szybkiego wycofania obcych
wojsk z regionu. W kilka miesięcy po dojściu do władzy zaczął też
wspierać rebeliantów z ludu Tubu w Czadzie. Po objęciu władzy
w USA przez Ronalda Reagana w 1981 roku, Czad znalazł się
w centralnym punkcie „zimnej wojny”. Amerykanie zerwali z Libią
stosunki dyplomatyczne, a CIA nazwała Kaddafiego: „najbardziej
widocznym sponsorem i uczestnikiem w międzynarodowym terroryzmie”, a tym samym wrogiem Stanów Zjednoczonych. Reagan
otwarcie wspierał wysiłki watażki Hissena Habre (wroga Libii)
w dążeniu do przejęcia rządów w Czadzie. Amerykanie rozpoczęli
Wywiad przeprowadzony przez autora pracy z Hassanem al-Turabim,
liderem Partii Kongresu Ludowego, w Chartumie w 2011 roku.
40
Naser przedstawił je w swojej książce pt. Egypt’s liberation: The philosophy
of the revolution.
39
6. Wpływ uchodźców z Czadu na konflikt w Sudanie
117
tu budowę trójstronnego sojuszu z Egiptem i Sudanem. W sierpniu 1983 roku armia Sudanu dołączyła do ćwiczeń wojskowych
„Bright Star”, odbywających się na zachodniej pustyni w Egipcie.
Związek Sudanu i USA przekształcił się w tym czasie w bliski
sojusz wojskowy i gospodarczy. Rozpoczął się wówczas regularny
napływ broni amerykańskiej do Sudanu, w tym granatów M-40
i wyrzutni Stinger ziemia-powietrze. Najbardziej znaczącym wkładem ówczesnego prezydenta Sudanu Numajriego w ten sojusz było
zapewnienie dostaw tej broni do Darfuru dla sił Hissena Habre.
Dopóki ten watażka wykazywał zdolność do zarządzania Czadem,
Stany Zjednoczone udzielały mu wsparcia, dzięki czemu niemal
dekadę pozostawał przy władzy41. Obalony został przez dowódcę
Zaghawa, Idrissa Deby42 i ostatecznie zbiegł do Senegalu. Dopiero
jednak we wrześniu 2005 roku został oskarżony o tortury, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne popełnione w latach
1982–1990, podczas pełnienia funkcji państwowych43.
Tymczasem wojna domowa w Czadzie sprawiła, że trwał napływ
Czadyjczyków do Darfuru, uciekinierów zarówno ekonomicznych,
jak i politycznych, cywilnych i umundurowanych, osób zagrożonych
M. M a m d a n i, Saviors and survivors..., dz. cyt., s. 256.
Idriss Deby, podobnie jak Habre doszedł do władzy w Czadzie dzięki interwencjom w Darfurze. Różnica polegała na tym, że Deby doszedł do porozumienia z reżimem w Chartumie, tak aby obie strony nie ingerowały wzajemnie
w sprawy wewnętrzne.
43
Ofiary Habre najpierw próbowały szukać sprawiedliwości w sądach Senegalu,
ten jednak orzekł, że Habre nie może być sądzony w Senegalu, zwracając się z tą
sprawą do Belgii, która w latach 1993–2003 przyjęła uniwersalną jurysdykcję. Po
czterech latach dochodzenia sąd belgijski wydał międzynarodowy nakaz aresztowania. Parlament Europejski zażądał od Senegalu, gdzie Habre przebywał na wygnaniu przez siedemnaście lat, o oddanie go pod sąd belgijski, ten jednak odmówił
rozstrzygnięcia przedmiotowości wniosku o ekstradycję. Ogłosił, że zwróci się do
Unii Afrykańskiej o wskazanie właściwego miejsca celem osądzenia Habre. Ostatecznie 2 lipca 2006 roku Unia Afrykańska wezwała Senegal do ścigania Hissena
Haber, za: M. M a m d a n i, Saviors and survivors..., dz. cyt., s. 266.
41
42
118
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
represjami, jak i ludzi, którym groził głód. Już w 1973 roku, w wyniku wojny domowej w Czadzie i suszy, do Darfuru Zachodniego
przybyło ponad 200 tys. tego typu „uchodźców”. Do 2004 roku
ludność regionu w wyniku napływu uciekinierów z Czadu wzrosła
do około 6,5 mln. Ocenia się, że co najmniej 10% ludności Czadu
zamieszkało wówczas w Sudanie. Trudno oszacować prawdziwą
liczbę, gdyż „uchodźcy” przybywali tu zarówno indywidualnie, jak
i w grupach rodzinno-rodowych. Poszczególne jednostki mające
krewnych po drugiej stronie granicy wtapiały się w społeczności
darfurskie niezauważalnie. Przy braku silniejszej tożsamości narodowej (w sensie przynależności państwowej), nie było dla nich
problemem przeniesienie lojalności z naczelników grup pochodzących z Czadu na liderów pokrewnych im plemion z Sudanu.
Umożliwiło to także dołączanie do sił paramilitarnych, takich
jak np. popularne Siły Obronne, co z kolei ułatwiło nabywanie
obywatelstwa Sudanu. Dawało to możliwość władzom sudańskim
szacowania liczby młodzieży przybyłej z Czadu, stanowiącej główne
źródło rekrutów dla milicji plemiennych powstających w Farfurze44.
Między bandami zbrojnych uchodźców a osiadłymi rolnikami
stale dochodziło do konfliktów. Rolnicy Fur praktykując wypalanie
pozostałości pól, zmuszali arabskich pasterzy do przenoszenia się
na inne tereny, tym samym ograniczając ich dostęp do źródeł wody.
Powstała milicja Fur, która nazwała się Federalną Armią Darfuru.
W maju 1988 roku liczyła już ok. 6 tys. uzbrojonych milicjantów.
Ich ośrodki szkoleniowe umieszczono w południowo-zachodnim
Darfurze, najwięcej w zachodniej części Bahr al-Ghazal i na granicy z Republiką Środkowoafrykańską. W obronie przed rolnikami
koczownicy utworzyli „Arabskie Zrzeszenie”, które stało się w DarM. I d r i s, Jumhuriat tushad... almadi walhadir walmustaqbal (Republika
Czadu... przeszłość, teraźniejszość i przyszłość), http://www.alukah.net/world_muslims/0/63215/, [18.09.2015].
44
7. Fazy konfliktu i powstanie ugrupowań zbrojnych...
119
furze bazą dla rozwoju nacjonalizmu arabskiego, nowej ideologii,
która artykułowała potrzeby plemion arabskich i nawoływała do
jedności w celu obrony wspólnych interesów oraz zastosowania
nowych metod obronnych w walce z wrogiem. Ten ruch wśród
plemion arabskich, wsparty ideologią, podkreślał migrację arabską
w tym regionie i nawoływał do mobilizacji arabskich nomadów
do uzyskania niezależności w Czadzie45.
Darfur dla Czadu stał się w latach siedemdziesiątych tym, czym
Demokratyczna Republika Konga dla Rwandy – miejscem schronienia opozycji, która otrzymywała również wsparcie logistyczne
ze strony władz sudańskich. Bez względu na kierunek polityki
amerykańskiej wobec Libii i jej polityki co do Czadu i Sudanu,
każda ze stron starała się tworzyć zbrojne oddziały. Wewnętrzne
konflikty w Czadzie istniejące od początku lat siedemdziesiątych, a także walki, które trwały w Sudanie Południowym przez
ostatnie dwie dekady, spowodowały łatwy dostęp do różnego
rodzaju broni. Problem z czasem pogłębiał się, kiedy zaczęło się
wykorzystanie nowoczesnej broni przez różnego rodzaju bandy.
Stało się to ogromnym problemem i wymagało stanowczości ze
strony organów państwowych odpowiedzialnych za wyśledzenie
sprawców i pociągnięcie ich do odpowiedzialności46.
7. Fazy konfliktu
i powstanie ugrupowań zbrojnych w Darfurze
Konflikt w Darfurze rozwijał się etapami. Pierwsza jego faza
w latach 1983–1987 to przede wszystkim starcia między plemionaM. M a m d a n i, Saviors and survivors..., dz. cyt., s. 260.
P. D o o r n b o s, Some aspects of smuggling between Chad and Sudan, Development Studies and Research Centre, Faculty of Economic and Social Studies,
Khartoum 1983, s. 19.
45
46
120
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
mi Zaghawa i Arabami Almhiria, ogólnie rzecz biorąc pasterzami
wielbłądów, zamieszkującymi północną część Darfuru, a osiadłymi
rolnikami z grupy etnicznej Fur. W tej fazie konflikt był ściśle związany z suszą, która nawiedziła ten region, szczególnie na początku
lat osiemdziesiątych XX wieku. W tym okresie wielu koczowniczych
pasterzy Zaghawa i Arabów opuściło obszary dotknięte posuchą
i pustynnieniem, przybywając na tereny zamieszkane przez lud Fur.
Rolnicy mieli jednak uzasadnione obawy, że pasterze zamierzają
tym razem pozostać na dłużej, a być może nawet na stałe na ich
ziemiach, dlatego postanowili pokazać im, że nie są mile widziani.
Z kolei pasterze, obawiając się o byt swój i stad zwierząt będących
ich jedynym majątkiem, weszli siłą na teren Dżabal Marra. Zanim
doszło do walk, początkowo próbowano rozwiązać problem na
drodze prawnej i politycznej. Władza lokalna w Darfurze w osobie
gubernatora prowincji opowiedziała się jednak za rolnikami, nakazując natychmiastowe opuszczenie przez pasterzy okupowanych
ziem Fur, nie znajdując dla pasterzy żadnej alternatywy. Tymczasem
Zaghawa już wcześniej mocno cierpieli ze strony sił rządowych,
które oskarżały ich o kradzież zwierząt i bezprawne zajęcie nie
swoich terenów. Kilkakrotnie siły rządowe (policja i wojsko) dokonały podpaleń wiosek Zaghawa, mordując przy tym ich liderów
plemiennych. Pasterze nie mieli w tej sytuacji wyboru, jak tylko
zorganizować własną milicję i uzbroić się, aby móc stawić czoła
represjom żołnierzy rządowych47.
W następstwie tych wydarzeń sytuacja wymknęła się spod
kontroli u wszystkich stron zaangażowanych w konflikt (Almhiria,
Zaghawa, Fur oraz armia), w powszechnym użyciu znalazła się
nowoczesna broń. Napływ broni do Darfuru spowodował jego całkowitą militaryzację. Kraj został zalany dostawami broni zarówno
z Libii, jak i z Ameryki. W 1986 roku karabin szturmowy AK-47
47
M. S u l i m a n, Alharb fi Darfur: Tathir eunsur..., dz. cyt.
7. Fazy konfliktu i powstanie ugrupowań zbrojnych...
121
(kałasznikow) z akcesoriami był sprzedawany za mniej niż 40 USD.
Stał się w Darfurze bronią wszechobecną. Mówiono: „Kałasznikow
daje pieniądz, bez kałasznikowa jesteś nikim”. Wykorzystywano
także karabiny G-3, a także RPG, materiały wybuchowe oraz ciężką
artylerię i samoloty bombowe Antonow. Szacowano, że w 1990
roku w Darfurze było dostępne około pięćdziesięciu tysięcy sztuk
nowej broni. Każda osoba w wieku powyżej 16 lat była zaopatrzona, co najmniej w pistolet, a nierzadko karabin AK-47. Wszystkie
strony tego sporu miały dostęp do nowoczesnej broni, którą zakupywano najczęściej w Libii lub Czadzie. Wykorzystanie nowoczesnej broni powodowało zwiększenie się liczby ofiar i podsycało
konflikt, tak że stał się on wyjątkowo dramatyczny. Od momentu
zaangażowania się stron zewnętrznych, konflikt zaczął nabierać
charakteru etnicznego: afrykańsko-arabskiego. Próby zrozumienia
jego przyczyn są co prawda podejmowane, ale nie jest to zadanie
łatwe. Konflikt związany z zarządzaniem deficytowymi dobrami
przyrodniczo-gospodarczymi przekształcił się bowiem w konflikt
typowo polityczny o podłożu etnicznym48.
Druga faza konfliktu, obejmująca lata 1987–2003, przejawiała
się w szeregu starć pomiędzy niearabskimi rolnikami mieszkającymi na obszarze Dżabal Marra a szeroką koalicją składającą się
z niemal wszystkich plemion pasterskich pochodzenia arabskiego.
Od tego czasu, pomimo wysiłków stron (władz wojskowych i cywilnych) konflikt ma charakter permanentny, czasowo ulegając
tylko przygaszeniu lub ponownemu zaognieniu. Przybrał on
formę etnicznej polaryzacji. Okazał się bardziej zjadliwy i brutalny niż w pierwszym etapie. W rezultacie walczące strony oraz
niezależni obserwatorzy nie są już w stanie określić, jakie były
Tamże, s. 4; zob. HSBA – The Human Security Baseline Assessment for
Sudan and South Sudan, Darfur Peace Process & Chronology, Geneva, Switzerland, http://www.smallarmssurveysudan.org/facts-figures/sudan/darfur/
darfur-peace-process-chronology.html, /, [9.09.2015].
48
122
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
rzeczywiste jego przyczyny. Ta faza wojny w Darfurze ma jednak
duże znaczenie dla wykrywania ekologicznych korzeni konfliktu.
Zgromadzone dowody wskazują bowiem, że celem pasterzy była
ziemia rolników i o nią toczył się spór. Jak wskazano w raporcie
Organizacji Unii Afrykańskiej (African Union – AU)49 i Human
Rights Watch – HRW w 1990 roku arabscy pasterze dawali zwykle jedno- lub dwudniowe terminy mieszkańcom wiosek Fur na
natychmiastowe ich opuszczenie, nazywając tak zdobytą ziemię
„terenami wyzwolonymi”50.
W przeciwieństwie jednak do lokalnych starć w przeszłości
z powodu deficytu wody i pastwisk, konflikty, które wybuchły
po 1985 roku, wykazywały dążenie pasterzy do zajmowania
ziemi w centralnej części Dżabal Marra. Podczas gdy poprzednie
konflikty były spontaniczne, w przeciwieństwie do nich nowe
charakteryzowały się planowanym z góry, niespotykanym dotąd okrucieństwem i stałością tych praktyk. Napływ pasterzy
z biednych i suchych terenów północnych do centralnych rolniczych regionów zasiedlonych przez rolników Fur przyczynił się
do zaognienia trwającego konfliktu. Była to rozpaczliwa próba
przejęcia urodzajnych terenów przez tych, którzy ponieśli straty
związane z posuchą i pustynnieniem. Do konfliktu tego doprowadziła konkurencja o kurczące się zasoby w regionie cierpiącym na
Unia Afrykańska (UA) – Organizacja międzynarodowa o charakterze politycznym, wojskowym i gospodarczym, obejmująca swym zasięgiem wszystkie
państwa afrykańskie (oprócz Maroka), powołana w miejsce Organizacji Jedności
Afrykańskiej 9 lipca 2002 roku na szczycie w Durbanie. Jej siedzibą jest Addis
Abeba (Etiopia). Za: J. R o n o w s k i, Komu i czemu służą armie prywatne we
współczesnych konfliktach regionalnych?, w: Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe w regionie Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki (MENA) u progu XXI wieku,
red. R. Bania, K. Zdulski, Łódź 2012, s. 111.
50
Tamże, s. 4; zob. S. H a r i r, Arab belt versus African belt: Ethnic-political
conflict in Darfur and the regional cultural factors, w: Short-cut to decay: The case
of the Sudan, eds. S. Harir, T. Tvedt, London 1993.
49
7. Fazy konfliktu i powstanie ugrupowań zbrojnych...
123
niedostatek terenów nadających się do uprawy i wypasu zwierząt.
Konflikt ten może służyć jako wręcz model klasycznego konfliktu
ekologicznego51.
Należy pamiętać, że druga faza konfliktu, która rozpoczęła się
w 1987 roku, z udziałem około 27 plemion arabskich w sojuszu
„Arabskie Zrzeszenie” (o którym wspomniałem już wyżej), nie
wywołała wojny wyłącznie przeciwko rolnikom z ludu Fur, ale
w zasadzie przeciwko wszystkim rdzennym niearabskim grupom
w tym regionie (wyjątek stanowili Zaghawa). Uzbrojone bojówki wojowników pasterskich plemion arabskich (dżandżawidów)
stały się narzędziem agresji przeciwko rolnikom Fur, a następnie
wszystkim innym grupom etnicznym w Darfurze afrykańskiego
pochodzenia. W odpowiedzi na to Fur natychmiast organizowali
własne jednostki zbrojne na potrzeby obrony, a niektóre z nich
starały się stworzyć polityczne i wojskowe więzi z Ruchem i Armią Ludową Wyzwolenia Sudanu (SPLA), działającą w Sudanie
Południowym. Nie było to trudne, gdyż SPLA od początku swej
działalności próbował znaleźć wsparcie także w innych regionach
Sudanu, poprzez rekrutację członków miejscowych plemion i ich
uzbrojenie. Ówczesny przywódca tego ruchu John Garang silnie
podkreślał ogólnonarodowy charakter organizacji, odcinając się
od tendencji separatystycznych. Konflikt spowodował ogromne
szkody w zasobach i ludności regionu. Szacuje się, że do czasu
zwołania konferencji pokojowej w 1989 roku ponad 5 tysięcy osób
z grupy etnicznej Fur i 400 z plemion arabskich zginęło w jej drugiej
fazie. Liczba zaś osób, które zostały zmuszone do przesiedlenia
się, sięgnęła dziesiątków tysięcy. Doliczono się też czterdziestu
tysięcy spalonych domów i ok. 700 schronień wykonanych ze
słomy, a setki osób zostało na stałe okaleczonych. Zginęło ponadto
Tamże, s. 3; zob. S. H a r i r, Militarization of conflict, displacement and the
legitimacy of the state: A case from Darfur Western Sudan, Bergen 1992.
51
124
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
wiele zwierząt. Ogólnie wyrządzone szkody wyceniano na miliardy
funtów sudańskich52.
Pomimo jednak wysokiej liczby ofiar śmiertelnych i znacznych
strat materialnych, problem wynikający z konfliktu nadal pozostawał poza zainteresowaniem władz i nie był w tym czasie zauważany
na poziomie międzynarodowym. Przyczyniły się do tego dwa fakty:
po pierwsze, powszechna wiara, że to, co się dzieje, jest nadal mało
znaczącym sporem grup plemiennych na dalekich peryferiach. Po
drugie, przeświadczenie, że wojna domowa na południu Sudanu,
przez jej złożony charakter etniczny i religijny jest dużo bardziej
istotna i pozostawia w cieniu inne konflikty w Sudanie, co powodowało bagatelizowanie konfliktu w Farfurze53.
Powszechny brak zrozumienia natury konfliktu wraz z brakiem
wzięcia pod uwagę wpływu czynników ekologicznych i środowiskowej degradacji w regionie, powodowały, że rząd utrzymywał
politykę siły i wysyłał dodatkowe wojska do Darfuru, co miało
doprowadzić ostatecznie do zakończenia konfliktu w regionie.
W marcu 2002 roku Ludowa Armia Wyzwolenia Sudanu (SPLA)
rozpoczęła szkolenie 1500 młodych zwolenników z Darfuru, przygotowując w ten sposób grunt do wywołania rebelii. Istnieją wiarygodne doniesienia potwierdzające, że SPLA zapewniły rebeliantom
w Darfurze także wsparcie w uzbrojeniu i logistyce. Przywódcy
rebeliantów w Darfurze – którzy spotkali Johna Garanga w Erytrei54
– oświadczyli, że chcą „zmienić reżim w Chartumie”55.
Tamże, s. 4; zob. S. H a r i r, Racism in Islamic disguise? Retreating nationalism and up-surging ethnicity in Darfur Sudan, Bergen 1993.
53
Tamże, s. 4; zob. B. H a r f f, Ethnic Conflict in World Politics, Boulder 2000,
s. 102–150.
54
Erytrea od chwili uzyskania niepodległości popierała rebeliantów z Południa
Sudanu (SPLA) i chętnie udzielała schronienia różnym dysydentom z tego kraju,
wydając im paszporty w celu ułatwienia podróżowania.
55
Tamże, s. 76; por. J. P r e n d e r g a s t, C. T h o m a s - J e n s e n, Darfur, Crimes
of War Project, http://www.crimesofwar.org/a-z-guide/darfur/, [22.07.2015].
52
7. Fazy konfliktu i powstanie ugrupowań zbrojnych...
125
Konflikt jeszcze jednak nie przekształcił się w wojnę na dużą skalę.
Dopiero kiedy 19 lipca 2002 roku uzbrojona grupa z ludu Fur, którzy
sprzymierzyli się z Zaghawa, zajęła miasto Golo (stolicę prowincji
Dżabal Marra w Darfurze Zachodnim), wtedy po raz pierwszy ogłoszono, że powstał darfurski ruch zbrojny. Rozpoczęto też akcję polityczną, między innymi poprzez rozprowadzanie politycznych ulotek
w imieniu Armii Wyzwolenia Darfuru. Ustalono, że celem nowego
ruchu jest wyzwolenie regionu spod kontroli Chartumu, któremu
zarzucono pogorszenie usług na rzecz regionu i jego marginalizację.
Podkreślić trzeba, że Darfur doświadczył głębokiego spolaryzowania
politycznego w okresie rządów demokratycznych w Sudanie, kiedy
to różne partie polityczne, zwłaszcza Umma i Unia Demokratyczna,
wykorzystywały go dla swych partyjnych celów. Spolaryzowanie
to miało charakter etniczny i polegało na wspieraniu jednej grupy
kosztem innej, co zagroziło spójności struktury społecznej w tym
regionie, wpłynęło na jej osłabienie i stworzyło klimat nieufności
do siebie nawzajem wśród grup etnicznych56.
Na początku 2003 roku dobrze przygotowane wojska rebeliantów, Ruch Wyzwolenia Sudanu z Ruchem Sprawiedliwości
i Równości, zaatakowały garnizon wojsk rządowych w Al-Fashir,
stolicy Darfuru, rozpoczynając tym samym trzecią, najbardziej
krwawą i najbardziej znaną fazę konfliktu, trwającą do podpisania
porozumienia pokojowego między rządem w Chartumie a partyzantką z Południa SPLA w Nairobi w styczniu 2005 roku i zawarcia
drugiego zawieszenia broni w Abudży (5 maja 2006 roku)57. Atak
56
Tamże, s. 79–88; zob. International Crisis Group, Sudan and South Sudan’s
Merging Conflicts, Brussels, Belgium, Africa Report N°223, 2015, http://www.
crisisgroup.org/~/media/Files/africa/horn-of-africa/south%20sudan/223-sudan-and-south-sudan-s-merging-conflicts.pdf, [29.07.2015].
57
Załącznik nr 4, Kopie oryginalnych podpisów porozumienia pokojowego
w sprawie Darfuru z dnia 5 maja 2006, znanego jako umowa z Abudży – Darfur
Peace Agreement Abuja – May 2006.
126
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
ten był niespodziewany dla rządu i przewagę zyskały w nim siły
rebelianckie. Do końca 2003 roku siły rebelianckie zdobyły kilka
wsi i miasteczek, sięgając swymi wpływami aż do Południowego
Kordofanu58.
Działanie tych dwóch grup było reakcją na przymusowe przesiedlenia setek tysięcy ludzi pochodzenia afrykańskiego, głównie
z pleminia Fur, Zaghawa i Masalit. Rząd zareagował na tę sytuację
naciskiem na szkolenia i włączeniem do działania oddziałów dżandżawidów. Wysłał też dużą liczbę dodatkowych żołnierzy i sprzętu
wojskowego, co doprowadziło do tego, że strona rządowa zaczęła
zyskiwać przewagę59.
Schemat działań militarnych był za każdym razem podobny.
Najpierw lotnictwo rządowe za pomocą samolotów Antonow bombardowało bez ostrzeżenia strefy gęsto zaludnione, jak np. targi,
tereny wokół studni, gęsto zabudowane wsie i miejsca koncentracji osób przesiedlonych, a następnie do akcji wkraczały milicje
dżandżawidów lub inne naziemne formacje wojskowe. Ataki te
charakteryzowały się ogromnym okrucieństwem nie tylko wobec
mężczyzn, ale też kobiet i dzieci. Rozpowszechnione były masowe
gwałty, które stały się elementem taktyki sił rządowych zmierzających do upokorzenia osób przesiedlonych i powstrzymania ich
przed oddalaniem się od obozów dla uchodźców60.
Armia kontynuowała ataki, mimo że 8 kwietnia 2004 roku rząd
podpisał w Ndżamenie pierwsze porozumienie z rebeliantami
z Ruchu Sprawiedliwości i Równości i z Ruchu Wyzwolenia Sudanu
o zawieszeniu broni. W lipcu 2004 roku Unia Afrykańska podjęła
58
A. S ł o w i k, Konflikt w Darfurze w świetle prawa międzynarodowego,
dz. cyt., s. 38.
59
M. S u l i m a n, Darfur harb al-mawarid wa-al-hawiyah, dz. cyt., s. 4; zob.
A. A l b a t a h a n i, Azmat al..., dz. cyt., s. 3.
60
A. S ł o w i k, Konflikt w Darfurze w świetle prawa międzynarodowego,
dz. cyt., s. 39.
7. Fazy konfliktu i powstanie ugrupowań zbrojnych...
127
decyzję o utworzeniu misji obserwacyjnej w Sudanie (Misja Unii
Afrykańskiej w Sudanie, African Mission in Sudan, AMIS)61 w celu
monitorowania zawartego w Ndżamenie porozumienia. Do Sudanu wysłała jednak tylko kilkuset żołnierzy (z Rwandy i Nigerii).
Kontyngent tych sił został później zwiększony do 3300 żołnierzy,
ale bez możliwości jakiegokolwiek interweniowania, a zatem ich
wpływ na załagodzenie konfliktu, zdaniem różnych obserwatorów,
był żaden.
Dnia 30 lipca 2004 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła
rezolucję (nr 1556)62, grożąc Sudanowi dalszymi sankcjami (dyplomatycznymi i gospodarczymi) w przypadku nierozbrojenia milicji
dżandżawidów i zobowiązywała sekretarza generalnego ONZ do
zbadania skali naruszeń. Próby wywierania nacisku na Sudan okazywały się jednak nieskuteczne, gdyż przeciwstawiały im się Chiny.
Do połowy 2005 roku skutkiem konfliktu było wysiedlenie ponad
miliona Darfurczyków, z czego 130 tys. stało się uchodźcami w świetle prawa międzynarodowego, przekraczając granicę z Czadem.
Dnia 9 listopada 2004 roku w Abudży podpisano kolejny protokół o zawieszeniu broni, ale niestety już dwa tygodnie później
61
Misja Unii Afrykańskiej w Sudanie (AMIS); misja humanitarno-wojskowa
obejmująca obszarem terytorium prowincji Darfur. W latach 2005–2007 wspierana
była m.in. przez misję cywilno-wojskową Unii Europejskiej. Mimo zwiększenia
liczebności żołnierzy ze 150 do ok. 7 tys., nie była ona w stanie wypełnić swego
zadania, którym było monitorowanie podpisanego w kwietniu 2004 r. zawieszenia broni. Zakończona z dniem 31 grudnia 2007, kiedy jej działalność przejęła
UNAMID – hybrydowa operacja Organizacji Narodów Zjednoczonych i Unii
Afrykańskiej (UN / African Union Mission in Darfur). Zob. „Wspólne działanie
Rady 2005/557/WPZiB z dnia 18 lipca 2005 r. w sprawie cywilno-wojskowego
działania Unii Europejskiej wspierającego misję Unii Afrykańskiej w regionie
Darfur w Sudanie”, Dz.U. L 188, 20.07.2005.). Więcej: A. E k e n g a r d, The
African Union Mission in Sudan-AMIS:Experiences and Lessons Learned, Stockholm
2006, s. 17–20.
62
Załącznik nr 5: Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1556z dnia 30 lipca
2004 r.
128
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
doszło do kolejnej eskalacji konfliktu. Dopiero 5 maja 2006 roku,
po długich negocjacjach, nastąpił przełom, jakim było podpisanie
porozumienia zakładające rozbrojenie dżandżawidów i wcielenie rebeliantów do armii sudańskiej63. Od tego momentu można
mówić o czwartej, mniej nagłośnionej i zasadniczo wewnętrznej
fazie konfliktu, trwającej aż do rewolucji w Libii i porozumienia
pokojowego w Doha z 14 lipca 2011 roku.
8. Darfurskie ruchy zbrojne, ich ideologia i podziały
W obliczu arabskiej siły, która została wsparta przez władze
w Chartumie w czasie rządów Sadiqa al-Mahdiego, Fur podjęli
próbę ożywienia ruchu „Sony”. Organizacja ta została założona
jako tajna w 1965 roku. Skupiała wszystkich intelektualistów darfurskich w Chartumie, jednakże tym razem przedstawiciele Fur nie
zdołali wskrzesić organizacji ze względu na brak doświadczenia
wojskowego i nacisk ze strony plemion arabskich oraz rządu64.
8.1. Ruch Dawida Bolada
Dawid Bolad był jednym z liderów Islamskiego Frontu Narodowego, którego założycielem i przywódcą był szejk Hassan
al-Turabi. Przewodniczył również Unii Studentów Uniwersytetu
w Chartumie, był pierwszym studentem z zachodniego Sudanu, który przewodniczył tej Unii w jej długiej historii. Warto
wskazać, że Unia Studentów Uniwersytetu w Chartumie w tym
czasie była nie tylko ciałem związkowym reprezentującym interesy studentów, ale też rozwijała się w kierunku politycznym,
A. S ł o w i k, Konflikt w Darfurze w świetle prawa międzynarodowego,
dz. cyt., s. 40.
64
N. B a r s z a m, Al-Janjaweed Rusul Alsher wa Jund alshietan (Posłańcy zła
i żołnierze szatana), Kair 2008, s. 21.
63
8. Darfurskie ruchy zbrojne, ich ideologia i podziały
129
biorąc udział we wszystkich konfrontacjach występujących na
szczeblu krajowym65.
Następnie na początku lat dziewięćdziesiątych Dawid Bolad,
z powodu zmiany stanowiska przywódców Islamskiego Frontu Narodowego w plemiennym konflikcie między plemionami Fur i niektórymi grupami arabskimi, wstąpił do Ludowego Ruchu Wyzwolenia
Sudanu (SPLA), kierowanego przez Johna Garanga. Poprowadził
w listopadzie 1991 roku grupę ochotników walczących o objęcie
kontrolą obszaru Dżabal Marra. Rząd użył wówczas milicji w celu
stłumienia buntu, w zamian próbując zaspokoić ich oczekiwania poprzez nadanie im ziemi. Dawid Bolad został aresztowany i stracony
przez pluton egzekucyjny. Po zabiciu Bolada przedstawiciele Fur rozpoczęli działania ukierunkowane na powołanie własnej organizacji
wojskowej. Nawiązano też kontakty z Ludowym Ruchem Wyzwolenia
Sudanu pod przewodnictwem Johna Garanga oraz z ich przywódcami politycznymi za granicą. Dla wielu ludzi w Darfurze było oczywiste, że iskrą tego najnowszego sporu, rozpoczętego w 1986 roku,
były czynniki polityczne odgrywające ważną rolę w zaognianiu
tych konfliktów, które pierwotnie były w zasadzie jedynie walką
o pastwiska i wodę. Na przebieg konfliktu ogromny wpływ miał
rząd centralny, podejmując decyzję zniszczenia dawnego podziału
administracyjnego i wprowadzając w życie nowy układ regionalny
oraz powołując nowe władze wywodzące się z plemion pasterskich,
w dodatku pochodzących z Czadu, na ziemiach rolników. W wyniku
tych decyzji konflikt zbrojny wybuchł między rdzennie afrykańską
grupą etniczną Masalit a niektórymi plemionami arabskimi. Na terenie Dar Masalit doszło bowiem również do spalenia i zniszczenia
wielu wsi oraz przepędzenia z nich tysięcy mieszkańców66.
Tamże, s. 67–68.
Tamże, s. 79–88; zob. O. A l t y i b, Aljudhur alttarikhiat limushkilat Darfur
(Historyczne korzenie problemu Darfurze), http://news.bbc.co.uk/hi/arabic/
middle_east_news/newsid_3601000/3601730.stm, [12.02.2015].
65
66
130
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
8.2. Ruch Wyzwolenia Darfuru
Bitwa o miasto Golo, stoczona 7 września 2002 roku, o której
wspomniałem wyżej, uważana jest za pierwszy zapłon i prawdziwy
początek akcji zbrojnej w Darfurze, który spowodował rozpoczęcie
działalności Ruchu Wyzwolenia Darfuru. Jego nazwę zmieniono
później na Ruch Wyzwolenia Sudanu. Wielu ludzi wierzyło, a jest
to przekonanie poparte wieloma faktami, iż Ludowa Armia Wyzwolenia Sudanu (Sudan People’s Liberation Army, SPLA)67 kierowana
przez Johna Garanga, była prawowitym „ojcem” Ruchu Wyzwolenia Sudanu w Darfurze. Istnieje też przekonanie, że ruch, który
rozpoczął Bolad w 1999 roku w Bahr el-Ghazal i wokół Dżabal
Marra, był zarządzany i wspierany przez SPLA z Południowego
Sudanu, a nawet że tak naprawdę jest to tylko SPLA w Darfurze.
Faktem jest, że założyciel SLM Abdel Wahed Mohamed Nur
spotkał się w Erytrei z byłym przywódcą Ludowego Ruchu Wyzwolenia Sudanu Johnem Garangiem, po czym towarzyszył mu w Kenii, Ugandzie i w Sudanie Południowym. Natomiast na początku
2003 roku wraz z rozpoczęciem regularnych działań wojennych
w Darfurze, SPLA wysłał przodujących dowódców wojskowych
do Dżabal Marra w celu przeprowadzenia szkolenia rekrutów do
SLM. Wysyłano też jednostki z Darfuru na szkolenia na Południe
i dopiero po jego przejściu odsyłano je z powrotem do Dżabal Marra
w celu wzmocnienia sił Ruchu Wyzwolenia Sudanu68.
Liczba bojowników Ruchu Wyzwolenia Sudanu w okresie jego
świetności sięgała ponad pięć tysięcy ludzi rozmieszczonych w ca67
Ludowa Armia Wyzwolenia Sudanu (ang. Sudan People’s Liberation Army,
SPLA) – sudański ruch partyzancki działający na południu kraju, posiadający
reprezentację polityczną (Ludowy Ruch Wyzwolenia Sudanu). Za: M a w u t
A c h i e c q u e M a c h G u a r a k, Integration and Fragmentation of the Sudan: An
African Renaissance, Bloomington 2011, s. 252–253
68
Tamże, s. 23–25; zob. Sudan Liberation Movement (SLM), GlobalSecurity.org,
http://www.globalsecurity.org/military/world/para/darfur.htm, [18.03.2014].
8. Darfurskie ruchy zbrojne, ich ideologia i podziały
131
łym Darfurze, z wyjątkiem jego głównych miast. W jego składzie
znajdowali się członkowie ludów Fur, Masalit, Zaghawa, Alberti,
Almidob i niektórych innych plemion arabskich. Mimo zróżnicowania plemiennego i etnicznego, oddziały SLM dowodzone
przez Abdela Waheda Mohameda Nura i Mani Arko Minawi, jej
sekretarza generalnego, były w stanie utrzymać spójność i jedność
przez ponad trzy lata, aż do rozłamu w końcu 2005 roku. Doszło
do niego na Konferencji Haskanita, odbywające się w dniach od
28 października do 5 listopada 2005 roku, kiedy to odsunięto dotychczasowego lidera, a jego zastępca Mani Arko Minawi przejął
władzę. Abdel Wahed Nur i jego zwolennicy nie uznali jednak
ważności Konferencji Haskanita i wynikających z niej ustaleń
i decyzji. Uznali ją za nieudaną próbę obejścia prawa i nadal
działali jak dotychczas. Konferencja Haskanita, pomimo że została zbojkotowana przez kierownika ruchu Abdela Waheda Nura
i jego zwolenników, prowadziła jednak swoje prace pod kontrolą
i przy obecności przedstawicieli organizacji międzynarodowych
i regionalnych. Było to jednak równoznaczne z rozłamem SLM na
dwa skrzydła: pierwsze – prowadzone przez Abdela Waheda Nura,
założyciela tej organizacji oraz drugie – kierowane przez Mani
Arko Minawi, jej byłego sekretarza generalnego, który 5 maja 2006
roku podpisał odrębną umowę pokojową z rządem Sudanu, zwaną
umową z Abudży, dzięki czemu został powołany na stanowisko
starszego asystenta sudańskiego prezydenta Omara al-Baszira69.
Ruch Wyzwolenia Sudanu Abdela Waheda Nura i Ruch Sprawiedliwości i Równości odrzucili umowę z Abudży. Dodać trzeba, że
odrzucili ją także uchodźcy i przesiedleńcy z powodu braku odpowiednich zabezpieczeń dla zapewnienia im bezpiecznego powrotu
Tamże, s. 25–27; Harakat tahrir alssudan (Ruch Wyzwolenia Sudanu) http://
www.aljazeera.net/specialfiles/pages/d31b66a5-6408-4e34-b1df-5c61a560251b,
[18.03.2014].
69
132
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
do ich wiosek pochodzenia, z których zostali przesiedleni przez
bojówki dżandżawidów, wspierane przez rząd. Ruch nie zdołał jednak utrzymać już jedności, szybko doszło do kolejnych podziałów
w szeregach Ruchu Wyzwolenia Sudanu, a liczba powstałych frakcji
po dawnym SLM sięgnęła kilkunastu. Najważniejsze z nich to70:
– Ruch Wyzwolenia Sudanu pod przywództwem Abdela Waheda
Mohameda Nura;
– Ruch Wyzwolenia Sudanu pod przywództwem Mani Arko
Minawi;
– Ruch Wyzwolenia Sudanu Grupa Wolnej Woli;
– Ruch Wyzwolenia Sudanu przywództwo Unity;
– Ruch Wyzwolenia Sudanu Grupa 19, prowadzona przez Khamisa
Abdallaha;
– Ruch Wyzwolenia Sudanu, Field Command;
– Ruch Wyzwolenia Sudanu Grupa Ahmeda Abdul Szafih;
– Ruch Wyzwolenia Sudanu Jednostka Dżuby;
– Ruch Wyzwolenia Sudanu Generalna Linia;
– Ruch Wyzwolenia Sudanu, prowadzony przez Abu al-Qasima
Imama;
– Ludowy Front Sprawiedliwości i Rozwoju;
– Armia Wyzwolenia Sudanu dla demokracji Aliego Karpiengo.
8.3. Ruch Sprawiedliwości i Równości
Pierwsza iskra akcji zbrojnej prowadzonej przez Ruch Sprawiedliwości i Równości kierowany przez Khalila Ibrahima Mohammeda71, zapaliła się w marcu 2003 roku, czyli po roku od
70
Tamże, s. 26; zob. O. I s m a i l, M. F i c k, Darfur Rebels, Enough Project,
Washington, DC, 2009, http://www.enoughproject.org/publications/darfur-rebels-101, [18.02.2016].
71
Khalil Ibrahim Mohammed; lekarz, polityk sprawujący wcześniej szereg
stanowisk w rządach regionalnych (był ministrem spraw społecznych w prowincji
Błękitny Nil w 1997 r., potem ministrem zdrowia i edukacji w prowincji Darfur
8. Darfurskie ruchy zbrojne, ich ideologia i podziały
133
rozpoczęcia działalności Ruchu Wyzwolenia Sudanu w terenie.
W przeciwieństwie do SLM, Ruch Sprawiedliwości i Równości
zrzeszał również członków z plemion arabskich, w tym z plemienia
Mesiriya, co dawało nadzieję na większą spójność ideologiczną
tej formacji. Ruch Sprawiedliwości i Równości był też organizacją
bardziej zdyscyplinowaną i lepiej zorganizowaną. Złożyły się na
to następujące przyczyny72.
1. Większa jednorodność jego oddziałów pod względem etnicznym, gdyż od początku 2006 roku składał się przede wszystkim
z członków plemienia Zaghawa.
2. Ruch posiadał znaczne, choć niejawne źródła wsparcia finansowego. Sytuacja ta różniła go od rewolucyjnego ruchu opozycji
regionalnej, zwłaszcza pod względem wydawania dużych kwot
pieniędzy na pokazy wierności i konferencje, a także płacenie
dużych kwot korespondentom niektórych medialnych stacji
arabskich dla promowania haseł Ruchu. Inne ruchy zbrojne
w Darfurze nie miały takich możliwości.
3. Polityczne i organizacyjne doświadczenie przywódców Ruchu
było znacznie większe. Wielu z nich zdobyło doświadczenie
w szkole Islamskiego Frontu Narodowego, kierowanego przez
szejka Hassana al-Turabiego. Byli poza tym wspierani przez
niejawnych doradców działających nieoficjalnie za kulisami.
Powszechnie uważa się jednak, że istnieje związek i powiązanie
pomiędzy Ruchem Sprawiedliwości i Równości a rządową Partią
Kongresową oraz szejkiem Hassanem al-Turabim. Niektórzy interw połowie lat dziewięćdziesiątych, doradcą gubernatora Południowego Sudanu
w Dżubie w 1998 r.).
72
Zob. Justice and Equality Movement (JEM), Human Security Baseline
Assessment (HSBA) for Sudan and South Sudan, Small Arms Survey, Geneva,
Switzerland, http://www.smallarmssurveysudan.org/fileadmin/docs/facts-figures/sudan/darfur/armed-groups/opposition/HSBA-Armed-Groups-JEM.pdf,
[18.02.2015].
134
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
pretatorzy polityczni idą tu znacznie dalej z zarzutami, opisując
Ruch jako niemal skrzydło wojskowe Kongresu. W każdym razie
zarzuty wobec Ruchu Sprawiedliwości i Równości opierają się na
wielu faktach, z których najważniejsze to73:
1. Większość przywódców Ruchu Sprawiedliwości i Równości, jeśli
nie wszyscy, byli wcześniej prominentnymi członkami Islamskiego Frontu Narodowego, kiedy był jeszcze zjednoczony pod
wodzą al-Turabiego, a niektórzy z nich byli nawet przywódcami
i założycielami tej organizacji, należąc do najbardziej fanatycznych i radykalnych obrońców Rządu Ocalenia Narodowego
i jego przywódców. Dopiero po podziale Islamskiego Frontu
Narodowego w 1999 roku część jego przywódców stanęła po
stronie Kongresu Ludowego.
2. Ruch Sprawiedliwości i Równości miał ogromny potencjał
finansowy i posiadał bogate źródła finansowania, o których
pochodzeniu nikt nie wiedział oprócz garstki przywódców
stojących na jego czele.
Mimo sprzyjających warunków działania, Ruch Sprawiedliwości
i Równości również doświadczył wewnętrznych podziałów. Najważniejsze skrzydła wywodzące się z niego to74:
1. Ruch Sprawiedliwości i Równości – Skrzydło Khalila Ibrahima
Mohammeda;
2. Ruch Sprawiedliwości i Równości, wspólne przywództwo;
3. Narodowy Ruch na rzecz Reform i Rozwoju, przywództwo
Idrissa Azraga;
4. Ruch Sprawiedliwości i Równości, przywództwo polowe (Harba);
5. Ruch Sprawiedliwości i Równości Skrzydło Pokoju (Abu Risha);
Tamże, s. 28; zob. Harakat aleadl walmusawa (Harakat Ruch Sprawiedliwości
i Równości) http://goo.gl/Zo1TcS, [18.03.2014].
74
Tamże, s. 30; zob. The Sudanese press after separation. Contested identities
of journalism, Berlin 2012, s. 42–43.
73
8. Darfurskie ruchy zbrojne, ich ideologia i podziały
135
6. Ruch Rewolucyjnych Sił na rzecz Demokracji i Praw (Hisham
Noreen i Khamis Sharon).
8.4. Kim są dżandżawidzi?
Milicja dżandżawidów stała się widocznym elementem na
społecznej i wojskowej mapie Darfuru. Oskarżana była przez
rebeliantów ze zgromadzeń takich jak Ruch Wyzwolenia Sudanu
oraz Ruch Sprawiedliwości i Równości, że jest wojskowym ramieniem władzy centralnej w Darfurze. Rząd z Chartumu zaprzeczał
tym zarzutom i utrzymywał, iż jest to grupa zbrojna działająca
niezależnie i nie podlegająca żadnej jednostce państwowej. Po
wybuchu konfliktu w Darfurze na wielką skalę, to właśnie o tej
organizacji mówiło się najwięcej w mediach zainteresowanych
rozwojem sytuacji w Sudanie75.
Nie ma zgodności co do wyjaśnienia pochodzenia samego słowa
dżandżawid. Najczęściej przyjmuje się, że pochodzi od określenia
„demona, czyli dżina na koniu” (koń po arab. dżawad), które
w lokalnej wymowie Darfurczyków przybiera formę dżandżawid.
Są jednak i tacy, którzy twierdzą, że pochodzi ono od połączenia
aż trzech słów, a mianowicie: „dżin”, „koń” i „G3”(znana broń
rozpowszechniona w Sudanie). Słowo to wiązane też było z nazwiskiem jednego z arabskich rozbójników z Darfuru – Hamidem
Dżandżoat. Kierowana przez niego banda zasłynęła atakami na
afrykańskie wioski w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku,
siejąc przerażenie i grozę wśród ich mieszkańców. Znaczenie ma
jednak nie tyle pochodzenie tego słowa, co faktyczne pochodzenie
tych oddziałów i rola, jaką odegrali w Darfurze76.
O. Ta y e b, Historyczne korzenie problemu Darfuru, BBC, Bliski Wschód,
2004 r.
76
Zob. A. H a g g a r, The Origins and Organisation of the Janjaweed in Darfur,
w: A. d e Wa a l, War in Darfur and the Search for Peace, dz. cyt., s. 113–114.
75
136
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
Dżandżawidzi wywodzą się z arabskich plemion pasterskich,
o których pisałem wyżej, dotkniętych w większym lub mniejszym stopniu przez suszę w Sahelu. Na początku było to tylko
pejoratywne określenie odnoszące się do biednych włóczęgów
z koczowniczych plemion. Życie koczownicze było trudne, a susze stanowiły dodatkowe utrudnienie, co skłaniało te grupy do
popełniania przestępstw. Przyłączały się do nich grupy młodych
ludzi pozbawionych własnych pastwisk i stad oraz zwykli bandyci (wielu zwolnionych z więzienia). Nie było w tym czasie
doniesień o dżandżawidach uzbrojonych i szkolonych przez rząd.
Pochodzili oni zarówno z plemion darfurskich, jak i z Czadu.
W czasie wojny domowej przybyli w znacznej liczbie do Sudanu, ale zamiast wegetować w obozach dla uchodźców zajęli się
rozbojem. Słowa dżandżawid w tych latach nie wiązano z nikim
więcej jak tylko z pospolitymi, choć wyjątkowo niebezpiecznymi
przestępcami. Później osiadłe grupy zaczęły używać określenia
dżandżawid także w stosunku do koczowniczej milicji, zwanej
również „jeźdźcami”, gdyż do poruszania się wykorzystywali
konie i wielbłądy. Stali się oni symbolem kryzysu gospodarczego,
w tym przede wszystkim koczownictwa na całym terenie Sahelu
i podobnie jak nastoletni żołnierze w innych krajach afrykańskich, takich jak Sierra Leone, Liberia, Uganda, czy wschodnia
część Demokratycznej Republiki Konga, byli źródłem rekrutów
do różnych grup milicyjnych.
W 1987 roku dżandżawidzi weszli jednak także do szerokiej
koalicji obejmującej wszystkie plemiona pochodzenia arabskiego.
Po raz pierwszy zebrały się one pod jednym sztandarem. Powstało
wówczas, jak już wspomniałem, „Arabskie Zrzeszenie”, obejmujące łącznie 27 plemion, które miało na celu zmniejszenie wpływów plemion rolniczych pochodzących znad Nilu, uznawanych
za Arabów, ale mających tak naprawdę korzenie nubijskie, takie
jak Dża’alin, Szajgija czy Danagla, których przedstawiciele od
8. Darfurskie ruchy zbrojne, ich ideologia i podziały
137
początku niepodległości Sudanu mieli największy udział w sprawowaniu władzy w Sudanie. Ten front został poszerzony i objął
plemiona pochodzenia arabskiego także w regionie Kordofanu, po
czym przyjął nową nazwę al-Kurejsz. Nawiązano w ten sposób do
ideologii arabizmu, według której tylko Arabowie z pasterskich
plemion hodowców wielbłądów są prawdziwymi Arabami, wywodzącymi się z plemienia al-Kurejsz z Mekki, z którego pochodził
sam Prorok. Stąd tylko oni są „prawdziwymi muzułmanami” i to
oni są naznaczeni, aby rządzić arabskimi ziemiami od Nilu aż
po Jezioro Czad. W latach osiemdziesiątych oskarżono ówczesny
rząd Sadiqa al-Mahdiego, tak jak później rząd al-Baszira, o sponsorowanie tej organizacji, podczas gdy oskarżony Ruch na Rzecz
Wyzwolenia Sudanu pod wodzą Johna Garanga zamierzał uzbroić
plemię Fur w Darfurze, aby mogło stanąć do konfrontacji z rządem w Chartumie. W tym kontekście pojawiają się oskarżenia,
że milicje dżandżawidów nie są już tylko bandami kryminalistów
bez politycznego znaczenia, ale militarnym ramieniem plemion
arabskich w Darfurze frontu al-Kurejsz. Niektórzy obserwatorzy
łączą też powstanie dżandżawidów z bojówkami obecnego prezydenta Czadu Idrissa Debby, w milicji dżandżawidów pojawili
się bowiem przedstawiciele Zaghawa zamieszkujący wschodni
Czad77.
Z tego co wiadomo, milicja dżandżawidów jest podzielona na
dwie części. Północna część obejmuje Darfur, jest mniejsza liczebnie
i składa się z kilku bojówek arabskich plemion. Niektóre źródła
wspominają, że dżandżawidzi na północy są odpowiedzialni za
zniszczenie miasta Kutum na przełomie lipca i sierpnia 2003 roku.
Druga, większa część tych milicji jest na południu, a jej członkami są
Tamże, s. 54; Pro. B. K o e r n e r, Who Are the Janjaweed? A guide to the
Sudanese militiamen, http://www.slate.com/articles/news_and_politics/explainer/2004/07/who_are_the_janjaweed.html, [19.03.2014].
77
138
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
przedstawiciele plemion arabskich znanych jako Baggara (hodowcy
krów). Milicję tę oskarża się, że uczestniczyła obok armii sudańskiej
w kampanii przeciwko Ruchowi Dawida Bolada i doprowadziła do
buntu w 1991 roku we współpracy z Johnem Garangiem, liderem
SPLA i separatystyczną NIF, kierowaną przez Hassana al-Turabiego.
Rada Bezpieczeństwa ONZ, w rezolucji w sprawie Darfuru z początku sierpnia 2004 roku, zażądała od sudańskiego rządu rozbrojenia milicji dżandżawidów i wytropienia osób zaangażowanych
w dokonywanie zabójstw, grabieży i gwałtów. W tym kontekście
pojawiło się w mediach nazwisko szejka Musy Hilala z klanu Umm
Dżalul z koczowniczego plemienia arabskiego Rizeigat w Darfurze Północnym, jako przywódcy dżandżawidów. Pisano, że Musa
Hilal78 we współpracy z rządem w Chartumie dokonał najazdu na
Czad, gdzie wcielono do oddziałów dżandżawidów dwadzieścia
tysięcy Czadyjczyków, w zamian oferując im inwentarz konny, broń
i obietnicę nieograniczonej grabieży. Według relacji rebeliantów,
był on wymieniony w wykazie sprawców czystek etnicznych,
których sprawcami byli dżandżawidzi. Stany Zjednoczone przyjęły nawet rezolucję oskarżającą szejka Musę Hilala jako jednego
z wiodących przywódców dżandżawidów, czemu sam Musa Hilal
zawsze zaprzeczał79.
Musa Hilal jest głównym liderem i twórcą milicji Dżandzawid. On jest chyba
najważniejszą osobą w stworzenia Dżandżawid i jest dumny ze swojej roli „agenta
rządowego”. Hilal twierdził że, on tylko walczy z siłami rebeliantów w Darfurze,
ale faktycznie został zauważony na wielu nalotów i ataków Janjaweed. Jego idea
dżihadu jest ukryta za maską prostego „agenta rządowego”. Jego prawdziwe
intencje, jednak zostały już ujawnione w dyrektywie z 2004 roku wysłanej do
służb wywiadowczych i bezpieczeństwa wojskowego „Zmiany demograficzne
w Darfurze i opróżnianie go z plemion afrykańskich”. Za: J. F l i n t, A. d e Wa a l,
Darfur: A Short History of a Long War, London 2005.
79
Tamże, s. 89–90; zob. S. S a l i m, Janjaweed (Dżandżawid), http://www.
aljazeera.net/specialfiles/pages/9FD23AF4-0E79-4725-8F7E-851B26EBD2AF,
[18.03.2014].
78
9. Postawy, cele i motywy działania stron konfliktu
139
9. Postawy, cele i motywy działania stron konfliktu
Jednym z głównych politycznych celów rebeliantów w Darfurze
było przeciwstawienie się marginalizacji politycznej. Pomimo wysiłków politycznych dokonywanych przez rząd centralny w Chartumie,
rzeczywiście przyczyną tej sytuacji, zgodnie ze słowami Khalila
Ibrahima80, jest historyczna niesprawiedliwość wobec większości
ludności Sudanu. Oskarżenie to jest sprecyzowane bardzo wyraźnie w oświadczeniu wydanym przez darfurskich rebeliantów. Ich
sojusz w tej części Sudanu, w tym Ludowego Ruchu Wyzwolenia
Sudanu Południowego, został określony mianem: „zmarginalizowani przeciwko władzy centrum”81.
Rebelianci w Darfurze skarżyli się zawsze na dyskryminację
wobec nich praktykowaną przez rząd z powodów ich rdzennie
afrykańskiej kultury i zajęć przez nich wykonywanych. Trzeba
podkreślić, że elity polityczne w postkolonialnym Sudanie składają się tylko i wyłącznie z ludzi znad Nilu, wywodzących się
z centrum i północy kraju. Natomiast mieszkańcy zachodniego
Sudanu, a w szczególności z Darfuru, nie obejmowali władzy
w Sudanie od czasów upadku powstania mahdystów, czyli od
przeszło stu lat. Mimo powołania urzędników państwowych
z Darfuru, którzy objęli wysokie stanowiska, ich działalność
ograniczała się do stolicy i opierała się na współpracy z politykami z centrum, a nie dotyczyła kwestii Darfuru. Sytuacja ta
wiele wyjaśnia, jeśli chodzi o powody działalności rebelianckiej
w Darfurze. Początkowo celem rebeliantów było odparcie ataków,
80
Zamordowany przywódca Ruchu Sprawiedliwości i Równości, przez rok
także członek rządzącej Partii Kongresu Narodowego i minister w Rządzie Ocalenia Narodowego.
81
Z. A l b o u h t r i, Musklat Farfur aljuzur altarikhia – al-abaad aligtimayia
– al-tatawrat al-siysia (Problem Darfuru, historyczne korzenie, społeczne wymiary
rozwoju sytuacji politycznej), Kair 2006, s. 89.
140
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
następnie oczekiwali wydalenia plemion arabskich koczowników
z regionu i obarczenia rządu odpowiedzialnością za słaby rozwój
tej prowincji, aby wreszcie zażądać niepodległości i powrotu do
silnej władzy i przyznania kilku kluczowych ministerstw przedstawicielom tego regionu82.
Odmienne wymagania towarzyszą również intelektualnym
ruchom politycznym rebeliantów Darfuru. Pojawiały się poprzez
sprzeczne oświadczenia zarówno Ruchu Sprawiedliwości i Równości, który dokonał operacji wojskowych przeciwko państwu
w Darfurze, jak i Ruchu Wyzwolenia Darfuru, który zmienił nazwę na Ruch Wyzwolenia Sudanu. Można tu argumentować, że
ta rozbieżność potrzeb i oświadczeń wynika z powodu braku
programu politycznego, a to oznacza, że problemem jest nie tylko chęć osiągnięcia pewnych wewnętrznych, ale i zewnętrznych
celów, związanych z niezależnością i samodzielnością prowincji,
podobnie jak w przypadku Sudanu Południowego83.
Operacja „długie ramię”
W październiku 2007 roku odbyła się konferencja IV Powszechny Zjazd Ruchu Sprawiedliwości i Równości, na którym podjęte
ostały istotne decyzje. Tłumy skandowały hasła wzywające do
tego, aby siły JEM wyprowadziły wrogów z Chartumu, i spowodowały zaniechanie popełniania zbrodni ludobójstwa i prowadzenia
wyniszczających walk. Uczestnicy konferencji zjechali się z teren
Sudanu oraz zagranicy, kobiety i mężczyźni. Ze względu na liczne
powody i okoliczności decyzja o powołaniu operacji wojskowej
została zlecona sudańskiemu ruchowi równości i sprawiedliwości,
zwanej operacją długiego ramienia ze względu na zasięg 1200 km.
Tamże, s. 89–90.
H. A b d u l A z i z, R. M a ’ i n, http://ssnp.net/content/view/574/141/,
[9.05.2012].
82
83
9. Postawy, cele i motywy działania stron konfliktu
141
Operacja wojskowa rozpoczęła się na terenie Sahary, miejsca pozbawionego drzew i bunkrów84.
Głównym celem Ruchu Sprawiedliwości i Równości jest sprostanie aspiracjom ludności zmarginalizowanej z terenu Sudanu w kwestii podziału władzy i dzielenia się bogactwem ziemi
Hawakeer. JEM reprezentuje również prawa i interesy ludności
przesiedlonej, uchodźców i osób przeniesionych na teren diaspor.
Głównym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa w regionie,
ograniczenie zaistniałego chaosu i zaprzestanie dręczenia narodu
ze strony reżimu. Założeniem Ruchu Równości i Sprawiedliwości
jest osięgnięcie gwarancji, że w kolejnym innym regionie ludność
nie chwyci za broń, by domagać się słusznych sobie praw85.
Sudański Ruch Równości i Sprawiedliwości Ruchu Sprawiedliwości i Równości jest krajowym programem myśli politycznej.
Uważa, że przyczyną kryzysu w Darfurze jest szerzenie się konfliktu
etnicznego, rozprzestrzenianego przez rasistowski reżim rządzący
w Chartumie. Nakaz jednolitej kultury, języka, wiary, rozmycie i zatarcie tożsamości kulturowej, monopolizacja władzy, zagarnianie
bogactw, hegemonia i dominacja ponad wymiarem sprawiedliwości
w służbie cywilnej dla wyższych rangą urzędnikow, wojska i policji
są bezwzględnie niemozliwe do akcpetacji. JEM zrzesza w swych
szeregach członków różnych częsci Sudanu należących do 67 różnych grup plemiennych z terenów Darfuru, Kordofanu, regionu
Centralnego, w tym członków Gór Nuba i Sudanu Południowego.
Dlatego obalono medialną propagandę głoszącą, iż JEM jest zmonopolizowny przez członków Zaghwa. Ponadto członkowie ruchu
84
Darfur rebels commemorate 2008 ‘Battle of Omdurman’, https://www.
dabangasudan.org/en/all-news/article/darfur-rebels-commemorate-2008-battle-of-omdurman, [20.05.2015].
85
M. S u l e i m a n, Seventh Anniversary of the Operation Long Arm by JEM,
https://thussudan.wordpress.com/2015/05/10/seventh-anniversary-of-theoperation-long-arm-by-jem/, [20.05.2015].
142
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
przed zrzeszeniem się reprezentowali różne myśli polityczne od
lewej do prawej orientacji. Ruch Równości i Sprawiedliwości jest
ruchem nacjonalistycznym, szeroko rozmieszczonym we wszystkich
regionach Sudanu i prowadzi skoordynowane zmiany w Sudanie,
dalekie od fanatyzmu.
Ponadto JEM w odpowiednim momencie przedstawił swoją
gotowość do negocjacji i uzgodnień dla pokojowego współistnieni
w ramach jednego państwa, w którym wszyscy obywatele mają
równe prawa i obowiązki86.
Operacja „długie ramię” wskazała w jak dalekim stopniu JEM
wniosło swoje zaangażownie dla poszanowania międzynarodowego
prawa humanitarnego. Nieagresja wobec obywateli i poszanowanie gruntów było zobowiązaniem cywilnym JEM. Główne cele
JEM zawierają zbudowanie państwa demokratycznego, w którym
obywatele korzystają z wolności, uczciwej i sprawiedliwej szansy
na miejsca pracy bez dyskryminacji, zapewniona jest godna egzystencja dla kazdego, sprawiedliwość niezależnia od koloru skóry,
wyznania, płci, wieku, kultury i języka oraz politycznej przynależności danego regionu.
10. Reżim rządzącej Partii Kongresu Narodowego87
i utrzymywanie się kryzysu w Darfurze
Przez lata trwała wierność polityczna mieszkańców regionu
Darfuru dla państwa Mahdystów (1884–1898) z powodu darfurskiego pochodzenia zastępcy Mahdiego kalifa Abdullaha Altashi
86
Tamże; por. W. A l n n u r, Asrar jadida fi eamaliat aldhdhirae alttawil (Nowe
tajemnice operacji „długie ramie”), http://almeghar.com/permalink/25750.html,
[20.05.2015].
87
Partia Kongresu Narodowego (National Congress Party, NCP), oficjalnie rządząca partia w Sudanie, powstała w 1998 r., kierowana przez prezydenta Omara
al-Beszira, programowo nawiązująca do Islamskiego Frontu Narodowego (NIF).
10. Reżim rządzącej Partii Kongresu Narodowego...
143
i przynależności większości ludności Darfuru do ugrupowania
Al-Ansar, zdominowanego przez rodzinę Mahdiego. Ta lojalność
trwała nawet po jego upadku i zmianie na partię polityczną pod
nazwą Partia Umma, kierowaną przez Al-Sadiqa al-Mahdiego
(wnuka historycznego przywódcy). Od tamtego czasu rząd Sudanu
i inne strony na próżno starają się przeniknąć w region Darfuru,
który jest okręgiem zamkniętym dla Partii Umma. Sytuacja ta
utrzymała się aż do 1986 roku, kiedy to islamski ruch był w stanie
w wyborach parlamentarnych skutecznie wprowadzić do sudańskiego parlamentu trzech deputowanych z regionu88.
Pomimo sukcesu Islamskiego Frontu Narodowego kierowanego
przez Hassana al-Turabiego w postaci wejścia do rządu Numajriego,
w Darfurze pojawił się kryzys. Oczekiwano, że prezydent Sudanu
Numajri (1969–1985) o wiele więcej środków przeznaczy dla tego
regionu. Niestety sytuacja nie uległa większym zmianom, a w partii
zaczęły się rozłamy. Stracił on w pierwszym etapie Davida Yahya
Bolada, a następnie zrezygnowało dwóch z trzech członków partii
w parlamencie i przyłączyło się do rywalizujących stron. Bolad
przyłączył się do Ruchu Ludowego na rzecz Wyzwolenia Sudanu,
prowadzonego przez Johna Garanga i sam poprowadził pierwszą
zbrojną rebelię przeciwko islamskiemu rządowi, co zakończyło się
jego egzekucją w 1991 roku89.
Po buncie Bolada rząd traktował Darfur jako centrum stałej
opozycji wobec rządu. Podstawowym zadaniem rządu było osłabienie sił w tym regionie. Główną przeszkodą była administracja
cywilna. Rozpoczęto zatem realizację zaplanowanych celów. Rząd
88
A. H u s s a i n, http://epdmsite.org/modules/publisher/item.php?itemid=90, [14.02.2014].
89
Tamże; zob. H. M o h a m e d, A. d e Wa a l, Late Jaafar Nimeiri – Reflections
on his Life, http://africanarguments.org/2009/05/31/reflections-on-the-life-ofthe-late-jaafar-nimeiri/, [14.02.2015]; zob. Theguardian, Jaafar Nimeiri, http://
www.theguardian.com/world/2009/jun/05/obituary-jaafar-nimeiri, [15.02.2015].
144
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
podzielił region na większą niż dotychczas liczbę małych jednostek
administracyjnych i w 1995 roku wydał decyzję o podzieleniu Dar
Masalit w zachodnim regionie na 34 lokalne jednostki administracyjne, a następnie postanowił utworzyć 6 „Amodiat” – grup administracyjnych arabskich plemion. Proces podziału terytorialnego
kontynuowano, tak aby z 9 stanów osiągnąć 26, a z 19 prowincji
– 121 oraz z 126 administracji lokalnych – 67490.
Rząd jednak nie zatrzymał się na tych podziałach. Wymyślano
i ustanawiano również nowe tytuły i stanowiska w administracji
lokalnej, jak przykładowo tytuł „amira”. Osoba zajmująca to stanowisko miała szerokie uprawnienia, aby przeciwdziałać inicjatywie administracji dyrektorów i lokalnych liderów obywatelskich.
Rezultatem takich zmian było ogromne zamieszanie i zakłócenie
struktury plemion poprzez wprowadzanie funkcji i tytułów nie
mających podstaw w dotychczasowym systemie. Można oczywiście
zaakceptować chęć stworzenia nowoczesnego państwa, stopniowo
wykraczając w pewnych kwestiach poza granice dotychczasowych
obyczajów i ustaleń plemiennych, ale przyjęte tutaj rozwiązania
spowodowały tylko dodatkowe konflikty. Po czasach, kiedy rząd
zajmował się reorganizacją plemiennej administracji, okazało
się, że w plemionach z powodu braku innych sił politycznych
to one stały się realną władzą. Doprowadziło to do zupełnego
zerwania z tradycjami plemiennymi. W tych okolicznościach
problemy Ruchu Islamskiego ciągnęły się dalej. W 1996 roku
na konferencji założycielskiej rządzącej Partii Kongresowej starano się zbudować blok na rzecz Darfuru i wystawić własnego
kandydata. W przypadku powodzenia takich działań można by
to określić bezkrwawym zamachem stanu w rządzie. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych wśród islamistów wybuchł konflikt,
Tamże; zob. J. T k n h, Darfur: Alttaqsimat al’iidariat walnnizae alqabli
(Darfur: podziały administracyjne i konflikty plemienne), Chartum 2014, s. 2–14.
90
10. Reżim rządzącej Partii Kongresu Narodowego...
145
spowodowany głębokimi różnicami politycznymi. Przez ponad
dekadę wydawały się one być uśpione, ale w końcu ujawniły się
z całą mocą. Ostatecznie doszło do rozłamu na dwa skrzydła:
rządzący Kongres Narodowy oraz Kongres Ludowy kierowany
przez al-Turabiego. Po rozpadzie pojawiły się oskarżenia pod
adresem ruchu al-Turabiego o wspieranie ruchów rebelianckich
w Darfurze. Pomimo wielokrotnych zaprzeczeń, istnieją dowody
na związek pomiędzy tym, co dzieje się w Darfurze a działalnością
Kongresu Ludowego91.
W marcu 2016 roku z wizytą oficjalną był obecny w Warszawie Minister Spraw Zagranicznych Sudanu Ibrahim Ghandour.
Jest on jedną z najważniejszych postaci rządzącej Partii Kongresu Narodowego. Minister udzielił autorowi pracy krótkiego
wywiadu. Stwierdził, iż jego rząd od początku starał się dążyć
do rozwiązania tego konfliktu drogą pokojową natomiast, jego
zdaniem, brak było takiej gotowości ze strony rebeliantów. Na
potwierdzenie swoich slów stwierdził, że rząd zgodził się na
podjęcie rozmów z rebeliantami w Abudży w Nigerii. Rebelianci
(Ruch Sprawiedliwości i Równości) zaatakowali lotnisko w Al-Faszer i zniszczyli znajdujące się tam samoloty. Zaatakowane
zostały też posterunki policji należące do rządu. Wydarzenia te
skomplikowały sytuację. Rząd wyczuł, iż rebelianci nie są grupami etnicznymi walczącymi o swoje prawa, ale dążą do obalenia
rządu. Konieczne było sprowadzenie wojska do zaprowadzenia
porządku. Zapanowała destabilizacja stając się zachętą dla innych
grup plemiennych do podejmowania walk i „rozliczeń” między
sobą. Pomimo tego rząd podtrzymał zgodę na rozmowy pokojowe w Abudży w 2006 roku. Dwa skrzydła SLM – jedno z Minni
Minawi i drugie pod przewodnictwem Abdulwahida zobowiązały
Tamże; por. J. Tu b i a n a, V. Ta n n e r, M. A b d u l - J a l i l, Traditional
authorities peacemaking role in Darfur, Washington 2012, s. 80–85.
91
146
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
się do podjęcia negocjacji z rządem. Jednak tylko jedna tylko
frakcja z Ruchu Wyzwolenia Sudanu, pod przewodnictwem Minawi podpisała porozumienie, natomiast Abdulwahida stojący
na czele innej frakcji, odmówił rządając uprzednio w zamian
za ugodę 100mln dolarów. Minawi został mianowany doradcą
prezydenta Sudanu.
W 2010 po wyborach powszechnych prezydenckich i parlamentarnych w Sudanie Minawi odmówił rozwiązania swoich
oddziałów wojskowych mimo, iż mógł nadal pełnić funkcję
doradcy prezydenta. Wolał on jednak przemieścić się do Południowego Sudanu. Rząd kontynuował rozmowy z partyzantami
również z Ruchem Sprawiedliwości i Równości w Doha (2011).
Prezydent Sudanu sam osobiście pojechał do Doha, aby podpisać to porozumienie. Jednak przywódca Ruchu Chalil Ibrahim
wrócił z Doha nie podpisując porozumienia, chociaż 19 innych
frakcji walczących podpisało je. Minister oświadczył, iż obecnie
władze dobrnęły do końcówki realizacji porozumień z Doha.
Odbędzie się referendum w sprawie ewentualnego połączenia
regionów Darfuru lub pozostawienia obecnego ich podziału.
Minister stanowczo poświadczył, iż obecnie żaden ruch rebeliancki nie ma bazy na terytorium Darfuru. Przywódca Ruchu
Sprawiedliwości i Równości Jibril Ibrahim przebywa obecnie
w Południowym Sudanie, Minawi natomiast na południu Libii.
Rozmówca autora stwierdził, iż Darfur jest aktualnie w trakcje
prawdziwego rozwoju. Powstaje między innymi Bank Darfurski
współfinansowany przez Bank Katarski. Rząd Kataru dostarczył
ponadto kwotę 80 mln dolarów. Minister potwierdził otwartość
rządu i stałą gotowość do rozmów z rebeliantami, ale zastrzegł
się, że nie będzie to na ich warunkach lecz na warunkach pokojowych. Rząd przyjął strategię prowadzenia negocjacji (jako
jedyny z rządów prowadzi dialog z rebeliantami) gdyż w jego
opinii wojna nie niesie z sobą żadnych korzyści. Minister podczas
10. Reżim rządzącej Partii Kongresu Narodowego...
147
rozmowy podkreślił też zainteresowanie rządu polskiego sytuacją
w Sudanie, zwłaszcza w regionie Darfuru92.
Rządząca Partia Kongresu Narodowego (NCP) w Sudanie przyczyniła się znacznie do zaostrzenia kryzysu w Darfurze. Region
Darfuru doświadczył z jej strony najwięcej cierpienia i zniszczeń.
Takiej tragedii nie widziano w tym regionie od czasu upadku sułtana Ibrahima Garada, pokonanego przez osmańskiego gubernatora
Zubaira Paszę93 w 1874 roku i upadku Sułtanatu oraz zniszczeń
w regionie Darfuru w okresie Mahdiji. Islamiści byli bardzo zorganizowani w swoich działaniach, zanim zdobyli władzę w wyniku
wojskowego zamachu stanu w 1989 roku. Odgrywali ważną rolę
w wydarzeniach w Darfurze po stronie opozycji i rządu. Interweniowali w plemiennych konfliktach, popierając arabskie plemiona
i pomagając ich organizacjom, mając na celu zwiększenie swoich
wpływów w Darfurze, tworząc tam przy okazji zaplecze polityczne94.
Strategia rządowa Partii Kongresu Narodowego w Darfurze
cechowała się sprzecznościami i była bardzo szkodliwa dla regionu
i jego mieszkańców. Celowo dążono do osłabienia regionu i jego
ludności poprzez odcięcie północnej części prowincji i dołączenie
jej do terytorium północnego. Ostatecznie Darfur podzielony został
na trzy stany (regiony), a wkrótce potem podzielono go jeszcze na
kilka prowincji, nie uwzględniając w tychże podziałach dziedzictwa
i historii tych ziem95.
Wywiad przeprowadzony przez autora z Ministerm Spraw Zagranicznych
Sudanu Ibrahimem Ghandourem, 18.03.2016 roku, podczas jego oficjalnej wizyty
w Warszawie, w Polsce.
93
Zubair Pasha to były gubernator prowincji Bahr al-Ghazal w Sudanie w 1869
roku. W 1874 roku podbił Darfur dla „Kedywa Egiptu”, gdy jednak udał się do
Kairu w 1876 roku w celu uzyskania gubernatorstwa Darfuru, został tam zatrzymany; za: R.O. C o l l i n s, A History of Modern Sudan, Cambridge 2008, s. 18.
94
N. B a s h a r i, Epistemological Enlightenment Centre, http://tanweer.sd/
arabic/modules/ smartsection/item.php?itemid=96, [15.03.2013].
95
J. F l i n t, Beyond ‘Janjaweed’: Understanding the militias of Darfur, dz. cyt., s. 23.
92
148
III. Przebieg i przyczyny konfliktu zbrojnego...
Przystąpiono również do rozbijania i osłabiania roli tradycyjnych przywódców i administracji cywilnej. Władzę ich natomiast
przekazywano własnym ludziom. Uznano, że tradycyjnie przywództwo w regionie należy do Partii Umma, która również posiadała
przedtem wielu czołowych przywódców spoza prowincji, słynących
z przemocy i arogancji. Tymczasem rozwój Darfuru i sprawy jego
obywateli pozostawały w cieniu i nie były przedmiotem zainteresowania nowej władzy. Rząd Kongresu Narodowego dążył również
do wykorzystania Darfuru i jego militarnej siły, poprzez zaangażowanie mieszkańców prowincji w wojnę w Sudanie Południowym.
Powołano więc siły obrony cywilnej oraz kawaleryjskie oddziały
milicji. Czasem udzielano poparcia plemionom w Darfurze Południowym i milicjom pasterzy arabskich, aby skłonić SPLA do walki
na rzecz rządu na innych obszarach. Z drugiej strony Rząd Kongresu
Narodowego ignorował konflikty plemienne w Darfurze, a czasem
stawał po jednej ze stron przeciw innym i przede wszystkim milczał, kiedy trzeba było interweniować w kwestiach dokonywania
masowych mordów i wypędzeń. Starano się złamać tradycyjne
struktury w Darfurze i osłabić Partię Umma tak, aby ludność nie
domagała się swoich słusznych praw w uwzględnianiu regionu
w planie rozwoju i zezwolenia na samodzielność w rządzeniu96.
Rząd Partii Kongresu Narodowego zajmował zdecydowane
stanowisko wobec kwestii rozbojów w regionie i próbował zrzucać
odpowiedzialność na określone grupy. Nie przewidywano podjęcia
działań ukierunkowanych na przeciwdziałanie tym negatywnym
zjawiskom i zachowaniom. Nie posiadano stosownego planu wobec
Darfuru, który przewidywałby osiągnięcie bezpieczeństwa w tym
regionie97.
N. B a s h a r i, Epistemological Enlightenment Centre, http://tanweer.sd/
arabic/modules/ smartsection/item.php?itemid=96, [15.03.2013].
97
J. F l i n t, Beyond ‘Janjaweed’: Understanding the militias of Darfur, dz. cyt.,
s. 21–24.
96
10. Reżim rządzącej Partii Kongresu Narodowego...
149
Podsumowując, można stwierdzić, iż strategia rządzącej Partii
Kongresu Narodowego dla ratowania Darfuru polegała na odsuwaniu od siebie odpowiedzialności za odbudowę i rozbudowę
infrastruktury, czy rozwiązanie kwestii kryzysu środowiskowego.
Szerzono jedynie kulturę wojny i dawano przyzwolenie na stosowanie przemocy, przyczyniając się do powstawania dodatkowych
konfliktów pomiędzy ludnością poprzez niesprawiedliwe i nierówne
ich traktowanie, a także wykorzystywano miejscową ludność i jej
przekonania religijne dla wsparcia celów militarnych i politycznych
wobec przeciwników SPLA i innych sił opozycyjnych.
Tymczasem Hassan al-Turabi pytany o to, w jaki sposób można by
rozwiązać konflikt i przywrócić pokój w Darfurze, na zakończenie
rozmowy ze mną powiedział tak: „Konieczna jest decentralizacja
i federalne władze w regionie Darfuru [czyli autonomia dla tego
regionu]. Straciliśmy Sudan Południowy właśnie z tego powodu.
Południe od czasu deklaracji niepodległości żądało autonomii, co
zostało mu obiecane, ale ignorowaliśmy to, ponieważ uważaliśmy,
że są to ludzie niewykształceni. Przykład Południa miał wpływ na
Darfur, bo Południowcy bronią niektórych swoich praw, a Chalil
i jego rodzina rządzi Czadem. Rząd wysłał siły wojskowe do Czadu, po czym Chalil został wydalony z tego kraju, więc udał się do
Libii, a po upadku reżimu Kaddafiego zabrał swoją broń i powrócił.
Rząd używa różnych złych metod w Darfurze, których skutki nie
znikną przez wieki”.
Rozdział IV
Rola społeczności międzynarodowej
w konflikcie w Darfurze
1. Obecność Organizacji Narodów Zjednoczonych
w Darfurze
Darfur przez lata nie był przedmiotem troski centralnego rządu Sudanu urzędującego w Chartumie. Mieszkańcy tego regionu
odczuwali narastające niezadowolenie z powodu zaniedbań i ich
dotkliwych skutków w zakresie upośledzenia rozwoju gospodarczego oraz ścisłej kontroli, jakiej podlegali. Czynniki te, obok
ograniczonych zasobów z pól uprawnych i źródeł wody, znacznie
utrudniały im życie. W 2003 roku nastąpiła eskalacja wrogich
nastrojów, co zaowocowało rozpoczęciem konfliktu wojennego,
prowadzonego przez ugrupowania zbrojne Ruchu Sprawiedliwości i Równości i Ruch Wyzwolenia Sudanu. Darfurczycy zażądali
między innymi większej autonomii dla swojego regionu.
Rząd w Chartumie wystawił przeciwko rebeliantom, jak wspomniałem wcześniej, uzbrojone oddziały milicji plemiennych, tzw.
dżandżawidów. Dało to początek krwawej, bolesnej wojnie, która
stale przynosi wiele zniszczeń, a przede wszystkim ofiar. Od momentu rozpoczęcia działań wojennych ponad 200 tys. osób straciło
życie, a wiele musiało opuścić swoje domy. Uciekając przed niebezpieczeństwem, nie mając środków do życia, schronienie znaleźli
w obozach dla uchodźców. Do połowy 2005 roku konflikt spowodował ucieczki i przesiedlenia około 1,2 miliona mieszkańców
152
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
Darfuru – w większości jej rdzennych afrykańskich mieszkańców.
W 2007 roku liczbę tych osób szacowano na 2–2,5 miliona. Około
130 tysięcy z nich przekroczyło granicę kraju i osiedliło się w sąsiednim Czadzie Wojna ta jest tak okrutna, że nawet mieszkańcy
tychże obozów nie mogą czuć się bezpiecznie – bywają ofiarami
napadów i gwałtów dokonywanych przez przedstawicieli strony
rządowej1.
Rada Bezpieczeństwa ONZ 25 maja 2004 roku wykazała zainteresowanie konfliktem, wydając w następnych latach kolejne
rezolucje mające na celu ustabilizowanie sytuacji w Darfurze.
W wydanym wówczas oświadczeniu wyraziła głębokie niezadowolenie i troskę z powodu zasięgu, postępu i skutków konfliktu.
Wkrótce po tym uchwalono rezolucję nr 1556, w której postawiono
Sudanowi ultimatum rozbrojenia nielegalnych milicji i zagrożono
interwencją.
W rezolucji nr 15642 z 18 września 2004 roku RB ONZ zagroziła nałożeniem sankcji na sudański przemysł naftowy. Podjęto
też prace ukierunkowane na określenie zasięgu naruszenia praw
człowieka na terenach objętych wojną. Niestety, działania te nie
przyniosły spodziewanego efektu, gdyż nałożeniu sankcji sprzeciwiły się Chiny. 1 lutego 2005 roku komisja śledcza ONZ przedstawiła w swoim raporcie liczne zbrodnie dokonane w Darfurze.
Rada Bezpieczeństwa ONZ 29 marca 2005 roku nałożyła rezolucją
nr 1591 embargo zbrojeniowe na tym razem wszystkie strony
konfliktu w Darfurze, gdyż ta z 30 lipca 2004 roku obejmowała
embargiem jedynie pozarządowych uczestników konfliktu.
1
J. F l i n t, Beyond ‘Janjaweed’: Understanding the militias of Darfur, dz. cyt.,
s. 22–24; zob. K. W i a t r, Darfur – ginąca prowincja,portal spraw zagranicznych,
06 kwiecień 2008r., http://www.psz.pl/116-bezpieczenstwo/katarzyna-wiatr-darfur-ginaca-prowincja, [18.07.2015].
2
Załącznik nr 6, Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1564 z dnia 18 września 2004 r.
1. Obecność Organizacji Narodów Zjednoczonych w Darfurze
153
Społeczność międzynarodowa na przestrzeni lat podejmowała
działania zmierzające do położenia kresu krwawej wojnie i zaprowadzenia pokoju w Darfurze, jednakże próby osiągnięcia porozumienia
i podpisania rozejmu są utrudnione z uwagi na podziały panujące
wśród stron zaangażowanych w konflikt. Strona rebeliancka była
rozczłonkowana i obejmowała blisko 30 różnych ugrupowań. Te
podziały, brak chęci do współpracy i połączenia wysiłków na rzecz
pokoju są znaczącymi przyczynami istniejącej sytuacji. Kiedy 5 maja
2006 roku w Abudży w Nigerii po długich negocjacjach podpisano
porozumienie pokojowe przewidujące rozbrojenie dżandżawidów
i wcielenie do armii sudańskiej rebeliantów, część ich ugrupowań
nie przyłączyła się do tego porozumienia. Rozejm zaakceptowała
jedynie frakcja SLM pod dowództwem Minni Minnawiego3.
Kolejnym działaniem ukierunkowanym na zaprowadzenie pokoju w Darfurze było powzięcie planu utworzenia sił pokojowych
dla tego regionu. Oddziały wojskowe wchodzące w skład tych sił
miały liczyć 22 tysiące osób. Dokumentowała to postanowienie
rezolucja RB ONZ z 31 sierpnia 2006 roku (RB nr 1706)4. Wojsko to
miałoby zastąpić dotychczasowe oddziały Unii Afrykańskiej, której
poziom profesjonalności i morale pozostawiały dużo do życzenia.
Rząd centralny w Chartumie odrzucił jednak tę propozycję jako
mogącą naruszyć suwerenność państwa, chociaż przystał na częściowe techniczne i strategiczne wsparcie wojsk Unii Afrykańskiej
przez ONZ. Kolejną ważną datą był 16 kwietnia 2007 roku, kiedy
to wspólnym wysiłkiem ONZ, USA, jak również Chin (sojusznika
Sudanu) udało się nakłonić rząd w Chartumie do wydania zgody
na wprowadzenie do regionu objętego działaniami wojennymi
sił pokojowych ONZ, na które składało się 3 tysiące żołnierzy,
Tamże; zob. A. S ł o w i k, Konflikt w Darfurze w świetle prawa międzynarodowego, dz. cyt., s. 55–60.
4
Załącznik nr 9, Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1706 z dnia 31 sierpnia 2006 r.
3
154
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
śmigłowce bojowe oraz środki logistyczne. Dwa miesiące później
– 12 czerwca 2007 roku – Sudan wyraził zgodę na wprowadzenie
sił pokojowych pod połączonym dowództwem, jak i z udziałem
wojsk Narodów Zjednoczonych i sił afrykańskich5.
Ostatecznie uchwalono wysłanie do Darfuru zjednoczonych sił
pokojowych ONZ i Unii Afrykańskiej UNAMID w liczbie 26 tysięcy
żołnierzy, które 31 grudnia 2007 roku zajęły miejsce dotychczasowych sił Unii Afrykańskiej (dokonało się to na mocy rezolucji
Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1769 z 31 lipca 2007). W zakres
działania tych wojsk miała wchodzić obrona pracowników misji
humanitarnych i cywilów. Zgodnie z zamierzeniem miała to być
największa misja pokojowa na świecie, ale jej realizacja nie była
łatwa z uwagi na opór rządu centralnego. W 2008 roku liczebność
misji wynosiła dopiero 12,5 tysiąca osób. Niestety, powołane siły
pokojowe stawały się celem ataków ze strony niektórych grup
rebeliantów. 29 września 2007 roku 12 afrykańskich żołnierzy
zginęło w wyniku ataku jednej z takich grup na obóz we wsi Haskanita w Darfurze. W odpowiedzi wojska rządowe podjęły ataki,
w wyniku których śmierć poniosła znaczna liczba ludności cywilnej. Kolejne wydarzenie miało miejsce 9 lipca 2008 roku, kiedy
to siedmiu żołnierzy sił UNAMID zginęło w ataku na ich patrol
w północnym Darfurze. Natomiast w maju 2008 roku rebelianci
z Ruchu Sprawiedliwości i Równości podjęli zuchwały atak na
Chartum, zakończony śmiercią kilkuset osób6.
Przedstawiciele agend ONZ w Sudanie wystosowali wspólne
oświadczenie w sprawie Darfuru 17 stycznia 2007 roku:
„Na przestrzeni ostatnich dwóch lat działalność organizacji
humanitarnych w Darfurze pozwoliła ocalić życie setkom tysięcy
The Save Darfur Coalition, The Genocide in Darfur, http://www.italianblogsfordarfur.it/adverts/Darfur_Briefing_Paper.pdf, [25.06.2014].
6
Tamże, s. 5–6.
5
1. Obecność Organizacji Narodów Zjednoczonych w Darfurze
155
cywilów dotkniętych konfliktem w tym regionie. W ciągu tego
okresu wskaźniki śmiertelności spadły poniżej poziomu krytycznego, ogólne niedożywienie zmalało o połowę w stosunku do
momentu szczytowego kryzysu z połowy 2004 roku, a prawie
3/4 mieszkańców Darfuru uzyskało dostęp do bezpiecznej wody
pitnej. W samym 2006 roku dostarczono 400 tysięcy ton żywności.
Pomimo nasilającego się braku bezpieczeństwa i wzrastających
zagrożeń, na które wystawione są lokalne wspólnoty i pracownicy
organizacji pomocowych, Narody Zjednoczone wraz z partnerami
humanitarnymi były w stanie prowadzić skuteczną działalność na
rzecz przetrwania i ochrony milionów osób”.
Pomimo tych zadowalających efektów działalności organizacji
humanitarnych niestety nie było możliwe całkowite, długotrwałe
uchronienie ludności przed skutkami działań wojennych, o czym
mówi dalsza część oświadczenia:
„Tej działalności nie da się jednak utrzymać długo. W grudniu
2006 roku dostęp do ludności potrzebującej był najgorszy od
kwietnia 2004 roku. Ponawiające się ataki militarne, przesuwające
się linie frontu i rozdrobnienie oddziałów zbrojonych powodują
ograniczenie bezpiecznego dostępu dla organizacji humanitarnych i prowadzą do dalszego zabijania cywilów, którzy ponoszą
najdotkliwsze konsekwencje tego przewlekłego konfliktu. W ciągu
zaledwie sześciu ostatnich miesięcy w wyniku walk pojawiło się
ponad 250 tysięcy uchodźców, z których wielu zmuszonych było do
ucieczki już po raz drugi lub trzeci. Wioski są palone, plądrowane
i arbitralnie ostrzeliwane, niszczone są zbiory, zabijane zwierzęta.
Wskaźniki przemocy seksualnej wobec kobiet są zatrważające.
Sytuacja ta jest niemożliwa do zaakceptowania”.
Jednym z dotkliwych skutków działań wojennych jest właśnie
przemoc, która dotyka też ludność cywilną. W Darfurze, jak wynika z dalszej części oświadczenia, ofiarami przemocy stali się też
działacze organizacji humanitarnych.
156
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
„Nie można także zaakceptować przemocy kierowanej w coraz
większym stopniu przeciwko pracownikom humanitarnym. W ciągu ostatnich 6 miesięcy zginęło 12 działaczy – więcej niż w ciągu
dwóch poprzednich lat razem wziętych. Ich śmierć miała bezpośredni wpływ na działalność operacji humanitarnych w Darfurze.
Zabójstwo trzech rządowych inżynierów wodnych w lipcu 2006
roku w Darfurze Zachodnim spowodowało tymczasowe zawieszenie dostaw wody i pracy urządzeń sanitarnych w obozach dla
uchodźców wewnętrznych (Internally Displaced Persons, IDPs)7.
Dziewięciu pracowników rządowych z tego samego departamentu
zostało uprowadzonych w Darfurze Południowym w listopadzie
2006 roku – pięciu z nich nadal nie odnaleziono. W ciągu ostatnich sześciu miesięcy 30 placówek organizacji pozarządowych
i Narodów Zjednoczonych zostało bezpośrednio zaatakowanych
przez zbrojne oddziały. Ponad 400 pracowników humanitarnych
zmuszonych było 31 razy do opuszczenia swych siedzib na terenie
trzech darfurskich stanów, w tym placówek w stolicach Al-Fashir
i El Geneina oraz na obszarach kontrolowanych przez rebeliantów. Ich wyposażenie zostało rozkradzione, a załogi zastraszone
i nękane fizycznie. W mieście Gereida (Darfur Południowy) celowe ataki na sześć placówek humanitarnych, które miały miejsce
18 grudnia, zmusiły załogi organizacji pozarządowych do ich
opuszczenia, co spowodowało poważne ograniczenia w dostarczaniu tak niezbędnych środków pomocy, jak żywność, czysta woda
i opieka medyczna dla 130 tysięcy osób w największym skupisku
uchodźców w całym Darfurze. Dziesięć dni wcześniej, w mieście
7
IDPs: uznaje się osobę, bądź grupę osób zmuszoną do opuszczenia swoich
domów bądź miejsc zamieszkania, zwłaszcza w efekcie konfliktów zbrojnych,
przemocy, łamania praw człowieka a także wywołanych przez naturę bądź
aktywność człowieka klęsk żywiołowych, nie przekraczających jednak uznanych międzynarodowo granic państwowych. Za: B. Te r m i ń s k i, Przesiedlenia
inwestycyjne, Nowa kategoria migracji przymusowych, Warszawa 2012, s. 112.
1. Obecność Organizacji Narodów Zjednoczonych w Darfurze
157
Kutum (Darfur Północny), załogi czterech organizacji pozarządowych i Światowego Programu Żywnościowego (WFP) zmuszone
były wycofać się do Al-Fashir po ataku na wyraźnie oznaczoną
placówkę humanitarną. To zaledwie dwa przykłady incydentów,
występujących na terenie całego Darfuru. Jeżeli sytuacja ta się
nie zmieni, działalność humanitarna i los wspieranej przez nią
ludności ulegną nieodwracalnemu pogorszeniu”.
Niemożność prowadzenia akcji pomocowych przez organizacje humanitarne może przynieść wiele negatywnych skutków dla
ludności. Brak lub ograniczenie pomocy oznacza zagrożenie niedożywieniem, spadek poziomu higieny, większa zachorowalność,
zwłaszcza na choroby zakaźne, co w efekcie znacznie utrudni
prowadzenie działalności zarobkowej.
„Utrzymujący się stan braku bezpieczeństwa wpływa negatywnie na dostępność opieki medycznej dla ludności Darfuru,
gdyż wiele organizacji pozarządowych, zapewniających jej podstawową formę, zmuszone jest zawiesić lub zminimalizować swą
działalność. Redukcja pomocy powoduje spadek higieny w obozach dla uchodźców, o czym świadczy wybuch epidemii cholery,
która w ciągu 2006 roku zaatakowała 2768 osób, zabijając 147.
Wskaźniki ogólnego niedożywienia niebezpiecznie zbliżają się do
progu krytycznego, a około 60% rodzin, potrzebujących pomocy
żywnościowej, wymienia brak bezpieczeństwa jako podstawową
barierę dla uprawy ziemi, hodowli zwierząt i angażowania się
w innego rodzaju działalność zarobkową. Jeżeli stan zagrożenia
będzie się utrzymywać, wspólnota humanitarna nie będzie dalej
w stanie zapewnić ludności darfurskiej warunków do przetrwania.
Niżej podpisani członkowie Zespołu Krajowego Narodów Zjednoczonych w Sudanie pragną wyrazić swe poparcie dla konkretnych
posunięć, podejmowanych zarówno przez sygnatariuszy Porozumienia Pokojowego dla Darfuru – w tym rządu, jak i pozostałych
uczestników konfliktu – zmierzających ku pokojowemu rozwiąza-
158
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
niu konfliktu w Darfurze i będących wyrazem poszanowania dla
międzynarodowego prawa humanitarnego i zasad humanitarnych.
Tego typu pozytywne zmiany należy jednak podtrzymywać. Istnieje
pilna potrzeba stworzenia solidnych gwarancji bezpieczeństwa dla
ludności cywilnej i pracowników humanitarnych. Jednocześnie
wszyscy ci, którzy są odpowiedzialni za ataki, prześladowania,
porwania, zastraszenia, grabieże i krzywdy wyrządzane cywilom,
w tym uchodźcom wewnętrznym, pracownikom humanitarnym
i innym osobom niezaangażowanym w walkę, muszą zostać pociągnięci do odpowiedzialności. Jeżeli tak się nie stanie, agendy
humanitarne Organizacji Narodów Zjednoczonych i organizacje
pozarządowe nie będą w stanie prowadzić dalej swej działalności,
która dotychczas zapewniała pomoc i pewien stopień ochrony
milionom mieszkańców Darfuru, dotkniętych przez ten tragiczny
konflikt”8.
Do istotnego przełomu doszło 14 lipca 2008 roku, kiedy to prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego oskarżył prezydenta
Sudanu Omara Hasana al-Baszira o ludobójstwo, zbrodnie przeciw
ludzkości i zbrodnie wojenne w związku z konfliktem w Darfurze,
a 4 marca 2009 roku wydał nakaz aresztowania al-Baszira pomimo
braku zgodności co do faktu, czy dowody na ludobójstwo są wystarczające. Sprzeciwiły się jednak temu inne państwa afrykańskie
i arabskie, obawiając się załamania sytuacji i negatywnych skutków
w tym rejonie. Prezydent w odpowiedzi ogłosił 12 listopada 2008
roku bezwarunkowe zawieszenie broni w Darfurze, przystępując
też do rozbrojenia oddziałów policji walczącej po stronie rządu.
Przedłużający się konflikt w Darfurze nie pozostał bez wpływu
na państwa sąsiednie, Republikę Środkowoafrykańską i Czad,
Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, Rola ONZ, wspólne oświadczenie
w sprawie Darfuru, http://www.unic.un.org.pl/sudan/index.php?news=2209,
[17.06.2014].
8
1. Obecność Organizacji Narodów Zjednoczonych w Darfurze
159
w których osiedlili się uchodźcy z tego terenu. 25 września 2007
Rada Bezpieczeństwa ONZ rezolucją nr 1778 powołała Misję ONZ
w Republice Środkowoafrykańskiej i w Czadzie (United Nations
Mission in Central African Repulic and Chad, MINURCAT), której
zadaniem jest dbałość o stabilizację na terenie objętym wpływami
i ewentualnymi skutkami konfliktu w Darfurze9.
Zastój zmian pokojowych wprowadzanych przez ONZ w Darfurze został spowodowany przez społeczność międzynarodową.
Trzyletni plan dyplomatyczny i sankcje ekonomiczne na rząd
Sudanu okazały się zbyt małe i tym samym nieskuteczne. Śmiertelne konsekwencje dla ludności cywilnej, zaostrzenie działań
milicji rządowej były wynikiem bezsilności misji pokojowej ONZ
w owym czasie10.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ 170611 przedłuża mandat
misji pokojowej ONZ na terenie Darfuru. Teoretycznie odbyło się
to również za zgodą reżimu, natomiast reakcja ze strony rządu
spowodowała dalszą eskalację i próby przeciwstawienia się wszelkim formom wprowadzenia zmian pokojowych na terenie Sudanu.
Urzędnicy odpowiedzialni za wzniecanie konfliktów na terenie
Sudanu od 2003 roku wyrażają jedynie obawy przed pociągnięciem
ich do odpowiedzialności przed Trybunałem Karnym, co związane
jest z przedstawieniem oskarżeń o prowadzenie działań zbrojnych
wobec ludności cywilnej, zwłaszcza kobiet i dzieci. Pod naciskiem
społeczności międzynarodowej postanowiono zmienić politykę
działań pokojowych misji ONZ na terenie Sudanu. Środki, które
9
O. C u n n i n g h a m, Return: Right, need or obligation: Can Chad reasonably
facilitate the return of IDPs?, Case-Specific Briefing Paper Humanitarian Aid in
Complex Emergencies University of Denver, 2012, s. 1–7.
10
J. We s c h l e r, UN response to the Darfur crisis, The responses from the
Arab world, 2010, s. 6–8.
11
Załącznik nr 9, Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1706 z dnia
31 sierpnia 2006 r.
160
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
wskazano, miały jednoznacznie przeciwstawiać się działaniom reżimu i oddziaływać na ich interesy. Głównym celem stały się nowe
i bardziej dotkliwe sankcje nakładane na rząd, aby tym samym
doprowadzić do kontroli działań zbrojnych wzniecanych pomimo
obecności sił pokojowych. Do owych sankcji miały się zaliczać
między innymi zakazy lotów nad terenem Darfuru od 2005 roku.
Podjęto też starania o natychmiastowe postawienie przed Trybunałem Karnym odpowiedzialnych za wszelkie zbrodnie wojenne lub
zbrodnie przeciw ludzkości popełnione podczas działania rządu.
W obliczu bezradności działań misji pokojowych ONZ, społeczeństwo międzynarodowe podjęło w większym zakresie działania
ukierunkowane na wprowadzenie w życie zasad ogłaszanych
w postanowieniach i rezolucjach. Szczególny nacisk kładziono na
zmniejszenie nasilenia działań reżimu, który za główny cel obrał
kontrolę nad ludnością cywilną i tworzenie oddziałów społecznych,
mimo tak licznych sił misji pokojowej ONZ. Warto też wspomnieć
o tym, iż skoro działania ONZ na terenie Sudanu w owym czasie
nie przyniosły oczekiwanych efektów, to tym samym ONZ stanęło
przed zadaniem przywrócenia zaufania i wiarygodności wobec
swoich planów, mających na celu osłabienie reżimu.
Głównym celem w nowej strategii ONZ było wzmocnienie pozycji
i prac opozycji działającej niezależnie od obecnego rządu, poprzez
wsparcie niezależnych mediów działających poza kontrolą reżimu.
Ujawnianie skali korupcji oraz moralnego upadku, to również nowa
metoda osłabiająca działania rządu. Kolejny sposób osłabienia kontroli nad państwem stanowiły nowe sankcje, które bezpośrednio
miały zaszkodzić interesom urzędników wszczynających wciąż nowe
konflikty. Do ich wprowadzenia i egzekwowania ONZ otrzymało
bezpośrednie wsparcie ze strony Unii Europejskiej, jak również
Stanów Zjednoczonych. Kontrola ze strony społeczności międzynarodowej stanowiła silne wsparcie umożliwiające wprowadzanie
i egzekwowanie kolejnych etapów misji pokojowej. Zastosowano
1. Obecność Organizacji Narodów Zjednoczonych w Darfurze
161
też sankcje, takie jak zamrażanie aktywów oraz zakaz podróży
dla głównych liderów reżimu, którzy według przeprowadzonych
śledztw byli odpowiedzialni za zbrodnie w Darfurze. Objęto też
badaniem i kontrolą rachunki przedsiębiorstw powiązanych z władzami w Chartumie, tym samym blokowano drogi finansowania sił
zbrojnych rządu i milicji. Większa kontrola została też zaprowadzona nad zasobami naftowymi Sudanu, które są wykorzystywane do
uzyskiwania zaplecza finansowego i wzmacniania pozycji rządu. Co
najważniejsze, egzekwowano zakaz lotów nad Darfurem12.
Rezolucja z 6 lutego 2006 roku ujawniła, iż 17 osób działających we współpracy z siłami pokojowymi ONZ owego czasu
w rzeczywistości działało na szkodę ONZ, utrudniając proces pokojowy13. Stanowiło to zagrożenie dla stabilności Darfuru. Osoby
te dopuściły się naruszeń działań humanitarnych i naruszeń praw
człowieka, naruszenia embarga na broń lub innych okrucieństw.
Lista osób odpowiedzialnych zawierała nazwiska członków rządu
odpowiedzialnych za politykę Darfuru, w tym również ministra
spraw wewnętrznych, krajowego szefa wywiadu i bezpieczeństwa
oraz ministra obrony. W odpowiedzi minister spraw wewnętrznych
w wywiadzie dla mediów wyraził swoje zdziwienie, a następnie
sam oskarżył USA i inne siły na Zachodzie o „neokolonializm”
ukierunkowany na Sudan celem przejęcia kontroli nad zasobami
tego kraju. Urzędnicy Komisji Europejskiej pod przewodnictwem
Jose Manuela Barroso wywierają kolejne naciski celem zwiększenia obecności międzynarodowej, zaznaczając przy tym swą
obecność według nowych zasad. Kolejne siły ONZ powinny być
znacznie lepiej wyposażone, by zapewnić lepszą ochronę ludności
cywilnej, co stanowi priorytet działań w tym czasie. Istotne jest
PKW Chad, Geneza kryzysu w Darfurze, http://pkwczad.wp.mil.pl/pl/31.
html, [17.06.2015].
13
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1657, uchwalona 6 lutego 2006
w Nowym Jorku.
12
162
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
też powstrzymanie działań wzniecających konflikty wewnętrzne
i dalszych podziałów społecznych. Pomimo wykrytych w Darfurze
nadużyć, społeczność międzynarodowa podtrzymuje swoje decyzje mające na celu działania motywujące do współpracy z ONZ.
Podczas spotkania Zgromadzenia Ogólnego ONZ we wrześniu
2006 roku z inicjatywy prezydenta George’a Busha wystosowano
zaproszenie dla prezydenta Sudanu, sugerując tym samym zmianę
polityki reakcji na działania ONZ na terenie Sudanu w tym czasie.
Z deklaracji, jakie wówczas ogłoszono za pośrednictwem sekretarza
stanu USA Condoleezzy Rice, wynikała akceptacja działań ONZ
na terenie Sudanu jako chroniących rząd przed dalszą negatywną
konfrontacją i skutkami z tym związanymi14.
Przy braku dalszych postępów działań misji pokojowych szczególną uwagę skupiono na egzekwowaniu kolejnych sankcji, w tym
kontroli nad finansami rządu i źródłami ich dochodów. Społeczność międzynarodowa zgodnie z wcześniejszymi deklaracjami
postanowiła postępować według kolejnych nowych zasad działań
gospodarczych. Ogłoszono listę 17 osób z zakazem podróżowania
i nakazem zamrożenia ich aktywów. Dokonano szczegółowych
badań rachunków przez firmy autoryzowane przez Radę Bezpieczeństwa. Doprowadzono tym samym do zamrożenia kont i funduszy powiązanych ze strukturami paramilitarnymi. Wzmocniono
też sankcje w sektorze naftowym Sudanu, co w dalszym ciągu
stanowiło główne źródło dochodów finansowych. Zadecydowano,
że podtrzymanie sankcji powinno odbywać się przy współpracy
Stanów Zjednoczonych, Unii Europejskiej, ale również przy indywidualnym działaniu innych krajów15.
R. C z a r n e c k i – Wiceprzewodniczący Parlamentu Europejskiego, Projekt
rezolucji nr 4 W sprawie Darfuru, http://www.ryszardczarnecki.pl/2007/02/52/#,[16.06.2015].
15
Tamże, s. 5–10; zob. K. A l e x a n d e r, B. R a f t o p o u l o s, Peace in the
Balance: The Crisis in the Sudan, Cape Town 2006, s. 151–163.
14
1. Obecność Organizacji Narodów Zjednoczonych w Darfurze
163
Podjęto też działania mające na celu blokowanie dostaw ropy
naftowej z Sudanu. Sankcje ONZ wobec sektora naftowego mogą
mieć ogromny wpływ na kondycję gospodarczą Sudanu. Oczywistym jest, że łatwiej wówczas kontrolować wydatki na zbrojenia
armii reżimu, ale z drugiej strony ma to również negatywny wpływ
na sytuację ludności cywilnej, która wobec kolejnych trudności
i braku wsparcia w efekcie pogrąży się w jeszcze większym chaosie
i tym samym doprowadzi to do tworzenia kolejnych podziałów
społecznych, a to z kolei zostanie wykorzystane przez reżim rządzący. Zauważono, iż globalny zakaz wywozu ropy z Sudanu miałby
jednak mały wpływ na ograniczenie międzynarodowej jej ceny.
Konsensus w Radzie Bezpieczeństwa w sprawie takiego zakazu
był mało prawdopodobny. Chiny, główny importer ropy naftowej
w Sudanie, jest głównym wetującym takie wnioski. Pozostałe dwa
główne kraje, takie jak Malezja i Indie, które nie są członkami
Rady Bezpieczeństwa, rzadko podejmują próby przeciwstawienia się jakimkolwiek sankcjom naftowym. Bardziej skutecznym
sposobem wyłączenia sektora naftowego Sudanu byłaby koalicja
państw chętnych do nałożenia blokady morskiej na transport ropy
z Sudanu16.
Jednak przy braku wsparcia ogółu państw w kwestii blokady
morskiej, sytuacja ta mogłaby być postrzegana jako nielegalny akt
wojny. Dużo trudniej moralnie uzasadnić taki sposób interwencji
wojskowej. Bardzo ważna okazała się też konfrontacja polityczna
z Chinami, które w koalicji z innymi importerami ropy z Sudanu
mogłyby oczekiwać odszkodowania ekonomicznego przy zastosowaniu takiej blokady. Kolejną kwestią, która stanowi problem przy
zastosowaniu tej metody, jest negatywny wpływ na humanitarną
Tamże, s. 5–7; zob. L.A. P a t e y, State Rules: Oil companies and armed conflict
in Sudan, „Third World Quarterly”, 28(2007), nr 5, http://www.sudantribune.
com/spip.php?article22901, [20.06.2015].
16
164
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
sytuację Sudanu. Pozostały jednak inne metody, które uniemożliwiają czerpanie zysków z naftowej gałęzi przemysłu Sudanu. Unia
Europejska i pozostałe kraje Europy mogą zastosować wewnętrzne
przepisy, zakazując firmom współpracy z przemysłem naftowym
Sudanu. Przykładem tego jest Szwajcarska firma ABB, która inwestuje w Sudanie w sieć energetyczną oraz niemiecki Siemens, który
dostarcza systemy telekomunikacyjne do głównego konsorcjum
wydobywczego ropy naftowej w Sudanie17.
Wobec zebranych informacji, jak również twardych dowodów
Rada Bezpieczeństwa uzyskała możliwość zastosowania kolejnych
sposobów wprowadzania nowych sankcji, co w efekcie ułatwia
kontrolę nad rządem sudańskim i jego przywódcami. Do wspomnianych już wcześniej sankcji zalicza się zakaz podróży dla głównych członków rządu odpowiedzialnych za zbrodnie w Darfurze.
Konieczne jest też egzekwowanie zamrażania aktywów nawet
indywidualnych jednostek, nie tylko instytucji i firm. Jednoznaczne
ukierunkowanie sankcji ma na celu bezpośrednią kontrolę nad
kierunkiem przepływu zasobów ekonomicznych. Głównym inicjatorem tych działań były Stany Zjednoczone, które konsekwentnie
wprowadziły zakaz handlu i wymiany towarów z Sudanem, przy
jednoczesnym umacnianiu zasobów wsparcia dla misji humanitarnych. Stanowiło to zaplecze dla zapewnienia chociaż częściowej
ochrony ludności cywilnej, która wobec wprowadzonych blokad
ekonomicznych stała się celem ekonomicznych reperkusji18.
Wojskowa alternatywa przywrócenia stabilności na terenie
Sudanu stała się również priorytetem w relacjach pomiędzy Radą
Bezpieczeństwa ONZ a Unią Europejską, USA i NATO. DotychczaTamże, s. 17–18; zob. H. Ve r h o e v e n, Black Gold for Blue Gold? Sudan’s
Oil, Ethiopia’s Water and Regional Integration, Africa Programme, AFP BP 2011/03,
https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/19482_0611bp_verhoeven.pdf, [20.06.2015].
18
Tamże, s. 7.
17
1. Obecność Organizacji Narodów Zjednoczonych w Darfurze
165
sowe działania militarne nie były wystarczające, lecz stanowiły
jedynie częściową alternatywę dla działań reżimu w Sudanie.
Działania wojskowe ONZ powinny być długotrwałe, konsekwentne
i przeprowadzane w ścisłej współpracy z NATO. Przy pomocy ONZ
i w oparciu o podejmowane środki karne częściowo doprowadzono
do poprawienia bezpieczeństwa ludności cywilnej Sudanu. Efekt ten
starano się utrzymać w dłuższej perspektywie czasowej. Wprowadzane wcześniej zakazy lotów nad terenem Darfuru dla samolotów
rządowych stanowiły poważny problem dla grup rebeliantów, co
osłabiło działania reżimu na tym terenie. Nie byłoby to możliwe
bez aktywnego wsparcia Sił Pokojowych, które jako jedyne posiadały możliwości egzekwowania tego zakazu. Rebelianci skupili się
na działaniach rozpoznawczych drogą lądową, co nie zagrażało
bezpośrednio bezpieczeństwu ludności cywilnej19.
W czerwcu 2006 roku pod presją międzynarodową podjęto
dialog na szczeblu krajowym, którego celem było rozwiązanie
wewnętrznego politycznego podziału. Do rozmów nie dopuszczono jednak głównego ugrupowania opozycyjnego. Przy próbie
wprowadzenia bardziej radykalnych przepisów regulujących relacje
wewnątrzrządowe napotkano stanowczy opór ze strony rządu
i przedstawicieli powiązanych z rebeliantami. W tym czasie międzynarodowe wysiłki ukierunkowano głównie na kwestie zapewnienia bezpieczeństwa oraz prowadzenia dialogu politycznego.
Konkretnych porozumień nie udało się osiągnąć głównie z powodu
wewnętrznych podziałów w grupach rebelianckich, gdyż właśnie
one odgrywają istotną rolę w rozmowach, a z powodu oskarżeń
o swe działania są wykluczani z rozmów i negocjacji20.
Tamże, s. 7–10; zob. D.E. M i x, The European Union: Foreign and Security
Policy, Analyst in European Affairs,April 8, 2013,https://www.fas.org/sgp/crs/
row/R41959.pdf, [20.06.2015].
20
Getting the UN into Darfur, „Crisis Group Africa Briefing”, nr 43, 12.10.2006,
s. 16–17.
19
166
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
Światowi przywódcy na szczycie ONZ w październiku 2005
roku ogłosili podjęcie „Zadania zapewnienia ochrony według
rozumienia społeczności międzynarodowej”. Istotą tego zadania
jest obrona ludności przed ludobójstwem i działanie przeciwko
zbrodniom. Każde suwerenne państwo ma obowiązek chronić
swoich obywateli, a kiedy odmawia lub nie może podejmować
wskazanych działań, to międzynarodowa wspólnota ma obowiązek
przeciwdziałania takim czynom21.
W tym czasie sytuacja na terenie Sudanu uległa pogorszeniu,
jednak rząd jest skłonny do dalszej współpracy, działając w najlepszym interesie swoich obywateli, by ograniczyć działalność
wojsk rebelianckich. Swoje działania, mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa, opiera głównie na misji pokojowej ONZ,
wdrażając wszystkie wcześniej omawiane środki według zaplanowanych etapów. Większość z nich to działania niemilitarne,
a te, które mają taki charakter, są oparte na ścisłej współpracy
z rządem Sudanu lub są ograniczone celem uniknięcia naruszenia
suwerenności kraju.
2. Międzynarodowy Trybunał Karny i jego oskarżenia
wobec prezydenta Sudanu Omara Hasana Al-Baszira
Prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego Luis Moreno-Ocampo wszczął śledztwo w sprawie konfliktu w Darfurze
po przekazaniu mu tej sprawy przez Radę Bezpieczeństwa ONZ
w rezolucji nr 1593, przyjętej 31 marca 2005 roku. Dnia 27 kwietnia 2007 roku ICC wydał nakazy aresztowania Aliego Kushayba,
lidera niesławnej milicji dżandżawidów działającej w Darfurze
Tamże, s. 17; G. B a r n e s, The International Criminal Court’s Ineffective
Enforcement Mechanisms: The Indictment of President Omar Al Bashir, „Fordham
International Law Journal”, 34(2011), nr 6, [20.06.2015].
21
2. Międzynarodowy Trybunał Karny i jego oskarżenia...
167
oraz Ahmada Haruna, ówczesnego ministra spraw wewnętrznych
Sudanu. Władze sudańskie odmówiły ich przekazania, a Harun
był w tym czasie ministrem resortu ds. humanitarnych22.
Prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego Luis Moreno-Ocampo 14 lipca 2008 roku złożył formalny wniosek o wydanie
nakazu aresztowania prezydenta Sudanu Omara Hassana al-Baszira, oskarżając go o trzy przypadki ludobójstwa, pięć przypadków
zbrodni przeciw ludzkości i dwa przypadki zbrodni wojennych.
Następnie 4 marca 2009 roku Izba Przedprocesowa ICC zatwierdziła
wniosek Moreno-Ocampo, ale stosunkiem głosów 2:1 uznała, że
nie ma wystarczających dowodów, by oskarżyć al-Baszira o zamiar
zniszczenia grup etnicznych Fur, Masalit i Zaghawa, w związku
z czym prezydent Sudanu ostatecznie nie jest oskarżony o najpoważniejszy zarzut ludobójstwa, lecz tylko o zbrodnie wojenne
(kierowanie atakami przeciw cywilom i grabież) oraz zbrodnie
przeciw ludzkości (morderstwa, eksterminacja, przymusowe przesiedlenia ludności, tortury i gwałty)23.
Należy zauważyć, że prezydent Al-Baszir jest trzecią urzędującą
głową państwa oskarżoną przez Międzynarodowy Trybunał po
Charlesie Taylorze z Liberii (Specjalny Trybunał dla Sierra Leone)
i Slobodanie Miloseviciu z Jugosławii (Międzynarodowy Trybunał
Karny dla byłej Jugosławii)24.
ICC, Report of the Prosecutor of the ICC, Mr. Luis Moreno-Ocampo to
the Security Council Pursuant To UNSCR 1593 (2005); http://www.iccnow.
org/?mod=res1593, [10.07.2013]; zob. N. B u r n i a t, B. A p p l e, Genocide in
Darfur: Challenges and Opportunities for Action, „The Journal of the Coalition for
the International Criminal Court”, nr 37: November 2008 – April 2009; L. M o r e n o - O c a m p o, Prosecutor of the Int’l Criminal Court, Statement to the United
Nations Security Council Pursuant to UNSCR 1593 (June 5, 2008).
23
Tamże.
24
L. B u z z a r d, Holding an arsonist’s feet to the fire? – The legality and enforceability of the ICC’s arrest warrant for Sudanese president Omar Al-Bashir, www.
auilr.org/pdf/24/24-5-3.pdf, [10.08.2013].
22
168
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
Decyzja Międzynarodowego Trybunału Karnego spotkała
się z entuzjastycznym przyjęciem wśród organizacji broniących
praw człowieka. Przykładowo, koalicja Justice for Darfur uznała
wydanie nakazu aresztowania al-Baszira za „poważny krok w kierunku zwalczania bezkarności towarzyszącej straszliwym zbrodniom w Darfurze”, dodając, że w sytuacji, gdy władze sudańskie
uchylają się od wymierzenia sprawiedliwości, Międzynarodowy
Trybunał Karny „reprezentuje największą nadzieję na sprawiedliwość dla ofiar Darfuru”. Human Rights Watch podkreśliła,
że sprawa al-Baszira sygnalizuje, iż „nawet ci na szczycie mogą
być pociągnięci do odpowiedzialności za masowe morderstwa,
gwałty i tortury”25.
Państwa europejskie zdecydowanie poparły decyzję Międzynarodowego Trybunału Karnego. Czeska prezydencja Unii
Europejskiej w oświadczeniu wydanym 4 marca 2009 roku potwierdziła „pełne poparcie i poszanowanie” UE dla Międzynarodowego Trybunału Karnego i jego „kluczowej roli w promocji
sprawiedliwości międzynarodowej”. Minister spraw zagranicznych
Niemiec Frank-Walter Steinmeier wezwał Sudan do uznania
decyzji Międzynarodowego Trybunału Karnego i „zareagowania
w odpowiedni sposób”. USA są w dość niezręcznej sytuacji, jeśli
chodzi o sprawę al-Baszira z powodu swojego stosunku do ICC.
Z jednej strony Waszyngton jest jednym z najgłośniejszych na
świecie rzeczników działań na rzecz położenia kresu horrorom
Darfuru i postawienia przed sądem odpowiedzialnych za tamtejsze
zbrodnie. Z drugiej strony poprzednia administracja Busha odrzuciła wyrok Trybunału, uważając go za naruszający amerykańską
suwerenność i zawierający w sobie ryzyko wytaczania personelowi amerykańskiemu procesów o charakterze politycznym. Ale
podobnie jak administracja Busha, także obecna administracja
25
Tamże.
2. Międzynarodowy Trybunał Karny i jego oskarżenia...
169
Baracka Obamy chce współpracować z ICC w wyjaśnianiu i osądzaniu zbrodni w Darfurze. Ambasador USA przy ONZ Susan
Rice oświadczyła 4 marca 2009 roku, że USA „popierają działania
ICC, by pociągnąć do odpowiedzialności tych, którzy są odpowiedzialni za ohydne zbrodnie w Darfurze”. Sekretarz stanu Hillary
Clinton stwierdziła, że jeśli prezydent Al-Baszir jest przekonany
o niesłuszności zarzutów, może „mieć swój dzień w sądzie [...]
i zakwestionować [oskarżenie]”. 4 marca 2009 roku „The Wall
Street Journal” doniósł, że administracja Baracka Obamy przystąpiła do „pilnego przeglądu” polityki wobec Sudanu, w tym
rozważając możliwość przystąpienia USA do ICC26.
Z kolei wiele innych państw, zwłaszcza w Afryce i w świecie
arabskim, od dawna sprzeciwiało się wydaniu nakazu aresztowania al-Baszira, uważając, że może to zniweczyć wysiłki pokojowe, pogorszyć sytuację w Darfurze, a nawet zdestabilizować
cały Sudan. Po ogłoszeniu decyzji Międzynarodowego Trybunału
Karnego 4 marca 2009 roku, władze Egiptu natychmiast wezwały
Radę Bezpieczeństwa ONZ do wykorzystania swoich uprawnień
zawartych w artykule 16 Statutu Rzymskiego ICC i zawieszenia
sprawy przeciw al-Baszirowi na dwanaście miesięcy. Swój sprzeciw
szybko wyraziły Chiny, utrzymujące bliskie związki gospodarcze
z Sudanem – Ministerstwo Spraw Zagranicznych tego kraju 4 marca
2009 roku zaprotestowało przeciwko „wszystkiemu, co mogłoby
C. G u l e r, http://www.isn.ethz.ch/isn/Digital-Library/Articles/Detail//?ots591=4888CAA0-B3DB-1461-98B9-E20E7B9C13D4&lng=en&id=95736
[10.08.2013]. Zob. Prokuratura ws. Omar al-Baszir, sprawa nr ICC-02/05-01/09,
decyzja o oskarżeniu i o wydanie nakazu aresztowania wobec Omara Hasana Ahmada al-Baszira, s. 209-223, (4 marca 2009); http://www.icccpi.int/iccdocs/doc/
doc639096.pdf [17.07.2013]; zob. Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału
Karnego art. 5, 17 lipca 1998, 2187 U.N.T.S. 90 (przyznawanie jurysdykcji sądu
na: „(a) zbrodnie ludobójstwa, (b) zbrodnie przeciwko ludzkości, (c) zbrodnie
wojenne i (d) zbrodnie agresji”).
26
170
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
zakłócić starania o realizację pokoju w Darfurze i w Sudanie”
i wezwało ICC do porzucenia sprawy al-Baszira27.
Stanowisko państw afrykańskich, arabskich i innych podzielali
niektórzy zachodni eksperci osobiście znający sytuację, jak np. Alex
de Waal, jeden z najwybitniejszych specjalistów od Sudanu, który
skrytykował oskarżenie prezydenta Sudanu przez Międzynarodowy
Trybunał Karny jako „równoznaczne z żądaniem zmiany reżimu,
co stoi w sprzeczności z międzynarodową strategią negocjowania
z rządem Sudanu celem osiągnięcia pokoju i demokracji”. Według
de Waala podejście ICC to „hazard z niewiadomymi konsekwencjami i bardzo dużym ryzykiem”28.
Podkreślić trzeba, że Międzynarodowy Trybunał Karny nie
dysponuje środkami umożliwiającymi aresztowanie i doprowadzenie przed sąd oskarżonych. Aresztować oskarżonych o zbrodnie
wojenne nie mogą też międzynarodowe siły pokojowe UNAMID
w Darfurze, toteż pojmanie prezydenta Sudanu zależy całkowicie
od współpracy innych państw. Al-Baszir stale sprawia wrażenie
pewnego, że w wielu państwach mu to nie grozi – jeszcze 4 marca 2009 roku władze sudańskie zapowiedziały wzięcie przez
al-Baszira udziału w szczycie Ligi Arabskiej pod koniec marca,
a także w innych zaplanowanych międzynarodowych spotkaniach.
Prawdopodobieństwo ustąpienia al-Baszira jest bliskie zeru, wobec czego najlepszym scenariuszem byłoby odsunięcie al-Baszira
i przejęcie władzy w Chartumie przez rząd bardziej pragmatyczny
i skłonny do współpracy z Zachodem. Teoretyczna możliwość
27
N. B a k r, E. A b d e l - S h a f i, Arab Official Positions Towards President Al
bashir’s Indictment, w: Darfur: The Responses From the Arab World, Fride, March
2010, http://fride.org/download/OP_Darfur_President_alBashir2_ENG_mar10.
pdf, [10.08.2015].
28
J. N z e l i b e, The Unintended Effects of Humanitarian Intervention, 2008,
http://scholarlycommons.law.northwestern.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1167&context=facultyworkingpapers, [10.08.2015].
2. Międzynarodowy Trybunał Karny i jego oskarżenia...
171
wewnętrznego przewrotu wydaje się być jednak realna dopiero
w dalszej perspektywie i to w zależności od tego, jak zdecydowana
będzie postawa społeczności międzynarodowej oraz jak rozwinie
się sytuacja wewnętrzna. Prawdopodobne jest jednak skupienie
się twardogłowych polityków sudańskich wokół al-Baszira, tym
bardziej, że wielu z nich również ma na sumieniu zbrodnie w Darfurze, co w konsekwencji zaowocuje umocnieniem się prezydenta.
Tymczasem Chartum będzie starał się umacniać swoją pozycję
międzynarodową, zacieśniając stosunki z najbardziej liczącymi się
państwami sceptycznymi wobec ICC, tj. Chinami, Rosją, Egiptem,
Turcją czy Iranem29.
Wielu obserwatorów obawia się, że nakaz aresztowania przyczyni się do zaostrzenia konfliktu w Darfurze, jako że przyparty do
muru prezydent nie będzie już miał żadnego interesu, by słuchać
nawoływań Zachodu do rozwiązania konfliktu w drodze negocjacji. Istnieje też ryzyko, że Chartum będzie podburzać sudańskie społeczeństwo do manifestowania sprzeciwu wobec polityki
Zachodu. Pierwszą reakcją władz sudańskich na wydanie przez
Międzynarodowy Trybunał Karny nakazu aresztowania al-Baszira
było wycofanie zgody na działalność co najmniej 10 zagranicznych organizacji pozarządowych, w tym tak znanych jak Oxfam
i Doktorzy bez Granic, którym Chartum wcześniej już zarzucał
kolaborację z ICC. Zagraniczne placówki dyplomatyczne i siły pokojowe UNAMID w Darfurze zostały zawczasu postawione w stan
wysokiej gotowości30.
Z drugiej strony napiętnowanie al-Baszira przez Międzynarodowy Trybunał Karny może ośmielić rebeliantów z Darfuru, zwłaszInternational Criminal Court Investigations Sudan, https://www.globalpolicy.
org/international-justice/the-international-criminal-court/icc-investigations/
darfur-sudan.html, [19.10.2015].
30
H. J e o n g, Conflict Management and Resolution An introduction, London
2010, s. 82–90
29
172
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
cza najsilniejszy Ruch Sprawiedliwości i Równości, który w maju
2008 roku przypuścił zuchwały atak na stolicę kraju i zagroził
powtórzeniem tej akcji. Atak Ruchu Sprawiedliwości i Równości
spowodował natychmiastowe zerwanie przez Sudan stosunków
z sąsiadującym Czadem. W tej sytuacji Czad, utrzymujący bliskie
związki z Francją, popierającą działalność ICC, może uznać, że opłaci się zwiększyć wsparcie dla rebeliantów z Darfuru. Przebywający
w Czadzie lider Ruchu Sprawiedliwości i Równości Khalil Ibrahim
powiedział londyńskiemu „The Times” 24 lutego 2009 roku, że
nakaz aresztowania będzie dla JEM oznaczał „koniec legitymacji
al-Baszira do bycia prezydentem Sudanu”. Wobec takiego nastawienia podpisane 17 lutego 2009 roku w Katarze porozumienie
między JEM a rządem sudańskim, przewidujące podjęcie rozmów
pokojowych, może bardzo szybko upaść31.
Sprawa al-Baszira jest też z pewnością przełomową w krótkiej
historii Międzynarodowego Trybunału Karnego. Odpowiedzialne
jak dotychczas postępowanie ICC i nieugiętość w kwestii Sudanu mogą uśmierzyć obawy USA i przekonać supermocarstwo do
przyjęcia Statutu Rzymskiego, co znacząco zwiększyłoby prestiż
ICC. Ale coraz częściej słychać głosy, że ICC jest tylko instrumentem w rękach Zachodu. Krytycy podkreślają fakt, że ICC jak
do tej pory oskarża wyłącznie Afrykańczyków, a nie zajmuje się
przypadkami kontrowersyjnego działania państw zachodnich, np.
ekscesami amerykańskiej wojny z terroryzmem, choćby takimi jak
obóz Guantanamo. Przykładowo prezydent Rwandy (nie będącej
członkiem ICC) Paul Kagame w lipcu 2008 roku uznał Trybunał
za przejaw „kolonializmu, niewolnictwa i imperializmu”. Istnieje
więc możliwość, że niektóre państwa rozwijające się zrewidują
dalszą współpracę z ICC. Autorytetowi ICC mogłoby też poważnie
N. H a s b a n i, The choices facing Sudan after the arrest warrant for Bashir,
Al-Hayat- 05/03/09,[23.10.2015].
31
3. Misja ONZ i Unii Afrykańskiej w Darfurze
173
zaszkodzić, gdyby Al-Baszir przyjechał do któregoś z państw będących członkiem ICC i zdołał bez przeszkód z niego wyjechać32.
3. Misja ONZ i Unii Afrykańskiej w Darfurze
W lipcu 2010 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ odmówiła dalszego mandatu dla Unii Afrykańskiej i jej działań w ramach operacji pokojowych oraz humanitarnych. Hybrydowa Operacja Unii
Afrykańskiej i Narodów Zjednoczonych UNAMID w Darfurze,
powołana w dniu 31 lipca 2007 roku, miała na celu ochronę
cywilów w Darfurze, wspieranie akcji humanitarnych oraz tworzenie środowiska sprzyjającego regulowaniu i normalizacji życia
poszczególnych regionów33.
Mimo ogromnego potencjału, jakim dysponował UNAMID,
kryzys, jaki objął działania pokojowe i humanitarne na terenie
Darfuru, stał się punktem odniesienia do wprowadzenia kolejnych
misji pod szczególnym nadzorem34.
Starcia pomiędzy rządem Sudanu a ruchami powstańczymi
zwiększyły agresję wymierzoną w ludność cywilną. W bezpośrednim starciu w walkach śmierć poniosła w większości niewinna
ludność cywilna. Miało to również negatywny wpływ na kondycję
egzystencji ludności, z powodu ograniczenia działań humanitarnych. Kraj stanął na skraju załamania. Niepewność, zaostrzenie
ataków, porwania, zabijanie pracowników humanitarnych – stały
32
D. D o n o v a n, International Criminal Court: Successes and Failures, http://
www.internationalpolicydigest.org/2012/03/23/international-criminal-courtsuccesses-and-failures-of-the-past-and-goals-for-the-future/, [25.10.2015].
33
Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, UNAMID, Hybrydowa Operacja Unii
Afrykańskiej i Narodów Zjednoczonych w Darfurze, http://www.unic.un.org.pl/
misje_pokojowe/unamid.php [19.10.2012].
34
J. A b d e l b a g i, Past and Future of UNAMID: Tragic failure or glorious
success?, Geneva, July 2010, s. 2.
174
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
się środkiem do przejęcia kontroli na terenie Sudanu. W owym
czasie działania ONZ były bardzo ograniczone z powodu toczących
się walk wewnętrznych, jak również zagrożeń dla pracowników
akcji humanitarnych, co hamowało w znacznym stopniu próby
wprowadzania zmian pokojowych na terenie Sudanu, w tym i Darfuru. Wprowadzanie kolejnych blokad w pewnym stopniu miało
pozytywny wpływ na akcje humanitarne dla ludności cywilnej,
ale w perspektywie czasu były to działania doraźne, niemożliwe
do utrzymania bez wsparcia sił wojskowych35.
Bezradność UNAMID wiąże się z tym, iż ma do pokonania
między innymi taką przeszkodę jak skomplikowane procedury
biurokratyczne, nałożone celowo dla akcji humanitarnych przez
rząd Sudanu. Wszelkie negocjacje pokojowe, które prowadzono
w celu osiągnięcia pewnej normalizacji życia na terenie Sudanu,
zakończono w maju 2006 roku podpisanym w Abudży porozumieniem pokojowym. Porozumienie to jest jednak dokumentem
istniejącym jedynie na papierze. Najważniejsze ruchy polityczne
nie uczestniczyły w negocjacjach pokojowych, tym samym wykluczając się z grona organizacji, które powinny podporządkować się
zapisom zawartym w porozumieniu36.
Wszelkie wysiłki grup mediacyjnych są bezskuteczne, jak również próby wywarcia jakichkolwiek nacisków na rząd Sudanu celem
zmiany dotychczasowych działań przeciwko akcjom humanitarnym
dla Sudanu. UNAMID nie miał możliwości wykazania się postępami
w dziedzinie niesienia wsparcia dla działań pokojowych ONZ, jak
również akcji humanitarnych. Główną przeszkodą jest ciągły opór
35
Tamże, s. 2; zob. They Came Here to Kill Us: Militia Attacks and Ethnic
Targeting of Civilians in Eastern Chad, Human Rights Watch, 9 January 2007,
http://www.refworld.org/docid/45a4dd8b2.html, [27.10.2015].
36
Internal Displacement Global Overview of Trends and Developments in 2010,
Internal Displacement Monitoring Centre Norwegian Refugee Council, 2011,
s. 52–53.
3. Misja ONZ i Unii Afrykańskiej w Darfurze
175
rządu Sudanu, który w dalszym ciągu otrzymuje duże wsparcie ze
strony afrykańskich krajów muzułmańskich. Działania mające na celu
ochronę ludności cywilnej i uchodźców wewnętrznych dotkniętych
wojną domową objęły co najmniej 2,9 mln przesiedleńców, którzy
pozostają w nędznych obozach na terenie Darfuru lub w sąsiednim
Czadzie. Ciągłe zwiększanie liczby aktów przemocy wobec przesiedleńców, wymierzonych głównie w kobiety i młode dziewczyny, ma
miejsce w szczególności wokół obozów dla uchodźców37.
W okresie od stycznia 2008 do czerwca 2010 roku odnotowano
znaczący wzrost przesiedleń wewnętrznych w wyniku nasilenia się
walk plemiennych i działań wojennych w szczególności na terenie
Darfuru. Ludność, która ośmiela się powrócić na ziemie swojego
pochodzenia, niemal siłą zmuszana jest do powrotu do obozów dla
uchodźców. Mimo starań zapewnienia bezpieczeństwa ze strony
UNAMID, dochodziło do drastycznych starć i ataków na te tereny.
W sierpniu 2008 roku rząd Sudanu rozpoczął brutalny atak na
wysiedlonych w Kalma, obóz w Nijala w Darfurze Południowym.
Około 1000 uzbrojonych żołnierzy zaatakowało obóz i doprowadziło do tragicznych wydarzeń, w wyniku których śmierć poniosło
ponad 30 osób, a wiele zostało poważnie rannych38.
Mimo tak brutalnego ataku wymierzonego w ludność cywilną nie
zdołano jednoznacznie zidentyfikować bezpośrednich sprawców tej
zbrodni, czy też określić, kto jest odpowiedzialny za atak z ramienia
rządu Sudanu. Niestety, fakty wskazują, iż UNAMID potrzebuje
ochrony sam dla siebie, nie mówiąc już o zapewnieniu bezpieczeństwa dla liczącej ponad 4,7 mln społeczności uchodźców wewnętrznych oraz ludności z terenów objętych walkami. Faktem stały się
nasilone ataki na siły obronne UNAMID, które zostały powołane
Report of the Secretary-General on the deployment of the African Union-United
Nations Hybrid Operation in Darfur, http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.
asp?symbol=S/2008/781, [27.10.2015].
38
The Darfur conflict and civilian protection, Conference Report, 2007, Kair, s. 9.
37
176
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
dla zapewnienia bezpieczeństwa ludności cywilnej, kobietom, dzieciom z terenów obozów dla uchodźców wewnętrznych w miastach
Darfuru. Zadaniem tej organizacji miało być również nadzorowanie
bezpieczeństwa nad działaniami misji humanitarnych znajdujących
się nie tylko na obszarze Darfuru, ale również rozmieszczonych na
terenie całego Sudanu. Niestety, organizacja ta czasem okazuje się
bezsilna, jeśli chodzi o podjęcie działań i realizowanie misji określonych w swym statucie. Odpowiedź społeczności międzynarodowej
na bezsilność wobec działań sił rządowych Sudanu, bezpośrednio
odpowiedzialnych za ataki zbrojne wymierzone w ludność cywilną,
to jedynie wzajemne przerzucanie odpowiedzialności. Faktem jest, iż
sytuacja jest bardzo trudna i wymaga nie tylko działań wojskowych,
ale również zastosowania innych metod wywierania nacisku na rząd
Sudanu oraz wojsko odpowiedzialne za ataki na ludność cywilną.
Metody dotychczas zastosowane przynoszą krótkotrwały skutek
i nie daje to długoterminowej stabilizacji, zapewniającej kontrolę
nad poszczególnymi terenami39.
Niestety, porozumienie pokojowe poprzez negocjacje jest bardzo
trudne do osiągnięcia. Wszelkie próby zawieszenia broni oraz odbudowania zaufania pomiędzy walczącymi frakcjami stanowią jedynie
obietnice deklarowane w ramach uzgodnień pomiędzy rządem
Sudanu a organizacjami z ramienia ONZ. Zgodnie z wcześniejszymi
ustaleniami szczególnej ochronie miała podlegać ludność cywilna,
której ochrona jest obowiązkiem Sudanu, w tym również ludność
z Darfuru, na terenie którego znajdują się przesiedleńcy. Natomiast
właśnie przesiedleńcy są głównymi ofiarami zbrodni wojennych,
zbrodni przeciwko ludności i celem okrutnych ataków ze strony
armii rebelianckich popieranych przez rząd Sudanu. W obliczu
E. Fe r r i s, R. W i n t h r o p, Education and Displacement: Assessing Conditions for Refugees and Internally Displaced Persons affected by Conflict, Background
Paper for the Global Monitoring Report, 2010, s. 38.
39
3. Misja ONZ i Unii Afrykańskiej w Darfurze
177
bezsilności UNAMID, postanowiono rozmieścić wojska pokojowe
ONZ, które miały wspierać działania pokojowe i humanitarne,
obejmujące teren nie tylko Darfuru, ale również innych części Sudanu poza działaniami rządu i wojsk Sudanu, odpowiedzialnych
za ataki na ludność cywilną oraz zgromadzoną w obozach.
Wprowadzono trzy etapy działań, czego dotychczas nie robiono. Pierwszym z nich było sponsorowanie działań mających na
celu współpracę ONZ z UA dla operacji pokojowych. Następnie
zwiększono mandat uprawnień dla działań UNAMID, co miało
wpływ na przebieg działań pokojowych i zwiększyło jego zdolności w podejmowaniu działań operacyjnych. Mandat ten zwiększył
uprawnienia także dla takich działań, jak bezpośrednia ochrona
ludności cywilnej oraz sprzeciwianie się przemocy. Zadbano też
o zapewnianie bezpośredniej ochrony dla działań humanitarnych,
monitorowanie i weryfikację realizacji postanowień rozejmów.
Pomoc wprowadzona dla integracji procesów politycznych wpływała też na większe respektowanie praw człowieka. Zwiększając
mandat dla działań UNAMID, doprowadzono również do prób
monitorowania granic Sudanu z Czadem. UNAMID odpowiedzialne
było także za wspieranie działań mediacyjnych mających na celu
doprowadzenie do zawieszenia broni na terenie Darfuru40.
Pomimo nadania wszelkich wspomnianych mandatów, poszerzenia uprawnień celem zwiększenia zakresu działań UNAMID nie
tylko na terenie Darfuru, ale również na terenie całego Sudanu,
wsparcie społeczności międzynarodowej nie przynosi wymiernych
efektów. Wprowadzone zakazy lotów nad terenem Darfuru w pewnym stopniu ograniczyły działania rządu, natomiast nie stanowiło
to szczególnie mocnej zapory. W niektórych przypadkach rząd
Darfuri refugees exposed to increased attacks if UN withdraws from Chad,
Amnesty International, 2010, http://zs-tuchowicz.home.pl/kreator/page58.
php, [28.10.2015].
40
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
178
Sudanu posunął się do takich działań, jak maskowanie swoich
własnych pojazdów w barwy UNAMID, co wprowadzało w błąd
prawdziwe siły UNAMID czy też organizacje humanitarne.
Kluczowa jest wizja tego, co jest do zrobienia i do naprawienia.
Silne, jak i szybkie siły reagowania mogą być potrzebne w wielu
miejscach ogarniętych konfliktem, ale również powinny wzbudzać
zaufanie i być ukierunkowane na główny cel misji. Skala rozlewu
krwi i niepokojów na wiejskich terenach Somalii w 1993 roku nie
była mniejsza niż w Darfurze. Tymczasem 30-tysięczna armia marines Stanów Zjednoczonych nie potrafiła odzyskać kontroli na tym
terenie. To było najtrudniejsze zadanie i nikt nie chciał się go podjąć,
pomimo dysponowania dużymi siłami i wsparciem lotniczym41.
Wojska Unii Afrykańskiej w Darfurze określono mianem mission-impossible. Świat oczekiwał, aby zapewniały ochronę, lecz nie posiadały pełnego wsparcia wojskowego, logistycznego lub uprawnień
mandatowych, co było niezbędne dla użycia siły. Układ pokojowy
został podpisany, ale nie ze wszystkimi frakcjami w Darfurze, co nie
dało możliwości jego politycznego wykonania. Tymczasem według
ONZ, sytuacja w Sudanie może ulec zmianie dopiero wówczas,
gdy będzie solidne wsparcie polityczne dające uprawnienia dla
wykonania postanowień zawartych w porozumieniu.
4. Rola Ligi Państw Arabskich
w rozwiązywaniu konfliktu zbrojnego w Darfurze
Mimo iż bardzo wiele rozmów było zainicjowanych przez Ligi
Państw Arabskich (League of Arab States, LAS)42, sama Liga nie stała
A. d e Wa a l, Darfur’s fragile peace, http://www.opendemocracy.net/
democracy,africa_democracy/darfur_conflict_3909.jsp, [8.03.2013].
42
Organizacja międzynarodowa utworzona 22 marca 1945 w Kairze na
mocy Paktu ustanawiającego Ligę Państw Arabskich przez państwa powiązane
wspólnotą języka, historii, kultury i religii. Powstanie Ligi zostało poprzedzone
41
4. Rola Ligi Państw Arabskich w rozwiązywaniu...
179
się instytucją stanowiącą odrębną organizację działającą na rzecz
rozwiązania konfliktu. Od Ligi Państw Arabskich oczekiwano roli
mediatora w trwającym konflikcie oraz wpływu na poprawienie
respektowania praw człowieka. Mediacja jednak ograniczyła się
do spraw dotyczących konfliktów wewnątrzarabskich. Wskazuje to
na fakt, iż Liga Państw Arabskich swój mandat wykorzystuje tylko
i wyłącznie w kwestiach arabskich. Głównym działaniem jest ciche
wsparcie dla polityki mającej na celu poprawę sytuacji w Darfurze
przez Unię Afrykańską, ONZ i Unię Europejską, jednak Liga jawnie
wyraża swą niechęć wobec działań Stanów Zjednoczonych43.
Liga Państw Arabskich swe działania skupiła również wokół
trwającego konfliktu w Chartumie, chcąc doprowadzić do stabilności systemu, zwłaszcza w sytuacji odłączenia się Sudanu
Południowego. Liga Państw Arabskich zajęła bardzo ostrożne stanowisko w sprawie masowych ofiar w Darfurze, głównie kierując
wobec rządu oświadczenia. W 2003 roku, gdy konflikt w Darfurze się nasilał, doprowadzono do spotkania z głównymi siłami
rebelianckimi. Inicjatorem owego spotkania była Liga Państw
Arabskich. Bardzo poważnym problemem do rozstrzygnięcia stała
się wieloletnia trudna sytuacja w stosunkach pomiędzy rządem
Sudanu w Chartumie i Ludową Armią Wyzwolenia Sudanu SPLA.
Większość negocjatorów uczestniczących w mediacjach pomiędzy
dwoma stronami konfliktu zachowywała daleko idącą ostrożność.
Natomiast konflikt w Darfurze nie był wydarzeniem zaskakującym, z tego powodu, że rząd sam wspierał się siłami militarnymi
podpisaniem przez 7 krajów założycielskich Protokołu Aleksandryjskiego na
konferencji przygotowawczej w Aleksandrii (25 września – 5 października 1944),
której przewodniczył premier Egiptu. Obecnie jej członkami są 22 państwa oraz
Organizacja Wyzwolenia Palestyny. Siedzibą LPA jest Kair (w latach 1979–1990
był nią Tunis). Za: T. Ł o ś - N o w a k, Organizacje w stosunkach międzynarodowych:
istota – mechanizmy działania – zasięg, Wrocław 1999.
43
The Darfur conflict and civilian protection, dz. cyt., s. 9.
180
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
celem uzyskania kontroli od czasu co najmniej epoki kolonialnej.
Konflikt pomiędzy północnym a południowym Sudanem przyniósł
blisko dwa miliony ofiar, co przykuło uwagę krajów zewnętrznych.
Konflikt został mocno nagłośniony przez media, a społeczność
międzynarodowa napiętnowała bezczynność organizacji działających na rzecz obrony praw człowieka oraz brak zaangażowania
w obronę ludności cywilnej44.
W ocenie mediów arabskich reakcja USA na konflikt stanowiła
jedynie pozór, a rzeczywistym celem było przejęcie złóż ropy, które
znajdowały się na obszarze konfliktu. Skutkiem tego była niechęć
Ligi Państw Arabskich okazywana wobec działań USA w sprawie
Darfuru. Z globalnego punktu widzenia, kryzys w Darfurze ukazuje rosnący rozdźwięk pomiędzy światem arabskim a Zachodem,
ale również pomiędzy światem arabskim a Unią Afrykańską,
najbardziej aktywną organizacją zajmującą się owym kryzysem.
Na szczycie w Chartumie w 2006 roku sekretarz generalny Amr
Moussa wyraził opinię, że Liga Państw Arabskich nadal dominuje
z braku jednoznacznej reakcji w kwestii poprawy działań na rzecz
ludności cywilnej w trwającym konflikcie. Wzrosła też liczba negatywnych komentarzy pod adresem Ligi Państw Arabskich w kwestii
zainteresowania konfliktem w Darfurze45.
W reakcji Liga Państw Arabskich wytknęła innym odwrócenie przyczyny i skutku trwającego konfliktu. Według opinii LAS
reakcja międzynarodowa skupiła się na krytyce i nadmiernym
zainteresowaniu działaniami LAS, zamiast na konflikcie w Darfurze. Wykorzystując poszczególne kontakty polityczne, można
było skutecznie włączyć LAS do działań, a nie traktować ją jak
Tamże, s. 8; zob. A. We b e r, Bridging the gap between narrative and practices: the role of the Arab league in Darfur, Darfur: The responses from the Arab
world, FRIDE, 03.2010, s. 2–20.
45
Tamże, s. 8; zob. International Response – Eyes On Darfur, http://www.
eyesondarfur.org/response.html, [18.03.2015].
44
4. Rola Ligi Państw Arabskich w rozwiązywaniu...
181
konkurencję we wprowadzaniu zmian na terenie Sudanu. Postrzeganie LAS jako konkurenta, zdaniem jej rzeczników, wprowadza
jedynie rozłam w spójność działań pokojowych na terenach
objętych działaniami konfliktowymi. LAS powstała z inicjatywy
państw takich jak: Irak, Syria, Liban, Arabia Saudyjska oraz Egipt.
Jest to organ reprezentujący świat muzułmański, który łączy swe
działania głównie w aspekcie ekonomicznym, z uprawnieniami
obejmującymi jedynie świat arabski. Liga Państw Arabskich
działa tylko i wyłącznie na obszarze i na rzecz państw arabsko-muzułmańskich, ograniczając swe decyzje do łagodzenia oraz
naprawiania konfliktów wewnątrz i na zewnątrz krajów arabskich
z resztą świata46.
We wszystkich działaniach Liga Państw Arabskich miała do
czynienia z problemami, które dotyczyły krajów arabskich i działała na rzecz rozwiązywania ich konfliktów. Ideą było stworzenie
organizacji wzmacniającej jedność arabską, jak również zapobieganie konfliktom w regionie państw arabskich. W ocenie międzynarodowej rola LAS nie powinna sprowadzać się jedynie do
działań wewnątrz krajów arabskich, ale również opierać się na
współpracy z organizacjami niezrzeszonymi w strukturach LAS.
Biorąc pod uwagę niejednoznaczny charakter państw członkowskich i ich różny charakter ideologiczny, sojusz interesów jest mało
prawdopodobny, a LAS nie będzie wdrażała w życie wspólnych
decyzji podejmowanych na szczycie. Deklaracje LAS dotyczące
Darfuru nie przekładają się na jej działania na tym terenie. Choć
LAS przyznała, że bardziej aktywną rolę w Darfurze pełni Unia
Afrykańska, to jednak zauważyła, że nie przynosi to większych
efektów. Lepsze wyniki, zdaniem jej rzeczników, można by osiągnąć poprzez skoordynowanie działań Unii Afrykańskiej i Ligi
Darfur conflict – Thomson Reuters Foundation, http://news.trust.org//
spotlight/Darfur-conflict, [18.05.2015].
46
182
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
Państw Arabskich. Spójność działań może mieć bardziej trwały
efekt i głębsze znaczenie niż działania prowadzone w pojedynkę47.
Stosunki Ligi Państw Arabskich z Sudanem mają długą historię,
lecz jednocześnie są niestety bardzo płytkie. W ocenie państw
ościennych Sudan może być krajem decyzyjnym w kwestii bezpieczeństwa, natomiast w ocenie Ligi Arabskiej Sudan to „prymitywny kuzyn”, którego przynależność do krajów arabskich nie jest
traktowana poważnie. Stosunki Sudanu i Egiptu można uznać za
szczególnie skomplikowane. Oba kraje nie mają wspólnej taktyki,
lecz działają tylko na rzecz swych własnych interesów. Dodatkowo
Sudan wielokrotnie oskarżał Egipt o bycie marionetką w rękach
Stanów Zjednoczonych i Izraela48.
Konflikt w Darfurze nie był postrzegany przez Ligę Państw Arabskich tak, jak konflikt palestyńsko-izraelski. Co najważniejsze nie był
nawet postrzegany podobnie do innych wojen domowych w Afryce
Subsaharyjskiej, ale bardziej jako lokalna sprawa na peryferiach,
która wywołała międzynarodowy chaos. Był to, według jej liderów,
raczej konflikt plemienny, powstały z przyczyn zderzenia cywilizacji
Zachodu z rządem w Chartumie. Co prawda niektórzy arabscy komentatorzy wzywali rząd w Chartumie do poniesienia odpowiedzialności, komentując krytycznie jego poczynania, ale poglądy te jednak
nigdy nie znalazły realnego odzwierciedlenia w oświadczeniach Ligi
Arabskiej. Skupiono się bardziej na obarczaniu Zachodu winą za
zaistniały konflikt, choć organizacje praw człowieka wzywały rebeliantów do ich przestrzegania zgodnie z Konwencją Genewską. W zachodnich mediach rebelianci byli postrzegani jako „ludzie dobrzy”,
natomiast w oczach krajów arabskich ocena była zupełnie odwrotna.
Legalny rząd w Chartumie został zaatakowany przez uzbrojonych
H. Yo u s s e f, Mediation and Conflict Resolution in the Arab World: The Role
of the Arab League, https://ifsh.de/file-CORE/documents/yearbook/english/13/
Youssef-en.pdf, [28.03.2015].
48
Tamże.
47
4. Rola Ligi Państw Arabskich w rozwiązywaniu...
183
rebeliantów, chcących przejąć władzę przemocą. Jako główny czynnik
powstałego konfliktu wskazano działania zewnętrzne49.
W maju 2004 roku Liga Państw Arabskich wysłała misję rozpoznawczą na teren Darfuru, choć jej raportu nigdy nie upubliczniono.
Z dokumentów, które w nieoficjalny sposób zostały opublikowane,
jednoznacznie wynikało, że w czasie trwania konfliktu były łamane prawa człowieka. W wyniku powstałego raportu Liga Państw
Arabskich postanowiła zainicjować mocniejszy nacisk na rząd Sudanu w celu podjęcia działań zmierzających do pacyfikacji rebelii.
W porównaniu z innymi organizacjami Liga Państw Arabskich ma
problem z decyzjami zbiorowymi, które gwarantowałyby spójność
w podejmowaniu działań oraz wspierały budowanie zwartej struktury organizacyjnej. Jej współdziałanie z Unią Europejską, Unią
Afrykańską i ONZ stanowiłoby silny front dla poprawy sytuacji
w Darfurze. Tymczasem rozdrobnienie działań, brak spójności
państw zewnętrznych spowodowały odwrócenie uwagi od przyczyn zaistniałego konfliktu, co doprowadziło do tak daleko idącej
eskalacji ataków wymierzonych w ludność cywilną. Rozbieżność
ocen sytuacji LAS i innych państw została wykorzystana do zaostrzenia działań rebelianckich. W szczególności widoczny był
brak koordynacji w podejmowanych decyzjach, działaniach i brak
spójnej polityki wobec naprawienia sytuacji w Sudanie. W ocenie
LAS konflikt sam w sobie nie jest konfliktem, którego wydźwięk ma
znaczenie międzynarodowe, lecz jest jedynie wewnętrzną sprawą
Sudanu. Rozbieżna ocena sytuacji doprowadziła do sprzeczności
w działaniach pokojowych i nawet do zaostrzenia konfliktu, który
według ceny LAS był sprawą lokalną50.
The Crisis in Darfur, http://www.responsibilitytoprotect.org/index.php/
crises/crisis-in-darfur, [18.05.2015].
50
Empty Promises? Continuing Abuses in Darfur, A Human Rights Watch
Briefing Paper August 11, 2004, https://www.hrw.org/legacy/backgrounder/
africa/sudan/2004/sudan0804.pdf, [28.05.2015].
49
184
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
Brak przejrzystych funkcjonowania umożliwiającego takim organizacjom jak ONZ działania na rzecz pomocy ludności cywilnej
i przywrócenia równowagi w Darfurze, stawia Ligę Państw Arabskich
w sytuacji podmiotu stronniczego, a nie obiektywnego działacza
na rzecz niesienia wsparcia dla poprawienia sytuacji w objętym
konfliktem Sudanie. Ujawniło to również kolejny aspekt istnienia LAS. Konflikt sudański pokazał rozbieżność pomiędzy elitami
politycznymi a interesem społecznym, jak to ma właśnie miejsce
w Sudanie. Gdyby LAS działała zgodnie z interesem politycznym
i społecznym, umocniłaby swą pozycję nie tylko w działaniach wobec
krajów arabskich, ale również w ocenie opinii międzynarodowej.
5. Rola Stanów Zjednoczonych Ameryki
Konflikt, który wybuchł w 2003 roku w Darfurze, wywołał poruszenie w polityce międzynarodowej Stanów Zjednoczonych. Należy
tu wspomnieć o nawiązaniu ponownej współpracy między rządem
w Chartumie a USA po atakach z 11 września 2001 roku. Zaczęto od
ścisłej współpracy kontrwywiadu oraz wspólnego stanowiska Sudanu wobec państw, które działały przeciwko Stanom Zjednoczonym.
W owym czasie konflikt pomiędzy północnym a południowym Sudanem pogłębiał się bardzo szybko. Wojska rebelianckie przejmowały
coraz większe obszary Południa, co spowodowało bardzo szybką
reakcję ze strony Stanów Zjednoczonych, które swym stanowiskiem
wsparły działania ONZ. Polityczne działania USA skoncentrowały
się na niesieniu wsparcia dla południowej części Sudanu, natomiast
w 2003 roku eskalacja przemocy nastąpiła głównie na terenie
Darfuru. Koncentracja działań wspierających rząd w Chartumie
miała na celu głównie pośpieszne wprowadzenie pokoju na terenie
całego Sudanu, a tym samym USA chciały zachować dobre stosunki
z Sudanem. W wyniku tego USA nie były w stanie dokonać obiektywnej oceny sytuacji zaistniałej w Darfurze. Co gorsza, decyzje
5. Rola Stanów Zjednoczonych Ameryki
185
te doprowadziły do braku jakichkolwiek działań zapobiegających
ludobójstwu w Darfurze oraz dalszym działaniom buntowników.
Podczas eskalacji przemocy w Darfurze, Chartum w znaczący sposób
utrudniał dostęp do pomocy humanitarnej w tym regionie. Zmiana
tej trudnej sytuacji nastąpiła dopiero, gdy zniesiono blokadę na
działania humanitarne na tamtym terenie w lutym 2004 roku51.
Dopiero w kwietniu 2004 roku, gdy odnotowano spadek przemocy na terenie Darfuru, sytuacja północnego Sudanu zdecydowanie
mocniej przykuła uwagę mediów. To media zmusiły Waszyngton
do zajęcia stanowiska w trwającym konflikcie. Niemniej jednak,
mimo określenia konfliktu mianem ludobójstwa, interwencja USA
pomiędzy 2004 a 2008 rokiem nie wyszła poza krąg oświadczeń
o konieczności powstrzymaniu terroru i nawoływania do otwarcia
się na pomoc humanitarną.
Po zamachach z 11 września 2001 roku Chartum zaczął współpracować z USA w sprawach kontrwywiadu, a wyrazem tego był
opublikowany oficjalny list rządu Sudanu, iż opowiada się po
stronie Stanów Zjednoczonych w działaniach przeciwko państwom,
które działały zbrojnie atakując USA. Co więcej, wojna domowa
pomiędzy Północą a Południem zdobyła uwagę społeczności międzynarodowej, co doprowadziło do formalnego porozumienia
pokojowego, które w radykalny sposób zmniejszyło stosowanie
przemocy wobec ludności cywilnej52.
W tym czasie konflikt przybrał na sile do tego stopnia, że dokonywane masakry zaczęły przykuwać uwagę mediów. To właśnie
wtedy nakłoniono rząd w Waszyngtonie do zajęcia bardziej rady51
A. R o h e, Role, realigning us foreign policy with reality in Darfur: formulating a whole-of-sudan policy, the gap between narratives and practices, Darfur:
The responses from the Arab world, 03.2010, s. 8.
52
A. K a v a l e r c h i k, American Response to Darfur, American Response to
Darfur, International Justice Project, HARP, 2013r., http://www.internationaljusticeproject.com/american-response-to-darfur/, [28.05.2015].
186
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
kalnego i jednoznacznego stanowiska w trwającym konflikcie. Sam
fakt uznania sytuacji w Darfurze za ludobójstwo nie spowodował
bezpośredniego zaangażowania Stanów Zjednoczonych i nie skłonił do podjęcia bardziej intensywnych działań pomocowych czy
negocjacyjnych. W owym czasie rząd USA pośrednio wspierał postulat postawienia przed Międzynarodowym Trybunałem Karnnym
urzędników sudańskich oraz rząd prezydenta al-Baszira za zbrodnie
przeciwko ludzkości. Darfur stał się wspólnym celem dla wielu humanitarnych organizacji pozarządowych, sporej grupy aktywistów
oraz politycznej grupy ekspertów. Wszelkie kampanie na terenie
Darfuru przyczyniły się również do zmiany w polityce USA. Dużym
ułatwieniem dla działań humanitarnych byłaby zwiększona pomoc
finansowa dla działań organizacji humanitarnych działających niezależnie od organów państwowych. Z jednej strony mamy działania
mobilizacyjne ruchów społecznych, a z drugiej nieskoordynowane
działania pomocowe USA. Reakcje polityczne muszą nie tylko stabilizować sytuację bezpieczeństwa, ale i zapobiegać problemom
z podejmowaniem działań humanitarnych wśród przesiedleńców
z regionów objętych konfliktem zbrojnym. Ponadto większy nacisk
powinien być położony na kampanię informacyjną. Takie działania
powinny skupiać się na kwestii łagodzenia skutków ludobójstwa,
a nie na dążeniu do ustalenia ich przyczyn53.
Od 2009 roku stanowisko USA w sprawie Darfuru wobec Sudanu
jest bardziej jednoznaczne i konsekwentne. Wszelkie sprawy, jak
również doniesienia dotyczące wciąż trwającego konfliktu konsekwentnie traktowane są z należytą uwagą. Polityka USA stała się
bardziej radykalna w niesieniu pomocy humanitarnej, jak również
w podejmowaniu działań sprzyjających rozmowom i negocjacjom
pokojowym. Nowa polityka USA przedstawia trzy główne aspekty
i cele w zakresie omawianego tu tematu:
53
Tamże.
6. Rola Chińskiej Republiki Ludowej
187
– doprowadzenie do zakończenia konfliktu;
– realizacja ogólnego postanowienia pokojowego;
– radykalne egzekwowanie od rządu Sudanu nieudzielania schronienia terrorystom.
Kluczem do rozwiązania kryzysu było tu bowiem wdrożenie
odpowiedniej strategii54.
Dla USA sprawa Darfuru nie jest kwiestią strategiczną z punktu widzienia polityki zagranicznej tego kraju, tym bardzej że
państwo to nie ma w tym regionie ani w Sudanie na ogół żadnych intersów ekonomicznych. Po drugie rząd Sudaniu ściśle
wysplpracował z rządem USA w kwiestii zwalczania terroryzmu
zwłasza po 11 listopada 2001. Po trzecie USA nie są stroną Statutu Rzymskiego ICC, na podstawie którego powołany został
ICC, zatem USA nie ma żadnej legitymacji prawnej do podjęcia
znaczących działań.
6. Rola Chińskiej Republiki Ludowej
Chiny również przejawiały chęć działania w sprawie konfliktu
w Sudanie, choć była i jest ona ograniczona w znaczący sposób
przez interesy ekonomiczne Pekinu, a mające bezpośredni wpływ
na gospodarkę tego kraju. Działania Pekinu są z uwagi na te
uwarunkowania bardziej ukierunkowane na stymulowanie prowadzenia rozmów i negocjacji pokojowych niż na bezpośrednie
zaangażowanie w działania pomocowe czy zbrojne. Co najważniejsze, odbywa się to na własnych warunkach, tak aby nie stracić
możliwości osiągnięcia korzyści dla swoich własnych interesów
i celów, co zwróciło uwagę Stanów Zjednoczonych, które oczekiR. M e d o f f, D. C a l l e r, The Obama administration’s troubling Darfur
policy, http://dailycaller.com/2012/07/09/the-obama-administrations-troublingdarfur-policy/, [9.07.2013].
54
188
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
wały pełniejszego zaangażowania Chin. Pomoc humanitarna ze
strony Chin jest ograniczona głównie do pomocy w naturze, bez
większego zaangażowania w inne inwestycje55.
Pekin dystansuje się od intensywniejszych działań na tym polu
ze względu na ich potencjalnie negatywny wpływ na stosunki
gospodarcze, w tym eksport ich broni. Ogólnie jednak stosunki
Sudanu z Chinami są dużo ważniejsze w regionie niż polityka
wobec Stanów Zjednoczonych z racji korzyści ekonomicznych obu
krajów. Chiny podjęły dyplomatyczne działania dla rozwiązania
konfliktu w Darfurze poprzez zwiększenie nacisków z zewnątrz
i wewnątrz Sudanu. W związku z ciągłym zapotrzebowaniem Chin
na ropę zaistniała jednak bezpośrednia konieczność głębszego
zaangażowania się tego kraju w działania pokojowe. Połączenie
chińskiej pomocy humanitarnej z zaangażowaniem się w działania
pokojowe stanowiło swoiste zabezpieczenie ich własnych interesów
powiązanych ściśle z terenem objętym konfliktem. Działania Chin
ukierunkowały się na bezpośrednie poparcie dla działań ONZ oraz
UNAMID. Chiny dążyły do zaakceptowania przez rząd Sudanu
działań pomocowych UNAMID56.
Potencjalny wpływ Chin na podtrzymanie rozmów pokojowych wydaje się być trudnym i długotrwałym procesem. Główny
punkt dla dalszych działań w polityce pomocowej opierał się na
decyzjach pokojowych zawartych w maju 2006 roku, udzielając
tym samym poparcia dla takich organizacji, jak Unia Afrykańska
i ONZ. Chociaż Chiny w pewnym stopniu zaangażowały się w negocjacje pokojowe pomiędzy Północą a Południem w Sudanie, to
55
D. L a r g e, Sudan’s foreign relations with Asia, China and the politics of
‘looking east’, 2008, s. 1–3.
56
D. L a r g e, China’s role in the mediation and resolution of conflict in Africa, OSLO forum 2008, The OSLO forum Network of Mediators, https://www.
osloforum.org/sites/default/files/Dan%20Large%20China%20in%20Africa%20
WEB.pdf, [9.07.2015].
6. Rola Chińskiej Republiki Ludowej
189
nie odgrywają w tym procesie znaczącej roli. Ogólnie Pekin nie
wykazywał większego zaangażowania we wspieranie inicjatyw
pokojowych z wyjątkiem wsparcia ukierunkowanego na Unię
Afrykańską. Choć istniały przesłanki do większego zaangażowania się ze strony Pekinu w ramach działań pomocowych czy
mediacyjnych, to jego rola polegała głównie na zabezpieczaniu
własnych interesów ekonomicznych, w tym na zachowaniu ciągłości dostaw ropy z terenu Sudanu. Wbrew powszechnej opinii
stosunki afrykańsko-chińskie są dużo bardziej złożone. Istniejący
konflikt może mieć również negatywny wpływ na dalszą kondycję
finansową Sudanu. Rząd w Pekinie konsekwentnie nie ingeruje
w interesy narodowe Sudanu, lecz broni tylko swych własnych
interesów, pilnując zachowania ciągłości dostaw ropy, a tym
samym stawiając się jednak w roli potencjalnego negocjatora
w rozmowach pokojowych. Otwarta pozostaje więc kwestia
bardziej zdecydowanych nacisków w procesach politycznych
lub pozostanie w roli nieoficjalnego mediatora, wspierającego
działania Unii Afrykańskiej i ONZ57.
Sytuacja może jednak zmusić rząd w Pekinie do bardziej zaangażowanych działań. Jednak bardzo trudno stwierdzić, czy taka
ewentualność będzie działała na korzyść sprawy w Darfurze, czy
też nie. Istnieje bowiem rozbieżność pomiędzy interesem ekonomicznym Chin a zaistniałym konfliktem pomiędzy Północą a Południem w Sudanie. To stawia politykę zagraniczną Chin w konflikcie z własnymi interesami i z innymi państwami, z którymi rząd
w Pekinie obecnie współpracuje. Trwający konflikt może jednak
doprowadzić do sytuacji, w której Chiny zostaną zmuszone do
zajęcia stanowiska w sposób bardziej jednoznaczny. Chiny muszą
postawić sobie pytanie, czy opowiedzieć się po stronie obrony
G. A h m e d, The Chinese Stance on the Darfur Conflict, South African Institute of International Affairs, China in Africa Project, 2010, s. 4–20.
57
190
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
tylko własnych interesów, czy jednak, także z uwagi na te interesy,
zaangażować się jako rozjemca w trwającym konflikcie58.
Chiny poszukują dojścia do zasobów ropy poprzez zbliżenie z Al
Bashirem. Przywódca reżimu Al Bashir nadal pozostaje spraawcą
odrażających zbrodni popełnionych w zchodnim regionie Sudanu
w Darfurze. ICC oskarżył Al Bashira i wydał nakaz aresztowania
uznając go jako uciekiniera z Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w 2009 roku. Zaproszenie dla przestępcy Al Bashira
było wynikiem chciwości gospodarczej. Chiny osiągnęły w ten
sposób otwartą drogę do najlepszego rynku zbytu dla swoich
produktów o niskich standardach i słabej jakości towarów. Sudańska ludność w Darfurze bez wątpienia pozostaje w solidarności
z ludnością chińska, ocalałą z okrutnych tortur i potwornych
zbrodni popełnionych przez faszystowskie Cesarstwo Japonii
w czasie II wojny Światowej, zakończonej 70 lat temu. Mimo
to ludność Sudanu jest oszolomiona stanowiskiem prezydenta
Chin, Xi Jinpinga, kóry uścisnął dłoń Al Bashira, zapominając
o jego haniebnych czynach, powitał go odrzucając na bok wiedzę
o dokonanych zbrodniech Al Bashir w Darfurze. Tak więc Jinping
zignorował fakt zasiadania Chin w miejscu stałego członka Rady
Bezpieczeństwa ONZ59.
Warto zastanowić się, czy chińskie władze miały pełną wiedzę
o stopniu przemocy prowadzonej przez sudańskie siły zbrojne na
ludności cywilnej, o naruszeniu wolności dziennikarzy, atakowaniu
pokojowych demonstrantów we wszystkich częściach Sudanu.
Czy chiński przywódca zwrócił uwagę na kierowany przez reżim
Al Bashira system łamania międzynarodowych praw człowieka
i czy Xi Jinping miał wiedzę o prowadzonej operacji Narodowej
D. L a r g e, China’s role in the mediation and resolution of conflict in Africa,
dz. cyt.
59
China’s Position on the issue of Darfur, Sudan, http://www.china-un.org/
eng/xw/t415999.htm, [19.07.2015].
58
7. Rola Unii Europejskiej w rozwiązywaniu konfliktu...
191
Integracji Sudanu i służb bezpieczeństwa zatrudnionych do prowadzenia operacji milicji wspierającej siły Janjweed? Być może
Xi Jinping jest nieświadomy, niepoinformowany i nie dotarły do
niego doniesienia. Xi Jinping musi zastanowić się nad istotą tych
faktów i zacząć działać na ich rzecz jako mąż stanu, jako przywódca
polityczny reprezentujący populcję chińska.
7. Rola Unii Europejskiej w rozwiązywaniu
konfliktu zbrojnego na obszarze Sudanu
W ocenie niezależnych komentatorów Unia Europejska, chociaż
ma struktury o międzynarodowym zasięgu, wykazywała w ostatnich latach zupełny brak zaangażowania, jeśli chodzi o działania
mające na celu zażegnanie konfliktu zbrojnego na terenie Sudanu60.
Głównym zarzutem, jaki był stawiany pod adresem UE, jest brak
jednolitej polityki zagranicznej ukierunkowanej na łagodzenie
trwającego już konfliktu. Zainteresowanie UE skupia się głównie
na aspekcie rozwoju zawodowego i środowiskowego. W związku
z naciskami na UE dotyczącymi działań w ramach szerszej polityki
zagranicznej, zwrócono szczególną uwagę na umocnienie i wsparcie
dla Unii Afrykańskiej, tak, by mogła samodzielnie reagować na zjawiska przemocy oraz wsparcie dla rozwoju i pomocy humanitarnej61.
Na fakt ten mogło wpłynąć, jak pisze gen. Bogusław Pacek, że „w latach
2009–2011 wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony Unii Europejskiej CSDP
(Common Security and Defence Policy) znajdowała się w trudnym okresie. Brak
było konkretnych wizji dalszego rozwoju CSDP. Na ten impas wpłynął niewątpliwie
kryzys strefy budżetowej euro, który spowodował większe zainteresowanie przywódców i polityków państw członkowskich sprawami finansowo-gospodarczymi
niż obronnością”; B. P a c e k, Nowe misje Unii Europejskiej, „Zeszyty Naukowe
Akademii Obrony Narodowej”, 2012, nr 4(89), s. 20.
61
G. G y a, The EU’s role in the Darfur crisis from 2003 until today, the gap
between narratives and practices, Darfur: The responses from the Arab world,
FRIDE, 2010, s. 7–8.
60
192
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
W ocenie specjalnego wysłannika Unii Europejskiej do spraw
konfliktu wewnętrznego w Sudanie istnieje możliwość nadzorowania działań pokojowych na tym terenie przy ścisłej współpracy
z Ligą Arabską. W 2006 roku Liga Państw Arabskich obiecała
150 mln dolarów wsparcia dla misji pokojowych Unii Afrykańskiej
w Sudanie. Jednak obietnice te nie zostały spełnione. UE utrzymuje jednak ścisłe stosunki z wieloma krajami arabskimi poprzez
tzw. Proces Barceloński (Euro-Mediterranean partnership, Euromed)62. Mimo że jednym z deklarowanych celów jest tworzenie dialogu
politycznego, sprawa konfliktu w Darfurze pozostaje na uboczu
działań UE, która główne swe wysiłki i cele działań pokojowych
ukierunkowuje na Bliski Wschód63.
Pierwszym problemem, jaki zaistniał podczas półrocznej prezydencji Słowenii w Unii Europejskiej w 2008 roku, była sprawa
zmniejszenia dotychczasowego finansowego wsparcia. Państwa
członkowskie UE rozważały możliwość znalezienia korzystnego
rozwiązania dla zmniejszenia luki finansowej powstałej w wyniku podjętej decyzji. Za czasów prezydencji Szwecji sprawę
Sudanu potraktowano nieco bardziej priorytetowo. Szwedzki
minister spraw zagranicznych Carl Bildt spotkał się w tej sprawie z ministrem spraw zagranicznych Egiptu Ahmedem Abul-Gheit. Jednak jednoznaczne działania mające na celu niesienie
wsparcia dla poprawienia sytuacji na terenie Sudanu pozostaPartnerstwo Eurośródziemnomorskie, Proces Barceloński – platforma
współpracy państw członkowskich Unii Europejskiej oraz 12 państw basenu
Morza Śródziemnego (Maroko, Algieria, Tunezja, Egipt, Izrael, Autonomia
Palestyńska, Liban, Jordania, Syria, Turcja) zainicjowana w Barcelonie w 1995
roku. Współpraca obejmuje trzy dziedziny: kwestie polityczne i bezpieczeństwo,
gospodarkę i finanse, partnerstwo społeczne, kulturalne i humanitarne. Za:
J. Z a j ą c, Partnerstwo Eurośródziemnomorskie, Warszawa, 2005.
63
E. Fe r h a t o v i ć, Implementing Peace in Sudan: Lessons for the EU Common
Foreign and Security Policy, http://www.atlantic-community.org/app/webroot/
files/articlepdf/Ferhatovic%20Sudan.pdf, [19.07.2015].
62
7. Rola Unii Europejskiej w rozwiązywaniu konfliktu...
193
wały na etapie dyskusji. Nie wyznaczono jednoznacznych kierunków działań, jak również prób współpracy zadeklarowanej
w formie umów czy rezolucji. Kwestia zmian w Sudanie wciąż
pozostaje otwarta. Ze strony Europy na terenie Sudanu działa
szereg grup pozarządowych, które jedynie przy wsparciu swych
rządów niosą pomoc humanitarną na terenie Darfuru i całego
Sudanu. Sam fakt działania tych organizacji nie ma wpływu na
poprawienie sytuacji na terenie Sudanu, stanowi jedynie wsparcie dla ludności cywilnej zagrożonej ciągłymi atakami ze strony
rządu Sudanu64.
Na początku 1990 roku Unia Europejska nie wykazywała znaczącego zaangażowania w działania na terenie Sudanu, co było
odpowiedzią na wojskowy zamach przeprowadzony przez Al-Baszira. W efekcie tego finansowanie działań pokojowych w owym
czasie ze strony UE zostało znacząco zmniejszone do czasu wybuchu kryzysu w 2003 roku. W wyniku napływających ze świata
doniesień UE podjęła działania pomocowe w tym rejonie. Ogromny
napływ uchodźców z Czadu spowodował, iż dla przedstawicieli
UE stało się oczywiste, że pomoc finansowa jest niezbędna i sytuacja wymaga natychmiastowej reakcji z jej strony. Od marca do
kwietnia 2004 roku UE rozpoczęła silną mobilizację polityczną
przy użyciu i za pośrednictwem instrumentów dostępnych w gestii
działań UE. Reakcja USA na sytuację w Darfurze była wówczas
jednoznaczna – jednogłośnie nazwano ją ludobójstwem. Natomiast
UE w swych reakcjach nie posuwała się do aż tak jednoznacznych
ocen zaistniałego konfliktu. Jeden z wysokich przedstawicieli UE
w oświadczeniu stwierdzał nawet wprost, że nie było to ludobójstwo, natomiast istnieją uzasadnione wątpliwości co do gotowości
rządu Sudanu, by wywiązywał się w pełni z obowiązku zapewFactsheet, Council of the European Union, July 2006, http://www.consilium.
europa.eu/uedocs/cmsUpload/060714-Darfur_Update2.pdf, [16.05.2013].
64
194
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
nienia ochrony dla ludności cywilnej i działań zapobiegających
dokonywaniu ataków na nią65.
Dopiero pod koniec 2004 roku Parlament Europejski stwierdził,
iż w wyniku działań rządu sudańskiego na terenie Darfuru doszło
do zdarzeń zwanych ludobójstwem. W efekcie czego Unia Europejska zagroziła sankcjami, jeżeli działania ONZ będą ograniczane
przez rząd Sudanu. Reakcja ta była znacznie opóźniona ze strony
UE, za co została ona skrytykowana. W doniesieniach prasowych
z tamtego czasu znajdujemy informacje mówiące nawet o obojętności i braku reakcji UE w obliczu działań zbrojnych na terenie
Darfuru. W rozumieniu deklaracji ze strony UE to ONZ jest głównym i podstawowym organem międzynarodowym powołanym do
reagowania na takie sytuacje i władnym do podejmowania decyzji
mających na celu ewentualne interwencje oraz niesienie pomocy66.
Ponadto rząd Sudanu utrudniał działania Unii Europejskiej poprzez ograniczenia administracyjne dla personelu z Europy. Unia
Europejska zdecydowanie i jednoznacznie poparła działania ONZ
na terenie Darfuru i Sudanu, natomiast sama z różnych przyczyn
politycznych wycofała się z podejmowania samodzielnych działań.
Unia Europejska postawiła przede wszystkim na długoterminowe
działania w zakresie pomocy humanitarnej i rozwojowej, ukierunkowane na stymulowanie rozwoju.
Mimo jednoznacznej polityki wobec rządu Sudanu, jak między
innymi zastosowanie blokad handlowych i zakazów wymiany
towarowej z tym krajem, nie wywoływało to żadnych istotnych
reakcji ze strony Unii Europejskiej. W październiku 2009 roku
65
G. O l s e n, Sub-Saharian Africa. A priority region EU conflict management,
w: R. W h i t m an, S. Wo l f f, The European Union as a Global Conflict Manager,
London 2012, s. 67–69.
66
Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie Darfuru, Teksty przyjęte
6 kwietnia 2006 r., Strasburg, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.
do?pubRef=-, [16.05.2013].
7. Rola Unii Europejskiej w rozwiązywaniu konfliktu...
195
UE starała się nakłonić rząd Sudanu, by położył kres bezkarności
sprawców pogromów w Darfurze i postawił przed sądem osoby
za nieodpowiedzialne. Miało to na celu ochronę ludności cywilnej. Siła reakcji UE była również uzależniona od działań nie tylko
krótkoterminowych, ale również tych, które były realizowane
w dłuższej perspektywie czasu, poprzez użycie instrumentów
związanych z reagowaniem na konflikty zbrojne wewnątrz kraju.
Za działania krótkoterminowe uważa się działania wojskowe, militarne ukierunkowane na zapewnienie stabilności wewnątrz kraju.
Wchodzą one w zakres kompetencji Rady Ogólnej Sekretariatu UE
i są wykonywane zgodnie z zaleceniami Komitetu Politycznego
i Bezpieczeństwa UE. Parlament Europejski nadzoruje działania
związane z jednostką Bezpieczeństwa i Obrony, zwłaszcza w zakresie dysponowania budżetem w działaniach zewnętrznych.
Stąd właśnie państwa członkowskie są główną siłą napędową dla
działań krótkoterminowych, wojskowych mających na celu obronę
jednostek cywilnych narażonych na skutki wojny. Jak już napisano wyżej (s. 95) wsparcie wojskowe udzielone dla misji AMIS II
(lipiec 2005–grudzień 2007) przez UE było znacznie mniejsze niż
w przypadku udzielenia pomocy chociażby w konflikcie w Libanie.
Zostało to określone w komentarzach prasowych jako tendencyjne. Uznano, iż zaangażowanie UE w niesienie pomocy terenom
objętym konfliktem jest traktowane priorytetowo, jeżeli konflikt
ma bezpośredni wpływ na interesy UE oraz stanowi zagrożenie
dla jej terytorium67.
W tym czasie wsparcie państw członkowskich Unii Europejskiej
dla działań UNAMID było bardzo słabe i ograniczone, chociaż
presja ze strony opinii publicznej spowodowała zwiększenie zaangażowania UE w działania na terenie Darfuru. Pomimo wsparcia
J. Z w a n, Evaluating the EU’s role and challenges in Sudan and South Sudan,
Sudan and South Sudan Case Study, Initiative for peacebuilding, 2011, s. 16–26.
67
196
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
dla działań AMIS oraz bezpośrednich interwencji UE w Darfurze,
kierunek działań pomocowych ze strony UE pozostawiał wiele
do życzenia, co spowodowało falę rosnącej krytyki ze strony
społeczności międzynarodowej. Wiele państw członkowskich nie
angażowało się w działania długoterminowe, opierając się jedynie
na misjach pomostowych, które w perspektywie przekazywano
do dalszego wykonania ONZ. Dopiero w 2007 roku kolejny raz
podniesiono kwestie związane z bezpieczeństwem w Darfurze.
Poruszono również kwestie związane z niestabilnością przesiedleńców z rejonu Darfuru i Czadu68.
Krytyka działań Unii Europejskiej ze strony międzynarodowych
komentatorów jest dość jednoznaczna. UE mimo posiadanych
mandatów, środków oraz wsparcia militarnego nie wykorzystuje tych instrumentów w sposób wystarczający dla zapewnienia
bezpieczeństwa w Czadzie i Darfurze. Nieustanna fala krytyki
pod kierunkiem UE jest spowodowana głównie zaniechaniem
zwiększania zakresu niesienia pomocy dla uregulowania konfliktu
w Darfurze, w tym też zapewnienia i przywrócenia stabilności
politycznej na terenie Sudanu. W ocenie dowódcy operacyjnego
UE, jedynie tylko w niektórych rejonach udało się zwiększyć bezpieczeństwo. Natomiast utrzymanie stabilizacji długoterminowo
jest niemożliwe przy tak ograniczonych zasobach wojskowych
ze strony UE. Wspomniane już wcześniej działania Unii Europejskiej są działaniami krótkoterminowymi, natomiast oczekiwano
z jej strony planów i działań mających na celu wprowadzanie
zmian obejmujących swym efektem dłuższe perspektywy czasu.
Za takie działania uważano pomoc przy tworzeniu dokumentów prawnych dających uprawnienia do wprowadzania zmian
Sudan and South Sudan – Permanent mission of France to the United Nations in New York, http://www.franceonu.org/Sudan-and-South-Sudan-8713,
[29.05.2015].
68
7. Rola Unii Europejskiej w rozwiązywaniu konfliktu...
197
związanych nie tylko z zapewnieniem bezpieczeństwa ludności cywilnej, ale również prowadzących do poprawienia relacji
z rządem Sudanu. Priorytetem jest realizacja kompleksowego
porozumienia pokojowego podpisanego w 2005 roku, które
ma stanowić początek w rozwiązywaniu trwającego już 23 lata
konfliktu wojennego pomiędzy Północą a Południem w Sudanie.
Oprócz działalności komisarza ds. współpracy rozwojowej i pomocy humanitarnej, UE powinna udzielać wsparcia dla Dyrekcji
Generalnej ds. Rozwoju (Directorate General for Development,
DG DEV), która ma na celu realizowanie i wdrażanie programów
takich jak finansowe wsparcie dla zapewnienia stabilności politycznej i gospodarczej oraz nadzorowanie polityki zewnętrznej.
Mandat Specjalnego Przedstawiciela UE (European Union Special
Representative, EUSR)69 w Sudanie ma charakter dwojaki. Przede
wszystkim służy jako podstawowy punkt kontaktu z przedstawicielami Unii Afrykańskiej, ale również stanowi zabezpieczenie
dla prowadzenia spraw i rozmów pokojowych celem rozwiązania
konfliktu w Darfurze. Jego głównym zadaniem jest tworzenie
konstruktywnego dialogu pomiędzy Północą a Południem Sudanu, z należytym uwzględnieniem regionalnych aspektów tego
konfliktu70.
W ocenie społeczności międzynarodowej Specjalny Przedstawiciel UE mógłby zrobić znacznie więcej w zakresie poszerzenia
sposobów udzielenia wsparcia i pomocy dotyczącej zmian na
Specjalnimi Przedstawicielami Unii Europejskiej (European Union Special
Representative, EUSR) są wysłannicy Unii Europejskiej z konkretnymi zadaniami
za granicą. Podczas gdy ambasadorami UE są odpowiedzialni za sprawy jednego kraju, specjalni Przedstawiciele do rozwiązania konkretnych problemów
obszarów konfliktowych lub regionów państw. Za: G. G r e v i, The EU Special
Representatives, Paris 2007.
70
S. A b d u r r a h i m, Cooperation between the African Union (AU) and the
European Union (EU) with regard to peacemaking and peacekeeping in Africa,
https://ujdigispace.uj.ac.za/handle/10210/2274, [29.05.2015].
69
198
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
terenie Darfuru, poprzez wywieranie znaczących nacisków na
rząd Sudanu. Działania długo- i krótkoterminowe wymagają
sprawnego koordynowania, jak również powinny polegać na
działaniach bardziej strategicznych, a nie tylko na teoretycznych
planach w późniejszym czasie cedowanych na ONZ. Celem podjęcia
politycznego dialogu wymagane jest działanie ze strony państw
członkowskich Unii Europejskiej, między innymi poprzez podejmowanie inicjatywy w zaangażowanie Chin w poprawę sytuacji
w Sudanie. Niestety, zbyt długo ignorowano Chiny jako głównego
odbiorcę ropy z Sudanu, a właśnie Chiny mogły mieć ogromny
wpływ na wprowadzanie zmian z racji swoich powiązań ekonomicznych z tym rejonem. Z inicjatywy Międzynarodowego Trybunału Karnego, jak również na wniosek Rady Bezpieczeństwa ONZ
powstał szereg nakazów aresztowania dla urzędników sudańskich.
Międzynarodowy Trybunał Karny, z racji nadanych uprawnień na
mocy art. 13 Statutu Rzymskiego, ma możliwość i odpowiednie
narzędzia, aby wnioskować i postawić przed Trybunałem Karnym
osoby bezpośrednio odpowiedzialne za działania zbrojne, zbrodnie
na ludności czy ludobójstwo71.
Współpraca Unii Europejskiej opiera się między innymi na
relacjach z Rządem Jedności Narodowej (Government of National
Unity, GONU)72 w Chartumie, jak również z Rządem Sudanu PołuG. C u m m i n g, The European Union in Sudan: A Missed Opportunity?, „The
Round Table”, 104(2015), nr 2, s. 473–488, http://www.tandfonline.com/doi/
pdf/10.1080/00358533.2015.1063842, [29.05.2015].
72
Po podpisaniu porozumienia pokojowego w 2005 roku między rządem
Omara al-Baszira i Ludową Armią Wyzwolenia Sudanu (SPLA), Rząd Jedności
Narodowej został umiejscowiony w Sudanie, zgodnie z Konstytucją Tymczasową przy czym obok wiceprezydenta Sudanu Północnego zostało utworzone
stanowisko Viceprezydenta reprezentującego Południe. Pozwoliło to na podział
złóż ropy naftowej w równym stopniu, ale nadal zarówno na północy jak i na
południe pozosałay armie. Za: M. M u f t i, Some Reflection on Upcoming Division
of Sudan, 2011.
71
7. Rola Unii Europejskiej w rozwiązywaniu konfliktu...
199
dniowego w Dżubie73. W związku z podpisanym porozumieniem
pokojowym w 2005 roku Komisja Europejska opublikowała plan
znaczącego wsparcia finansowego dla przeprowadzenia reform
przy użyciu zróżnicowanych instrumentów. Zadeklarowane nakłady
finansowe sięgają kwoty 500 mln euro. Fundusze te ukierunkowano na takie programy jak: bezpieczeństwo, żywność, edukacja,
urządzenia wodne, wsparcie dla organizacji pozarządowych.
W grudniu 2007 roku Komisja przekazała 3 mln euro do Funduszu
Powierniczego ONZ w celu dofinansowania prac Unii Afrykańskiej i ONZ jako wsparcie dla Zespołu Mediacyjnego. Mając na
uwadze, iż bardzo trudne jest bezpośrednie finansowanie działań
pomocowych na terenie Sudanu, Unia Europejska działa poprzez
wsparcie finansowe udzielane organizacjom pozarządowym za
pośrednictwem ONZ. Komisja Europejska jednoznacznie deklaruje
swoją gotowość pomocową w sprawie wsparcia finansowego dla
poprawienia sytuacji w Sudanie, jednak, jak już wspomniano,
poprzez działania krótkoterminowe. W ocenie krytyków działania
UE powinny również w większym stopniu polegać na zwiększeniu
nakładów finansowych dla inicjatyw rozwojowych.
Wiele z działań Unii Europejskiej, jakie wdrożono w celu poprawy sytuacji na terenie Sudanu, nie przynosi oczekiwanych
efektów. Współpraca UE z USA nie przyniosła ograniczenia dalszych
działań zbrojnych na terenie Sudanu. Nie udało się w pełni ograniczyć przenoszenia się walk zbrojnych. Mimo wszelkich ostrzeżeń
Przykładem może być misja cywilna EUAVSEC South Sudan. W jej ramach
Komisja Europejska finansuje zakup sprzętu i wyposażenia portu lotniczego
w Dżubie, a jej współpraca z partnerami w Płd. doprowadziła do wzajemnego
uzupełniania się zamierzeń z działaniami Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji ONZ IOM (International Organization for Migration), która szkoli personel
portu lotniczego z procedur imigracyjnych oraz z działaniami Japońskiej Agencji
Współpracy Międzynarodowej JICA (Japanese International Cooperation Agency), która prowadzi szkolenia z procedur celnych; B. P a c e k, Nowe misje Unii
Europejskiej, art. cyt., s. 24.
73
200
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
w kierunku UE, która powinna mieć opracowany i gotowy plan
działania w przypadku zaostrzenia się sytuacji konfliktowej na
terenie Sudanu, sytuacja nie poprawia się. UE powinna inicjować
działania związane z formalnym rozdzieleniem interesów ekonomicznych, sił zbrojnych, handlu ropą oraz wsparcia dla spłaty
zadłużenia Północy i Południa Sudanu74.
Podsumowując, ogólnie działania pomocowe są bardzo osłabione, chociażby z racji tego, że brakuje ogólnej koordynacji działań
międzynarodowych zarówno na terenie Darfuru, jak również
w rejonie całego Sudanu. Powstały chaos w działaniu Unii Europejskiej związany jest między innymi z jakością współpracy UE
z USA. Brak jest ścisłej współpracy ukierunkowanej na planowanie działań pomocowych, również dlatego, że powstała swoista
rywalizacja pomiędzy krajami sąsiadującymi, które pragną być
postrzegane jako główny pośrednik w działaniach pokojowych.
W gestii UE jest wywieranie silniejszych nacisków na rząd Sudanu,
która formalnie nie jest do tego przygotowana. Rola ta powinna
być przejęta przez USA, a UE powinna podjąć zadanie wspierania
owych działań. Najbardziej skutecznym działaniem jest stworzenie
międzynarodowej grupy państw, w skład której weszłyby: Rosja,
Chiny, kraje arabskie i państwa afrykańskie, celem wywierania
nacisków politycznych i ekonomicznych na rząd Sudanu.
8. Inicjatywy pokojowe
i próby rozwiązania konfliktu w Darfurze
8.1. Umowa pokojowa z Abudży w sprawie Darfuru
Podjęte w 2005 roku negocjacje w Abudży w Nigerii toczyły się
początkowo bardzo wolno, tak że urzędnicy ONZ i Unii Afrykańskiej
ostrzegali, że mogą one skończyć się fiaskiem. Ostrzeżenia pocho74
Tamże, s. 19, więcej G. C u m m i n g, The European Union in Sudan, dz. cyt.
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu...
201
dziły od wysoko postawionych urzędników, między innymi brytyjski
minister spraw zagranicznych i premier Holandii oświadczyli, że
społeczność międzynarodowa przekazała ogromne fundusze, czas
i wysiłek dla przeprowadzenia rozmów, ale ich cierpliwość nie jest
nieograniczona. Presje próbowali wywrzeć sekretarz stanu Wielkiej
Brytanii Hilary Benn oraz zastępca sekretarza stanu Stanów Zjednoczonych Robert Zoellick. Ostrzegano, że zostanie wstrzymane
finansowanie negocjacji, jeśli porozumienie nie zostanie szybko
osiągnięte. Wkrótce pojawiło się niebezpieczeństwo wstrzymania
rozmów. Dopiero wobec zaciętych walk w Darfurze postępy stały
bardziej prawdopodobne, gdy przedstawiono kompleksowe porozumienie pokojowe, którego celem było zajęcie się przyczynami
konfliktu i złożenie deklaracji pomocy humanitarnej oraz podjęcie
decyzji o zawieszeniu broni, zmniejszeniu poziomu przemocy
i poprawieniu klimatu do prowadzenia negocjacji. W końcu największe wysiłki skierowano na zespoły negocjacyjne, a nie strony
konfliktu, aby podtrzymać komunikację z mieszkańcami Darfuru
i innymi ważnymi grupami, które nie były reprezentowane na
konferencji. Ostatecznie rebelianci poprosili mediatorów o trzy
tygodnie czasu dla zapoznania się z dokumentacją. Zazwyczaj
konferencje międzynarodowe nie są miejscami osiągania porozumienia za pomocą przedłużających się publicznych negocjacji, ale
jako miejscami uroczystego ratyfikowania i ogłaszania wyników
zakulisowych rozmów i negocjacji75.
W dniu 5 maja 2006 roku ostatecznie podpisano Darfurskie
Porozumienie Pokojowe w sprawie Darfuru, znane jako umowa
z Abudży (Darfur Peace Agreement, DPA). Ukierunkowane jest ono
na wytyczenie celów długotrwałego pokoju dla ochrony niewinnych
M. M a m d a n i, Saviors and survivors..., dz. cyt., s. 306–308; zob. R.B. Z o e l l i c k, Deputy Secretary of State, Briefing on Abuja Peace Agreement for Darfur,
May 5, 2006, Abuja, Nigeria,http://2001-2009.state.gov/s/d/former/zoellick/
rem/2006/65933.htm, [18.03.2015].
75
202
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
stron konfliktu. Umowa (porozumienie) wymusza na sudańskim
Rządzie Jedności Narodowej rozbrojenie i demobilizację zbrojnych
oddziałów, w tym do połowy października radykalne ograniczenie ruchów sił obronnych poprzez zmniejszenie ich liczebności.
Szczegółowy harmonogram demobilizacji został utworzony celem
zapewnienia rozbrojenia sił rebeliantów. Umowa przewidywała, że
4000 kombatantów ma zostać zintegrowanych z sudańskimi siłami
zbrojnymi, 1000 ma być włączonych do sił policyjnych, a 3000 ma
być przeznaczonych dla wsparcia w ramach programów szkolnych
i edukacyjnych. Dla ludności Darfuru został wprowadzony proces
demokratyzacji w celu wyboru własnych przywódców mających
stanąć na czele danego regionu. W lipcu 2010 roku przeprowadzono referendum w celu ustalenia jedności terytorialnej dla
Darfuru. Na okres trzech lat umowa przyznała ruchowi rebelianckiemu 12 mandatów w Zgromadzeniu Narodowym w Chartumie,
21 miejsc dla krajowych członków ustawodawczych, 1 stanowisko
gubernatora i 2 zastępców prezesów państwowych w Darfurze,
wyższe stanowiska w ministerstwach i w samorządach. Społeczność
międzynarodowa zaangażowana w tę tematykę wezwała darczyńców do ofiarowania dalszych środków dla wspierania określonych
na konferencji potrzeb i realizowania priorytetów76.
Zadaniem Rządu Jedności Narodowej jest zagospodarowanie
300 mln dolarów rocznie w okresie dwóch kolejnych lat w celu
odbudowy regionu. Joint Assessment Mission powstał w celu jednolitej odbudowy dwóch regionów (północ-południe) na podstawie porozumienia pokojowego, jak również w celu określenia
konkretnych potrzeb odbudowy i rozwoju Darfuru. Wokół obozów
Darfur Peace Agreement, United States Department of State, Washington
DC 2006, http://2001-2009.state.gov/p/af/rls/65932.htm, [18.03.2014]; zob.
Roadmap for Peace in Darfur A Roadmap for Peace in Darfur, The Enough Project,February 2011r.,http://www.enoughproject.org/files/darfur_roadmap%20
%281%29.pdf, [18.02.2016].
76
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu...
203
dla uchodźców miały powstać strefy buforowe w celu budowy
wewnętrznych korytarzy dla pomocy humanitarnej i innych działań pomocowych. Powołano też Komisję do spraw bezpośredniej
współpracy z ONZ, aby nieść pomoc wysiedleńcom powracającym
na swoje tereny. Umowa stwierdzała, że rząd Sudanu zapewni
30 mln dolarów odszkodowania dla ofiar konfliktu.
Dziesięć dni od podpisania umowy doszło do jej złamania i nasilenia konfliktów zbrojnych na prowincjach. Skalę okrucieństwa
porównywano do tej z 2003 roku i z początku 2004 roku. Nie
miało to związku z postępowaniem politycznym, ale z techniczną
obsługą rozwiązań, które sugerowano wprowadzić. Główny doradca
zespołów w Abudży, brytyjski specjalista ds. Sudanu Alex de Waal,
stwierdził 5 lipca 2006 roku, że selektywna eliminacja ugrupowań
dżandżawidów poprzez ich zdziesiątkowanie doprowadzi do konfliktu z rządem Sudanu, któremu podlegają dżandżawidzi, i do
dalszego powiększania skali konfliktu77.
Niemniej jednak de Waal doradzał jeden kierunek działania,
który byłby zgodny z Darfurskim Porozumieniem Pokojowym. Wymagał on zaangażowania armii sudańskiej w działania pokojowe.
Prace te miały obejmować: utworzenie kontrolowanych szlaków
migracyjnych oraz zainicjowanie procesu rozbrojenia kontrolowanego przez starszyznę plemienną. W świetle tak ciężkich zaniedbań oraz spadku zaufania wobec działań pokojowych, wdrażanie
poszczególnych procesów pokojowych było jedynie idylliczną
wizją dalszych działań na terenach objętych głębokim kryzysem
zaufania i trwającym konfliktem wewnętrznym. Zdaniem de Waal,
również u podstaw rozwiązania konfliktu stoi zjednoczenie grup
etnicznych żyjących na terenie Sudanu. W przypadku interwencji
NATO możliwe jest też doprowadzenie do rozszerzenia konfliktu
G. P r u n i e r, Darfur’s Sudan problem, http://www.opendemocracy.net/
democracy-africa_democracy/darfur_conflict_3909.jspm, [18.03.2013].
77
204
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
zbrojnego i tym samym odbudowy kraju na gruzach. Jako przykład
podał sytuację z Iraku78.
Istnieje wiele powodów do krytyki porozumienia pokojowego
w Darfurze, ale jego główne postanowienia nie dotyczą rozbrojenia
dżandżawidów. Podczas negocjacji każda ze stron biorących udział
w formułowaniu postanowień, jak również każda organizacja,
która ustanawiała każdy z punktów porozumienia w Darfurze,
jednogłośnie podkreśliła, że konieczność rozbrojenia dżandżawidów należy do tej organizacji, która umożliwiła uzbrojenie
rebeliantów, tym samym wskazując rząd w Chartumie. Wskazano
jednak, że plan rozbrojenia rebeliantów powinien być w pierwszej
kolejności zatwierdzony przez Unię Afrykańską. Następnie po tej
akceptacji powinna nastąpić kontrola procesu rozbrojenia przez
Unię Afrykańską oraz niezależną społeczność międzynarodową.
Powstała jednak wątpliwość co do możliwości realizacji planu
rozbrojenia i zdolności rządu Sudanu do jego wykonania. Większość dżandżawidów została uzbrojona przez lub przy aprobacie
rządu w Chartumie, co zakłada istnienie politycznej lojalności79.
Kolejna faza rozbrojenia rebeliantów miała polegać na zreformowaniu i zniwelowaniu kompetencji paramilitarnych instytucji,
które kontrolują szlaki migracyjne koczowników i rozpoczęciu
procesu rozbrojenia nadzorowanego przez starszyznę plemienną.
Istniała obawa, że doprowadzi to do ukrywania broni, niemniej
powinno nastąpić znaczne zwiększenie bezpieczeństwa. Kiedy wiadomo, że żadna z grup nie jest faworyzowana, to proces pokojowy
może być wdrażany niemal bezboleśnie. W owym mechanizmie
głównym celem powinno być rozbrojenie i neutralizacja milicji
plemiennych i jej głównych ognisk konfliktowych powiązanych
Darfur Peace Agreement, the United Nations, http://www.un.org/zh/focus/
southernsudan/pdf/dpa.pdf, [14.03.2014].
79
Darfur Peace Process & Chronology, http://www.smallarmssurveysudan.org/
facts-figures/sudan/darfur/darfur-peace-process-chronology.html, [15.03.2014].
78
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu...
205
z rządem w Chartumie. Nie jest to nowa koncepcja, ale została
sprawdzona poza rejonem Afryki i jako jedyna odniosła sukcesy.
Wśród tych, którzy pomogli zaprojektować darfurski plan rozbrojenia, są partyzanci i oficerowie, którzy prowadzili podobne
działania na terenie Etiopii i Somalii, a także w innych częściach
Sudanu. Radzili oni cierpliwość przy kontynuacji żmudnego procesu budowania zaufania. To daje siłę do budowania jednolitego
frontu pokojowego, jak również wsparcie przy dalszych etapach
procesów pokojowych80.
Według niektórych ekspertów nie ma miejsca na dalsze złudzenia co do możliwości bezbolesnego wprowadzania zmian na
terenie Sudanu. Sprzyjające temu działania to jedynie takie, które
tworzą polityczno-wojskową kontrolę i ustalenie rozmieszczenia
wojsk kontrolujących dane obszary. Widoczna jest konieczność
zaniechania sztucznej kontroli przez instytucje zewnętrzne, blokujące prawidłowy i płynny rozwój poszczególnych procesów pokojowych. Sytuacja w Darfurze nie jest wynikiem tylko podziałów
etnicznych, czy wrogości starszyzn plemiennych, ani nawet spisku
zaprzysiężonych wrogów reżimu. Konflikt w Darfurze nie będzie
również rozwiązany poprzez propagowanie optymistycznych receptur przywracania pokoju81.
Podkreśla się, że Darfur był niezależnym państwem, którego
terytorium Brytyjczycy włączyli do kondominium brytyjsko-egipskiego w 1916 roku ze względów strategicznych w okresie „wielkiej wojny”. Ponieważ obszar był bezużyteczny dla nich w tym
czasie, zapomnieli o nim prawie tak szybko, jak go przyjęli i taki
zapomniany pozostawał aż do 1970 roku. Darfur zamieszkany był
przez plemiona afrykańskie i arabskie. Podział ten nigdy nie miał
D. L a n z, Sudan-Darfur, Abuja Negotiations and the DPA,Unpacking the
Mystery of Mediation in African Peace Processes,https://www.wiltonpark.org.uk/
wp-content/uploads/darfur-overview-summary.pdf, [17.03.2015].
81
Tamże.
80
206
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
większego znaczenia w czasach niezależności Darfuru, a nawet
imperialnego zaniedbania, gdyż wszyscy jego mieszkańcy byli
muzułmanami. Znaczenia nabrał dopiero wówczas, gdy doszło
do podziału terytorialnego na pro- i antychartumskie82.
Na podstawie opinii wielu obserwatorów rozmów pokojowych
w Abudży rozpoczęto korzystne działania ukierunkowane na
integrację głównych zmian w regionie Darfuru. Dwa skrzydła
SLM– jedno z Minni Minawi i drugie pod przewodnictwem Abdulwahida na drodze skoordynowanych działań zobowiązały się
do rozwiązania problemów negocjacyjnych. To prawda, że każdy
ruch miał własny zespół negocjacyjny, prowadzony przez głównego negocjatora. Wszyscy pracowali w ramach jednego zespołu
z zespołem rządowym. Zaangażowano się w szczegółowe dyskusje
w celu podjęcia uchwały w spornych kwestiach z rządem Sudanu,
co stało się przy pełnej koordynacji członków ruchu. Poszukiwania
metodologii rozwiązania spornych kwestii w negocjacjach zostały
skonstruowane i szeroko omówione. Negocjacje skupiły się na
trzech głównych obszarach: podziału władzy, dystrybucji bogactw
i uzgodnień dotyczących bezpieczeństwa państwa. Omówiono takie
zagadnienia, jak dialog z Darfurem, odbudowa i rzwój, powrót
uchodźców i osób przesiedlonych do swoich wiosek, układ zbrojny
i indywidualne odszkodowania, rozbrojenie milicji plemiennych
prorządowych i innych powiązanych kwestii83.
8.2. Dokument z Doha na rzecz pokoju w Darfurze
Katar starał się pośredniczyć w rozmowach między stronami
konfliktu w Darfurze. Konflikt wybuch w 2003 roku, Ligi Państw
A. d e Wa a l, Darfur’s fragile..., dz. cyt., http://www.opendemocracy.net/
democracy-africa_democracy/darfur_conflict_3909.jsp, [z 17.03.2013].
83
N. N e t a b a y, The Darfur Peace Process: Understanding the Obstacles
to Success, http://www.beyondintractability.org/casestudy/netabay-darfur,
[12.03.2014].
82
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu...
207
Arabskich i Unia Afrykańska zgodziły się we wrześniu 2008 roku
na podjęcie współpracy w celu zakończenia trwającego od sześciu
lat konfliktu. Obie zgodzily się, by Doha było gospodarzem. Za
pośrednictwem Unii Afrykańskiej i ONZ, Katar zaangażował się
mocno w ngocjację jako pośrednik. Grupy rebelianckie zachowały daleką ostrożność oraz sceptycyzm wobec arabskiej mediacji,
dostrzegając to jako sposób ochrony prezydenta Sudanu Omar
Hassana al-Baszira przeciw przed możliwością oskarżenia go
o zbrodnie wojenne przez Międzynarodowy Trybunał Karny. Od
tego momentu katarski minister do spraw zagranicznych Abdullah Al-Mahmood podjął intensywne zaangażowanie w spotkania
stron. Rząd Sudanu, Ruch Sprawiedliwości i Równości, rząd Czadu
i Kenii, podjęły działania w celu ułatwienia procesu pokojowego84.
W Doha udało się także zwołać różnego rodzaju inne szczyty
arabskich oraz afrykańskich ministrów, mediatorów, specjalnych
wysłanników do Sudanu i partnerów międzynarodowych, w celu
podjęcia kolejnych kroków w mediacji porozumienia pokojowego
dla Darfuru. Katarskie dobre stosunki z rządem Sudanu i jego
rozległe dostarczanie pomocy humanitarnej dla ludności Darfuru,
oznaczało, iż decydenci Katarscy cieszyli się wysokim poziomem
zaufania w oczach obu stron negocjacji działając na rzecz zakończenia konfliktu w Darfurze. Ta reputacja bezstronności nie pozostała
jednak w pełni niekwestionowana – byli też krytycy, w przypadku
Darfuru byli częściowo związani z Chartumem85.
Katar jest kluczowym partnerem gospodarczym Sudanu, a także jego rola polityczna w Darfurze przyczyniła się do powstania
Darfurskiego Banku Rozwoju tworząc przykładowo rozwojowe
I. I b r a h i m, A High Devolution Region (HDR): A Community Based Political
Solution for Darfur, http://works.bepress.com/ibrahim_ibrahim/1, [12.03.2014].
85
S. B a r a k a t, The Qatari Spring: Qatar’s emerging role in peacemaking.
Kuwait Programme on Development, Governance and Globalization in the Gulf
States, LSE, 2012 r.
84
208
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
wioski w pięciu stanach Darfuru, którym przewodniczy dzisiaj
Międzynarodowy Komitet Rozwoju. Zawarta umowa z Doha obejmuje zobowiązania zapłacenia 500 mln dol na odbudowę Darfuru.
Dodatkowo obserwatorzy zauważyli, iż Doha jako neutralne miejsce
może mieć pozytywny wpływ na dalsze negocjacje. Twierdzono
też, że miasto będące w bliskiej więzi z Sudanem, ułatwiało by
mediację poprzez głębsze zrozumienie problemu w Darfurze. Takie argumenty były równoważone przez tych, którzy dostrzegają
większą trwałość w bezstronności Kataru. Analitycy zauważają,
że neutralne terytorium jest lepiej przygotowanym miejscem dla
otwartego dialogu na temat kluczowych problemów związanych
z konfliktem86.
Dokument pokojowy dla Darfuru został podpisany w maju 2011
roku w Doha. Dnia 14 lipca Rząd Sudanu i Ruchu Sprawiedliwości i Równości podpisali protokół ustaleń o stworzeniu ram dla
kompleksowego procesu pokojowego w Darfurze (Doha Document
for Peace in Darfur, DDPD). DDPD jest wynikiem dwóch i pół roku
negocjacji, dialogu oraz konsultacji stron konfliktu, wszystkich zainteresowanych stron i partnerów międzynarodowych. Dokument
zapewnia rozwiązanie biorące pod uwagę przyczyny konfliktu oraz
jego konsekwencje w tym również podział władzy. Jest również
źródłem wiedzy na temat praw człowieka, sprawiedliwości i pojednania w odniesieniu do wewnętrznego dialogu między stronami. W czerwcu, sekretarz generalny ONZ Ben Ki Moon przywitał
dokument z Doha jako zapowiedź końca trwającego od ośmiu
lat konfliktu w Sudanie. Założenia dokumentu są odniesieniem
dla Unii Afrykańskiej i Ligi Państw Arabskich. UNAMID przewodniczy komitetowi na rzecz zawieszenia broni, o którym mowa
w dokumencie DDPD. Potwierdza swoje zaangażowanie w KrajoR.M. A b u s h a r a f, Debating Darfur in the world, „Annals of the American
Academy of Political and Social Science”, 632(2010), nr 1, s.67–85.
86
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu...
209
wą Konstytucję Rzeczypospolitej Sudanu od 2005 roku poprzez
pełne wdrożenie umowy pokojowej ze stycznia 2005 roku, wraz
z przestrzeganiem osiagnięć politycznych w rozwiązanie konfliktu
w Darfurze w szczególności porozumień w sprawie zawieszenia
broni i pomocy humanitarnej87.
Dokument z Doha dla pokoju w Darfurze został podpisany
w lipcu 2011 roku przez rząd Sudanu. Tylko jedna opozycyjna
partia wyraziła swój sprzeciw – Ruch Wyzwolenia i Sprawiedliwości
uznając od samego początku DDPD jako wadliwą umowę, która nie
odnosi się do kwestii politycznych i bezpieczeństwa. Jednak DDPD
było ogromnym krokiem dla zakończenia trwającego dzisięć lat
konfliktu w rozległym regionie zachodniego Sudanu. Rząd w Chartumie, niestety konsekwentnie odmawiał sensownych działań
związanych z wykonaniem tej umowy, która została ustalona na
tak chwiejnym fundamencie. Należy też zauważyć, że sama umowa
była wadliwa i nie pełna. Nie bierze pod uwagę podstawowych
kwestii bezpieczeństwa i politycznych, które stanowiły przyczynę
chwycenia za broń przeciwko reżimowi w Darfurze. Co więcej,
nie powstrzymuje milicji od dalszych działań, które skutecznie
uniemożliwiają powrót przesiedleńców oraz uchodźców. DDPD
jest niezwykle podobna do porozumienia pokojowego podpisanego w Budźy w 2006 roku, która była katastrofą dyplomatyczną.
Umowa rozwiązuje jeden z przejawów szerszego problemu rządu
w Chartumie tj. marginalizcji społeczności żyjących na peryferiach
Sudanu. Dopóki polityka integracji i transformacji demokratycznej
dla wszystkich ludzi w Sudanie nie jest kompleksowo wdrożona,
ewentualne późniejsze porozumienie pokojowe przyniesie tylko
porozumienie regionalne, tak jak w przypadku Darfuru. Zarówno
rząd USA i inne kluczowe organizacje humanitarne muszą zmieThe Doha Document for Peace in Darfur (DDPD), http://unamid.unmissions.
org/Portals/UNAMID/DDPD%20English.pdf, [12.03.2014].
87
210
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
nić swoje zachowanie w stosunku do Darfuru jako oddzielnego
projektu politycznego, oddzielając ją od reszty Sudanu. Następnie
Darfur musi zostać wyłączony od przyszłej polityki planowania
w Sudanie88.
Jest kilka różnych rodzajów mediacji, np. te, które mogą być
określone jako mediacje, gdzie stosuje się bodźiec jako zachętę dla
stron umowy. Niektóre oparte są na zainteresowaniu, zachęceniu
do mediacji, która koncentruje się na technicznym rozwiązywaniu problemów, ku zadowoleniu każdej ze stron. Wreszcie może
być przekształcenie mediacji w przedsięwzięcie długoterminowe,
które wymaga interwencji wielopoziomowych dla zmian relacji
i fundamentalnego zrozumienia stron89.
Jak dotąd Katar opierał swoją mediację na ogromnych zasobach finansowych jakie oferowano dla zachęty stronom konfliktu,
w celu osiągnięcia porozumienia. Dokument ten idzie jednak dalej,
sugerując iż katarska mediacja posuwa się dalej dzięki rzadkiej
legitymizacji zarówno wśród państw arabskich jak i zachodnich90.
Dokument z Doha zareagował na potrzeby mieszkańców Darfuru, co może być wyjaśnione w dalszej części:
– przyjęcie reprezentacji mieszkańców regionów na wszystkich
szczeblach administracji rządowej, w tym na prezydent państwa;
– przyjęcie granic prowicji z resztą Sudanu z 1956;
– ustanowienie Komisarza z uprwnieniami nt. gruntów i ich
wytycznych;
O. I s m a i l, A. L a R o c c o, Failing Darfur: Project of the Center for American Progress to end genocide and crimes against humanity – Enough, Washington,
August 2012.
89
D. L a n z, M. W ä h l i s c h, L. K i r c h h o f f, M. S i e g f r i e d, Evaluating
Peace Mediation: Initiative for Peacemaking, http://initiativeforpeacebuilding.eu/
pdf/Evaluating_Peace_mediation.pdf, [12.03.2014].
90
D. M o r a n, Qatar Steps into the Breach. Security Watch, ISN Zurich: International Relations and Security Network, 24 March, www.isn.ethz.ch/isn/
Current-Aff airs/Security-Watch/Detail/?lng=en&id=9814, [16.03.2015].
88
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu...
211
– zatwierdzenie odszkodowań dla wysiedlonych i uchodźców,
indywidualnie i zbiorowo dla ochrony ich bezpieczeństwa
i zapewnienia im dobrowolnego powrotu do swoich wiosek;
– uszczegółowienie środków dla rozwoju i świadczenia usług
socjalnych na rzecz usunięcia niesprawiedliwości w odniesieniu
do zacofania, stworzenie funduszu i zgromadzenie sumy 5 mld
dol na ten cel;
– przyjęcie prawej strony mieszkańców regionu do centralnej
władzy;
– zobowiązanie do nacjonalizmu instytucji państwowych;
– stworzenie poszczególnych uprawnień dla zorganizowania
dobrowolnego powrotu osób wysiedlonych i uchodźców;
– utworzenie funduszu na cel odszkodowań i zadośćuczynienia;
– utworzenie biura prawdy, sprawiedliwości i pojednania;
– postanowienie w spawie szczegółowych warunków zawieszenia
broni, kontroli i odpowiedzialności za ich naruszenie;
– powołanie mechanizmu monitorowania i wdrażania czego nie
było w umowie w Abudży.
Pomimo faktu, ze Katar podejmował wysiłki pokojowe w Darfurze, były one czasem krytykowane, ale jednak praca ta była
postrzegana w pozytywnym świetle. W regionie i światowej społeczności roi się od walki o władzę, gry o własne interesy, a Katar
jest jednym z niewielu, który do niedawna wydawało się że wznosi
się do rangi bezstronnej instytucji, która zobowiązała się do pracy
na rzecz pokoju w trudnych sytuacjach. To starannie skonstruowana
dla siebie pozycja bezstronnego, wiarygodngo i hojnego mediatora
na Bliskim Wschodzie. Te wysiłki choć nie zawsze udane mają
jednak spolidne podstawy dla powstania kraju, jako globalnego
gracza w przywracaniu pokoju na rzecz zakończenia konfliktu.
Rząd Kataru nie zatrzymał się na mediacji w sprawie konfliktu
w Darfurze wraz z jego końcem po podpisaniu umowy w 2011
roku. Od tego czasu, jednym z celów jego polityki zagranicznej
212
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
w stosunku do Darfuru było monitorowanie sytuacji dla utrzymania
stabilności i przestrzegania warunków porozumienia pokojowego.
Z tego powodu między innymi w dniach 7–8 kwietnia 2013 roku,
Katar jeszcze raz zorganizował międzynarodową konferencję
darczyńców na rzecz odbudowy i rozwoju Darfuru. Konferencja
odbyła się z przedstawicielami rządu Sudanu, jej podstawowym
elementem było przyjęcie strategii odbudowy i rozwoju Darfuru
na lata 2013–201991.
Mimo międzynarodowej i regionalnej zgody co do dokumentu
Doha dla Darfuru, wielu obserwatorów zgadza się, że dokument
napotka wiele przeszkód i wyzwań, które można podsumować
w następujący sposób.
Największe wyzwania i braki stojące przed Umową Doha
to odmowa głównych ruchów uczestniczenia w umowie i podpisania go, w szczególności Sprawiedliwości i Równości Ruch
i Oswobodzenie Armii, siły Arko Minawi i Abdel Wahid Mohamed Nur. Dlatego Ruch Sprawiedliwości i Równości widzi siebie
jako kluczowego gracza na mapie Darfuru, który nie może być
zwalczny ale musi dostać odpowiednią okazję do dialogu z rządem w otwartym dokumencie gdzie omówiono wszystkie kwestie
dotyczące negocjacji.
Umowa Doha nie zawiera wyraźnego wskazania indywidualnego odszkodowania, podczas gdy Jadwit wdrażał przejściowe
odszkodowania wg administracji obywatelskiej. Podobnie do
negocjacji pokojowych w Abudży z 2006 roku, społeczeństwo obywatelskie zostało w dużej mierze wykluczone z Doha z wyjątkiem
kilkudziesięciu liderów społeczeństwa obywatelskiego i wodzów
plemiennych, którzy odegrali rolę doradczą. Mediatorzy planowali
zgromadzić około 300 liderów społeczeństwa obywatelskiego do
The International Donor Conference for Reconstruction and Development in
Darfur, April 2013, http://darfurconference.com/, [16.03.2015].
91
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu...
213
Doha, celem zabezpieczenia swojego udziału w rozmowach pokojowych pomiędzy grupami rzadowymi, a rebeliantami jako bardziej
stałe, ale nadal istniało duże prawdopodobieństwo, ze grupy te
nie będą wspierać umów negocjonowanych przez rebeliantów92.
Coraz bardziej chaotyczny proces negocjacji w Doha odzwierciedla podstawowe błędy w strukturze rozmów. Wstępna umowa
między rządem Sudanu a Ruchem Sprawiedliwości i Równości
lub JEM, ujawniła zacieranie przejrzystości i otwartości. Takie
podejście dało możliwość rządowi Sudanu do umiejętnego manipulowania wewnętrznymi tarciami między grupami rebeliantów
z Darfuru dbającymi o swoją przyszłość, w ten sposób unikając
międzynarodowego potępienia dla poważnego naruszenia praw
człowieka. Początkowo mediatorzy wierzyli, że uda się zjednoczyć
gupy non-Jem początkując negocjacje z myślą o połączeniu dwóch
odrębnych tworów. Niestety, spowodowało to pojawienie się dwóch
dodatkowych jednostek walczących o włączenie do porocesu
pokojowego w Darfurze na własnych warunkach: Ruchu Wyzwolenia i Sprawiedliwości (Liberation and Justice Movement, LJM)93
i grupy Roadmap. Napięcia między i wewnątrz tych grup są nadal
bardzo wysokie.
W dniu 20 marca 2010 roku LJM podpisał porozumienie o zawieszeniu broni z rządem Sudanu i zgodził się na rozmowy, które
mogły doprowadzić do ostatecznego porozumienia pokojowego.
W negocjacjach pokojowych z Doha, które odbyły się w grudniu
92
L. J o n e s, Doha agreement could actually worsen chances for peace in Darfur, 2011, http://www.csmonitor.com/World/Africa/Africa-Monitor/2011/0719/
Doha-agreement-could-actually-worsen-chances-for-peace-in-Darfur, [16.03.2015].
93
Ruch Wyzwolenie i Sprawiedliwość to grupa rebeliantów uczestnicząca
w konflikcie w sudańskim Darfurze, kierowana przez dr Tijani Sese. Jest to sojusz
dziesięciu mniejszych organizacji rebelianckich Darfuru, które utworzyły nowe
ugrupowanie w dniu 23 lutego 2010 roku. Za: Darfur new rebel group announces
formation of its structure, „Sudan Tribune”, 2011.
214
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
2010 roku i w styczniu 2011 roku, przywódca Ruchu stwierdził
przyjęcie podstawowych propozycji dla Darfuru zawartych w dokumencie pokojowym proponowanym przez wspólnych mediatorów.
W dniu 29 stycznia 2011 roku, przywódcy Ruchu i rywal Ruchu
wydali wspólne oświadczenie potwierdzające ich zobowiązanie
do negocjacji z Doha i zgodzili się wziąć udział w Forum w Doha
w lutym 2011 roku. Ruch Wyzwolenia i Sprawiedliwości w lipcu
2011 roku podpisał porozumienie pokojowe dla Darfuru z nowym
rządem sudańskiem. Z Ruchem Sprawiedliwości i Równości połączyły się też inne frakcje.
Pomimo upływu czasu od podpisania porozumienia w Doha na
rzecz pokoju w Darfurze wciąż wiele problemów i pytań pozostaje
bez odpowiedzi. Przede wszystkim ostre pomiędzy kolejnymi kryzysami oraz róznice między elementami Wyzwolenia i Sprawiedliwości sygnatariuszy z Doha nasuwa coraz większe obawy co do
potencjalnego wpływu na przebig wdrażania konwencji konstytucji
kruchej koalicji między ich twórcami. Ruchy te reprezentują grupy
rebliantów podzielonych na dwa obozy: jeden pod przewodnictwem przywódcy ruchu Darfur Transitional Authority Tijani Sisi,
a drugi kierowany przez sekretarza generalnego, a obecnie ministra
zdrowia Sudanu Bahr Idriss Abu Garda94.
Wydaje się, iz porozumienie z Doha na rzecz pokoju w Darfurze
jest njlepszą opcją na dzień dzisiejszy dla rozwiązania obecnego
kryzysu w regionie Darfuru i najbardziej opowiednią propozycją
społeczności międzynarodowej, dla rozwiązania tego złożonego
problemu. Wysiłki rzadu Kataru są bezcenne, jak również inna
opcja dla rozwiązania tego problemu poprzez Organizację Narodów
Zjednoczonych, któremu udało się rozwiązać problem w Abobja
i N’Djamena.
The Darfur Peace Process: Recipe for a Bad Deal? Update from Doha, Enough
Project, 2010, www.enoughproject.org/publications/updatedoha, [10.12.2014].
94
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu...
215
8.3. Porozumienie z Heidelbergu
Od 2008 roku przedstawiciele wszystkich sił politycznych w Darfurze, w tym przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego,
zaangażowali się w dialog uwzględniający przyczyny konfliktu
w Darfurze. Dialog ten został zainicjowany przez Instytut Maxa
Plancka we współpracy z Instytutem Badań nad Pokojem na
Uniwersytecie w Chartumie. Spotkania odbyły się w Chartumie,
a przede wszystkim w Heidelbergu w Niemczech, w związku z czym
proces ten stał się znany w regionie Darfuru jako Porozumienie
z Heidelbergu95.
W negocjacjach stronie sudańskiej przewodniczył dr Al-Tayeb
Haj Ateya, który opierał się na dobrych praktykach międzynarodowych prawników i mediatorów, takich jak: książę Raad bin Zeid
(Jordan), dr Tono Eitel (Niemcy), dr Kamal Hossain (Bangladesz),
prof. Rahmatullah Khan (Indie), dr Thomas A. Mensah (Ghana)
i sędzia Tafsir M. Ndiaye (Senegal). Proces skoncentrowano na
umożliwieniu obywatelom tego regionu rozwoju wraz z kompleksowym rozwiązaniem uwzględniającym konstytucyjność, polityczność
oraz ekonomiczne i społeczne aspekty konfliktu w Darfurze. Ostateczny wynik porozumienia pokojowego z Heidelbergu, w postaci
dokumentu końcowego Heidelberg Darfur Dialogue, przedstawiono
szerszej publiczności za pośrednictwem publikacji wydanej w Berlinie 19 maja 2010 roku96.
Dokumentem końcowym jest projekt porozumienia pokojowego
w Darfurze, jak również konstytucja regionu Darfuru w Sudanie.
Projekt zawiera kryteria i wytyczne dotyczące podziału władzy,
95
Secretary-General Hails Civil Society Commitment to Heidelberg Darfur
Dialogue, in Message for Official Presentation of Outcome Document, 19 May
2010, http://www.un.org/press/en/2010/sgsm12897.doc.htm, [27.03.2015].
96
Heidelberg Darfur Dialogue Outcome Document, Max Planck Institute for
Comparative Public Law and International Lawand the Peace Research Institute
of Khartoum University, Berlin 19.05.2010.
216
IV. Rola społeczności międzynarodowej w konflikcie w Darfurze
gwarancji praw człowieka, przepisy w celu zapewnienia skutecznego udziału Darfuru na wszystkich szczeblach rządu federalnego w Sudanie oraz przepisy dotyczące rozwoju ekonomicznego,
zarządzania ziemią i zasobami naturalnymi. Końcowy dokument
przewiduje także możliwość ustanowienia, na okres przejściowy,
terytorium Darfuru jako prowincji z własnymi kompetencjami oraz
instytucjami w ramach rządu Sudanu. Wewnętrzna organizacja Darfuru wedle tego dokumentu opiera się na rządach prawa i zasadach
demokracji oraz rządowej odpowiedzialności. Dokument zawiera
również przepisy w celu wzmocnienia terytorialnego samorządu.
Marginalizacja regionu ma zostać zaniechana poprzez włączenie
Darfuru na wszystkich poziomach administracyjnych i we wszystkich gałęziach do służby rządowej i publicznej, w tym wojskowej.
Prawa człowieka i podstawy wolności w Darfurze są wzmacniane
poprzez gwarancje w przepisach prawnych, które stanowią część
ostatecznego porozumienia pokojowego w Darfurze97.
Podział dóbr i dochodów publicznych w Sudanie jest zgodny
z zasadami sprawiedliwości i sprawiedliwego rozwoju społecznego i gospodarczego w całym kraju. Darfurski Zarząd Odbudowy
i Rozwoju został uczyniony odpowiedzialnym za zarządzanie
funduszami i zrównoważenie projektu gospodarczego rozwoju
regionalnego. Szczegółowe przepisy odnoszą się do obowiązków
budżetowych, dochodów, międzynarodowych transferów między
różnymi szczeblami administracji, w szczególności pomiędzy
centrum a Darfurem.
Obszerny rozdział dotyczy także rozwoju i zarządzania ziemią
oraz zasobami naturalnymi w celu zapewnienia ich sprawiedliwego
i zrównoważonego wykorzystania. Ten rozdział zawiera przepisy
Heidelberg Institute for International Conflict Research at the Department of
Political Science, University of Heidelberg, Conflict Barometer 2010r., http://www.
hiik.de/en/konfliktbarometer/pdf/ConflictBarometer_2010.pdf, [27.03.2015].
97
8. Inicjatywy pokojowe i próby rozwiązania konfliktu...
217
dotyczące tradycyjnych i historycznych praw do ziemi określonych
ludów oraz przydział ziemi dla jednostek, społeczności, a także
rozwoju i zarządzania ziemią. Ponadto, dokument końcowy wprowadza mechanizmy i instytucje w celu ułatwienia pokojowego
rozstrzygania sporów w sprawach ziemskich. W odniesieniu dla
zasobów naturalnych przepisy szczegółowe równoważą regionalny
i lokalny interes zgodnie z międzynarodowymi standardami ochrony
środowiska. Odpowiedzialność karna traktowana jest z najwyższą
surowością wobec osób odpowiedzialnych za poważne akty przemocy w trwającym konflikcie zbrojnym w Darfurze.
Rozdział V
Ocena i analiza uwarunkowań
ekonomicznych, politycznych,
społecznych i etnicznych konfliktu
1. Ekonomiczne znaczenie terenów Darfuru
dla gospodarki Republiki Sudanu
Prowincja Darfur jest jednym z najważniejszych regionów dla
gospodarki Republiki Sudanu. Jej naturalnym bogactwem są żyzne gleby, położenie geograficzne oraz klimat, co sprawia, że ma
to ogromne znaczenie dla całości gospodarki Sudanu. Region ten
zajmuje pół miliona hektarów, co stanowi 20% całości powierzchni.
Posiada również bogate zasoby mineralne oraz zwierzęce. Klimat
tego regionu nie jest całkowicie uzależniony od pory deszczowej,
co sprawia, że rolnictwo i hodowla stanowią dwa główne filary
gospodarki tego regionu. Hodowla zwierząt przyczyniła się do 50%
bilansu płatniczego Sudanu w latach 1976 i 1984, co stanowi 20%
produktu krajowego i 25% całkowitej hodowli zwierząt w kraju.
Badania gospodarki potwierdzają, iż sam Darfur jest w stanie zaspokoić zapotrzebowanie na żywność populacji liczącej 300 mln
osób. Te same badania wskazują, że jest to możliwe przy stabilnej
sytuacji politycznej dla zapewnienia dalszego rozwoju tego regionu1.
Zasoby bogactw rozmieszczone są w trzech regionach – północnym, zachodnim i południowym Darfurze:
African Economic Development Institute (AEDI), www.africaecon.org/index.
php/africa_ business_reports/read/30, [28.03.2015].
1
220
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
Północny Darfur: Obszar geograficzny, obejmujący 270 tys. km2,
jest najbogatszą częścią Darfuru. Jego żyzna gleba i rozległe grunty
orne czynią go wyjątkowym miejscem w Sudanie. Obejmuje obecnie
8 milionów akrów uprawnych, na których jest hodowanych 12 000
zwierząt, co stanowi 10% żywca całego Sudanu. Ponadto z tego
regionu pochodzą takie bogactwa naturalne jak: żelazo, ołów,
chrom, granit, marmur. Są to bardzo bogate zasoby. Występują
one w milionach ton, ale nie są wydobywane na większą skalę.
Zachodni Darfur: Obszar geograficzny obejmujący 175 tysięcy km2, zawiera 8 mln hektarów ziemi uprawnej, z czego 3 miliony
są faktycznie uprawiane. Ta część regionu posiada najbardziej żyzne
grunty, zwłaszcza wokół Góry Mora. W związku z tym większość
projektów umiejscawianych jest właśnie w tym rejonie. Ponadto
region posiada wiele dolin i wód podziemnych, gdzie co roku jest
pobierane około 3 mld metrów sześciennych wody, a co najmniej
75% całego regionu jest silnie zadrzewione.
Południowy Darfur: Ta część regionu jest najbogatsza w surowce mineralne. Zawiera ogromne ilości miedzi, żelaza, cementu
i kamiennego surowca wapiennego. Ponadto zawiera duże zasoby ropy naftowej, zatem inwestycje w przemysł wydobywczy
mogą okazać się najbardziej dochodowe i opłacalne. Region
Darfuru był dla Sudanu zawsze głównym źródłem zaopatrzenia
w żywność dla całego kraju. Elity polityczne w kraju jednakże
nieustannie pomniejszają wkład Darfuru we wzrost gospodarczy
i rozwój Sudanu. Tymczasem ten region jest w stanie rozwiązać
problem niedoboru żywności w całej Afryce. Jest też doskonałym
miejscem dla rozwoju inwestycji dla zamożnej części mieszkańców Sudanu2.
J. S h a o, http://www.sudantribune.com/spip.php?article5226, [28.03.
2013]; zob. P.W. G o r e, Poverty versus affluence: The fiasco of rainfed mechanized
agriculture in Renk District Southern Sudan, 1987.
2
1. Ekonomiczne znaczenie terenów Darfuru...
221
1.1. Marginalizacja gospodarcza i polityczna
według „Czarnej Księgi”
Wspomniane nierówności w dostępie do ogólnonarodowych
środków skłoniły niektórych działaczy politycznych w Darfurze do
napisania książki nazwanej „Czarną Księgą” (Black Book)3. Dzieło
to, wydane w 1997 roku, stanowiło pierwszą próbę udokumentowania nierówności wobec dostępu do władzy – od czasu uzyskania
niepodległości w 1956 roku przez kolejne rządy, świeckie i teokratyczne, demokratyczne czy autokratyczne, aż do dnia dzisiejszego.
Dokument ten mówił o braku równowagi władzy i dostępu do
bogactw w Sudanie. Był dystrybuowany potajemnie w 2000 roku
w Chartumie. Druga zmieniona wersja „Czarnej Księgi” pojawiła
się w 2002 roku. Dokumentowała uprzywilejowaną pozycję nadnilockich Arabów (Dża’alin, Danagla, Szajgija) i marginalizowanie
muzułmanów z zachodu Sudanu, między innymi tych, którzy
popierali rebeliantów w Darfurze należących do SLA i JEM4.
„Czarna Księga”, poprzez odsłonięcie poziomu niesprawiedliwości praktykowanej przez władze, podejmuje temat zmiany
dotychczasowych rządów w Sudanie. Dokument ten dowodzi, że
przyczyną obecnego konfliktu w regionie Darfuru są zakorzenione
nierówności między centrum kraju, położonym nad Nilem, a jego
peryferiami na jego zachodzie, co nie znalazło się dotąd w cenCzarna Księga: Brak równowagi władzy i bogactwa w Sudanie, znany
powszechnie jako Black Book, jest opisem szczegółowo przedstawiającym kontrolę polityczną sprawowaną przez ludzi w Północnym Sudanie i marginalizację
reszty kraju. Została ona opublikowana w dwóch częściach, pierwsza w maju
2000 roku, a druga w sierpniu 2002. Choć opublikowane zostały anonimowo, to
później ujawniono, że pisarz miał silne powiązania z Ruchem Sprawiedliwości
i Równości, grupą działającą w konflikcie, który wybuchł później w Darfurze
na zachodzie. Za: International Commission of Inquiry on Darfur Report to the
Secretary-General, Geneva, 25 January 2005, s. 23 [20.02.2016].
4
W. Wa l l i s, The Black Book history or Darfur’s darkest chapter, „The Financial
Times”, 20 August 2004.
3
222
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
trum uwagi badaczy. Precyzując, dynamika dominacji głównych
elit politycznych i gospodarczych oraz marginalizacja peryferii
jest głównym powodem konfliktu w Darfurze. Z tego też punktu
widzenia analizuję argumenty przemawiające za koncepcją „marginalizacji i wykluczenia” prowincji Darfuru i jej mieszkańców
w nilocentrycznym Sudanie5.
1.2. Koncepcja marginalizacji w Sudanie
Marginalizacja to termin, który w ostatnim czasie zakorzenił
się w sudańskim żargonie politycznym w odniesieniu do praktyk
wykluczania ludzi i spraw nie należących do głównego sudańskiego centrum politycznego. Termin ten oznaczał też zbiór zasad
przyjętych przez kolejne rządy nilocentrycznego Sudanu, które
sprzyjały koncentracji działalności gospodarczej, głównie w regionie północnym i centralnym, tym samym powodując nierówny
podział dóbr naturalnych i dochodów. Marginalizacja w Sudanie
nie jest jednak zjawiskiem nowym. Początki jej można odnaleźć
już w czasach turecko-egipskich rządów (1820–1885). To właśnie
rządy turecko-egipskie, poprzez ustanowienie stolicy całego kraju
w Chartumie, zainicjowały politykę koncentrowania działalności
gospodarczej głównie w centrum nad Nilem, prowadząc w praktyce
politykę, która doprowadziła do nierównego podziału gospodarczego i rozwoju ludności w Sudanie6.
W procesie przygotowywania Sudanu przez rząd brytyjski do
niepodległości w 1940 roku zastąpiono kolonialnych urzędników
nową administracją wywodzącą się z elit miejscowych plemion
rolniczych znad Nilu (Dża’alin-Danagla, czyli zarabizowanych
w przeszłości Nubijczyków). Spośród ośmiuset stanowisk adminiThe Black Book, 2002.
A. E l -To m, The Black Book of Sudan: Imbalance of power and wealth in
Sudan, „Journal of African National Affairs”, 2(2003), nr 1, s. 25–35.
5
6
1. Ekonomiczne znaczenie terenów Darfuru...
223
stracyjnych, które zostały obsadzone w 1954 roku, tylko niewielka
część tych stanowisk została przydzielona osobom ze zmarginalizowanych peryferii (Darfuru, Kordofanu, czy kraju Bedża, nie mówiąc
już o chrześcijańsko-tradycjonalistycznym Południu). Stało się tak
poniekąd dlatego, że po uzyskaniu niepodległości elity te były
najlepiej przygotowane do przejęcia władzy i kontroli politycznej
z racji posiadanego wykształcenia. W konsekwencji pojawiły się
grupy polityczne dziedziczące władzę polityczną niczym kasty,
ale też kontynuujące politykę marginalizacji obrzeży. W miarę
upływu lat Darfur stał się terenem, którego sytuacja jest dobrym
odzwierciedleniem pojęcia marginalizacji, do czego przyczynił się
również kompleks gospodarczy i polityczna historia tej prowincji.
Według raportu sporządzonego w 2007 roku postulat niezależności Darfuru w Sudanie stanowił punkt zwrotny w świadomości
politycznej regionu, zmieniając tradycyjne mechanizmy rządzenia
i podziału władzy regionalnej. Ten podział władzy był jednym
z powodów decentralizacji i powstania przepaści pomiędzy Chartumem a rządem w Darfurze. Podkreślić należy, że wykluczenie
Darfuru i podział władzy rozpoczęły się natychmiast po uzyskaniu
niepodległości oraz w wyniku procesu kwestionowania wyborów
parlamentarnych w Darfurze. Oprócz tego marginalizacja na poziomie lokalnym została ograniczona w stosunku do tych, którzy
przybyli z północy i z centrum Sudanu7.
Marginalizacja przyczyniła się do zburzenia świadomości politycznej w danym rejonie, co w konsekwencji doprowadziło do
niekontrolowanych reakcji ludności Darfuru wobec trwającego
procesu. Ukierunkowano działanie na zaprzestanie odgórnego narzucania parlamentarnych kandydatów oraz rozpoczęto kampanię
na rzecz sprawiedliwego podziału władzy i bardziej zrównoważoT. A l i, R. M a t t h e w s, Civil wars in Africa: Roots and revolution, London,
1990.
7
224
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
nego rozwoju. Powodem procesu marginalizacji było zmonopolizowanie władzy przez elity z Doliny Nilu, które spowodowały
nieproporcjonalny podział władzy między centrum a peryferiami
i przyczyniły się do stworzenia warunków nierównego rozwoju
i powszechnego ubóstwa na obszarach wiejskich. Wszystko to
spowodowało u mieszkańców Darfuru poczucie niesprawiedliwości, co doprowadziło do wojskowej rebelii przeciwko władzom
centralnym8.
1.3. Nieproporcjonalny podział władzy w Sudanie
Północny i centralny obszar Sudanu miał 81,8% udziałów
w obsadzeniu stanowisk ministerialnych, a przedstawiciele obszarów zmarginalizowanych posiadali zaledwie 17,4% udziałów
we władzy. Region zachodni został całkowicie wyłączony. Podczas
kolejnych kadencji w latach 1964–1985 polityczne wykluczenie
polityków z obszarów peryferyjnych kontynuowano i pogłębiano
na poziomie regionalnym. W tym okresie udział przedstawicieli
z obszarów zmarginalizowanych we władzy spadł do 13,9%. Po
realizacji regionalnej ustawy rządowej z 1981 roku Sudan został
podzielony na sześć regionów. Region Darfuru miał swojego zewnętrznego reprezentanta, natomiast w innych regionach reprezentanci wywodzili się z ludności miejscowej. To spowodowało
właśnie silny protest i powstanie ludowe w Darfurze, które zmusiło
rząd centralny do zmiany swojej decyzji i wyznaczenia w Darfurze gubernatora. W 1999 roku zmarginalizowana reprezentacja
w rządzie federalnym wynosiła 33,3%, podczas gdy z prowincji
północnych i środkowego Sudanu reprezentacja wynosiła 60,1%9.
Korzystając z monopolu nilocentryczne władze polityczne
zaczęły manipulować zasobami państwowymi, a tym samym wy8
9
E.S.M. A t e e m, The root causes of conflicts in Sudan..., dz. cyt., s. 19.
A. E l -To m, The Black Book of Sudan..., art. cyt., s. 25–35.
1. Ekonomiczne znaczenie terenów Darfuru...
225
paczyły możliwości rozwoju gospodarczego na swoim terytorium.
Ostatecznym rezultatem są dysproporcje gospodarcze i w strukturach społecznych, które spowodowały poważne konsekwencje dla
rozwoju ekonomicznego kraju. Sytuację pogarsza jeszcze sposób
realizacji polityki makroekonomicznej, co pogłębia nierówność
i ubóstwo na obszarach peryferyjnych i zmarginalizowanych,
a szczególnie w regionie Darfuru. Częstym problemem w Sudanie jest brak danych dotyczących wskaźników ekonomicznych,
w szczególności poziomu ubóstwa, nierówności dochodów, jak
również wskaźników rozwoju. Dostępne dane na temat ubóstwa
i nierówności pochodzą z roku 1992. Warto zauważyć, że od czasu
odzyskania niepodległości gospodarka Sudanu przechodziła różne
fazy polityki makroekonomicznej10.
Po wojskowym zamachu stanu w czerwcu 1989 roku rząd
wprowadził program liberalizacji jako część strategii Ocalenia Narodowego. Główne elementy tego programu nie były negocjowane
ani wspierane przez Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz
Walutowy (MFW):
– deregulacja importu, wymiana walut i cen;
– stabilizacja kursu walutowego;
– polityka oszczędności budżetowych i ścisła kontrola środków
pieniężnych w budżecie;
– prywatyzacja nieregularnych przedsiębiorstw publicznych;
– zachęcanie do oszczędzania poprzez reformę systemu finansowego.
Wyniki tych programów były bardzo słabe. Konsumpcja spadła
o około 11 punktów procentowych, a inflacja osiągnęła rekordowy
poziom 118,7 punktów stopy procentowej. W okresie 1996–2001
rząd zobowiązał się do wprowadzenia pakietu reform mających
na celu liberalizację gospodarki. Zbiegło się to z zewnętrznym
napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych związanych
10
E.S.M. A t e e m, The root causes of conflicts in Sudan..., dz. cyt., s. 21.
226
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
z komercyjnym zastosowaniem ropy naftowej. Sektorowe dane dla
tego samego okresu wskazują na spadek udziału sektora rolnego,
podczas gdy składniki przemysłu i usług odnotowały pewien wzrost.
Ogólne długoterminowe trendy wskazały znaczący udział sektora
produkcyjnego w całkowitym PKB w latach 1980 i 1990. Szybki
i stabilny wzrost sektora rolnego stanowi podstawę gospodarki
wiejskiej. Pod względem ubóstwa i nierówności implikacje polityki
makroekonomicznej były ogromne, zwłaszcza dla obszarów zmarginalizowanych. Opierając się na szacunkach ubóstwa w Sudanie
stwierdzono, że bieda wykazywała tendencję wzrostową11.
Analiza wskazuje również, że tempo rozpowszechniania się biedy wzrasta znacząco na obszarach wiejskich, ale obszary miejskie
też zostały w pewnym stopniu dotknięte ubóstwem. Wzrost biedy
miejskiej był napędzany przez wewnętrzne migracje w wyniku
pogarszającej się sytuacji na obszarach wiejskich z powodu wojen
i słabego popytu na pracę. W roku 1990 można było zaobserwować przyspieszony wzrost nierówności. Ponadto nierówność na
obszarach wiejskich wzrastała znacznie szybciej w latach 1970
i 1980, natomiast w 1990 roku wzrost objął również obszary miejskie. Chcąc chronić słabsze grupy przed negatywnymi skutkami
programu liberalizacji, zainicjowano szereg środków wsparcia
społecznego, aby zwiększyć bezpieczeństwo socjalne. Należą do
nich: Fundusz Solidarności, Fundusz Ubezpieczeń Społecznych,
wsparcie dla studentów, Narodowy Fundusz Emerytalny, Fundusz
Ubezpieczeń Medycznych i Fundusz Pomocy Pracownikom Dotkniętym Prywatyzacją. Ponadto rząd powołał Ministerstwo Opieki
Społecznej i Rozwoju, aby podjęło pracę nad redukcją ubóstwa.
Pomimo tych środków i przy tak minimalnych instrumentach,
United Nations Development Programme, The analysis in this section are
based on UNDP, „Macroeconomic Policies For Poverty Reduction: The Case of Sudan”,
Sudan, June 2006.
11
1. Ekonomiczne znaczenie terenów Darfuru...
227
poziom wzrostu ubóstwa nadal utrzymywał się na obszarach
zmarginalizowanych12.
Z uwagi na fakt, że wzrost gospodarczy nie został poparty
polityką społeczną i nie był sprawiedliwie rozłożony, wskaźniki
ubóstwa nie uległy poprawie, a nawet ciągle się pogarszały. Ciężar
obsługi długu stanowił dodatkowe obciążenie dla budżetu. Pomimo
przynależności Sudanu do grupy krajów głęboko zadłużonych, kraj
ten kwalifikuje się do wsparcia oraz redukcji zadłużenia w ramach
inicjatywy Program Redukcji Zobowiązań Najbiedniejszych i Najbardziej Zadłużonych Państw Świata.
Jedną z możliwych przyczyn słabych wyników jest to, że taka
polityka nie była związana z redukcją problemu szerzącego się
ubóstwa przy jednoczesnym wzroście gospodarki Sudanu. Ponadto
problemem był niski wskaźnik gromadzenia dochodów publicznych, ograniczony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania
oraz fakt, iż rząd nie skupił się na cięciu wydatków publicznych.
Przyjęty system w 1992 roku zaostrzył problem peryferii. W ramach
tego systemu Sudan został podzielony na 26 stanów. Dostarczanie
podstawowych usług, takich jak edukacja, zdrowie, kanalizacja,
drogi lokalne, rolnictwo, zostało delegowane do poszczególnych
stanów, które nie miały wystarczających przychodów, ani zdolności
do zarządzania administracyjnego.
W 1998 roku całkowity budżet przyjęty przez stany i społeczność
lokalną wynosił 2,4% PKB. Liczba ta wzrosła zaledwie do 4% w 2001
roku. Pomimo zwiększenia przychodów z szybko rozwijającego się
sektora naftowego, obszary ubóstwa wciąż się powiększały i pomimo
wzrostu dochodów z handlu ropą naftową wrosły również wydatki na
cele wojskowe, pochłaniając 60% dochodów z handlu ropą. Wzrost
Tamże; zob. K. A l n n u r, Together We Stand Divided We Fall: Understanding
Tribal Conflicts In Darfur, Peace Reseach institute, 2014, http://pri.uofk.edu/multisites/UofK_pri/images/stories/pri/papers/Darfur-War-Economic.PDF, [27.03.2015].
12
228
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
wydatków na cele wojskowe jest nieporównywalny z wydatkami
na cele społeczne, edukacyjne czy zdrowotne. Chociaż nastąpiło
odkrycie złóż ropy naftowej, to jednak nie miało ono większego
wpływu na poprawę sytuacji finansowej, jak również nie miało
wpływu na rozwój społeczny i gospodarczy kraju, a poziom ubóstwa
i nierówności między poszczególnymi stanami ulegały dalszemu
utrwaleniu. Wcześniej już wykazano, że polityczna marginalizacja
spowodowała nieproporcjonalny podział we władzy na korzyść elit
z Doliny Nilu, które koncentrując działalność gospodarczą na ich
obszarach, powodują powstawanie różnic pomiędzy obszarami centralnymi i peryferyjnymi. Zastosowane zasady makroekonomiczne
pogłębiają ubóstwo i nierówność w zakresie zaspokajania takich
potrzeb człowieka, jak edukacja i służba zdrowia. W przypadku
Darfuru tylko kilka projektów i programów rozwojowych realizowano przy wsparciu instytucji międzynarodowych13.
Regionalne uprzedzenia w Sudanie są widoczne również w podziale wydatków na rozwój gospodarczy, co przedstawiono na
wykresie 3. Widoczne są tam wyniki rozwoju regionalnego w Sudanie w latach 1996–2001. Jak widać, okres ten charakteryzował
się ogromnymi dysproporcjami w podziale wydatków na rozwój
gospodarczy. Chartum sam stanowił 75% całkowitych wydatków
na ten rozwój14.
Różnicom w działalności gospodarczej, stronniczości w alokacji
wydatków i zasięgu ubóstwa towarzyszyły rozbieżności w poziomie rozwoju człowieka, w szczególności w zakresie zdrowia
i edukacji. Dostępne dane dotyczące wskaźników społecznych
ujawniają różnice pomiędzy centrum i peryferiami oraz różnice
w zależności od płci.
Tamże. The Ministry of Finance and National Economy, Directorate-General.
National Accounts United Nations Population Fund, Sudan 2003.
14
Tamże.
13
1. Ekonomiczne znaczenie terenów Darfuru...
229
Wykres 3. Podział wydatków na rozwój regionalny w Sudanie w latach 1996–2001
Północny
7%
Wschodni
7%
Centralny
7%
Darfur
2%
Kordofan
2%
Chartum
75%
Źródło: The Ministry of Finance and National Economy, Directorate-General. National
Accounts, United Nations Population Fund, Sudan 2003.
Dane z okresu 2002–2003 w dalszym ciągu ujawniają znaczące
różnice między centrum a peryferiami. Sytuacja w Darfurze uległa
pogorszeniu w wyniku wojny i braku dostępu do usług edukacyjnych,
szczególnie w obozach dla uchodźców wewnętrznych, w części
pozostawionych samym sobie przez organizacje pozarządowe.
Ze względu na niski poziom wydatków publicznych jakość usług
edukacyjnych na peryferiach ogólnie spadła i tylko 64% nauczycieli
posiada dobre doświadczenie w swojej dziedzinie, a jedynie 7% nauczycieli w ogóle podejmuje pracę w edukacji. Wskaźniki zdrowotne
na obszarze całego kraju również zostały naznaczone różnicami
regionalnymi. Wskaźniki te są najgorsze w Sudanie Południowym,
w regionie wschodnim nad Morzem Czerwonym, w Darfurze i Kordofanie. Śmiertelność niemowląt w tym obszarze jest także wyższa
niż na obszarach środkowego i północnego Sudanu15.
Tamże; zob. D. G o l d b e r g, Measuring the Cost of War in Darfur, http://
www.africa.com/blog/measuring_the_cost_of_war_in_darfur/,[23.02.2016].
15
230
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
Polityka rządu wprowadzająca prywatną opiekę zdrowotną
tym bardziej nie zmniejsza podatności na marginalizację obszarów zagrożonych. Niewiele osób z wiejskiej biedoty ma dostęp
do bezpłatnej opieki medycznej, a świadczenie płatnych usług
medycznych jest zjawiskiem trudnym do wdrożenia na terenach
objętych tak znaczącym ubóstwem.
2. Koszty ekonomiczne wojny w Darfurze
Wojna w Darfurze – podobnie jak każda inna – wygenerowała
wysokie koszty, zarówno w sferze ekonomicznej, jak i humanitarnej.
Szacunki wykazały, że rząd Sudanu wydał na wojnę w Darfurze
ok. 24,07 mld dolarów, co stanowi równowartość 162% PKB
w latach wojny. Obejmuje to 10,08 mld dolarów w formie bezpośrednich wydatków wojskowych i 7,2 mld dolarów w formie straty
produktywności wysiedlonych z terenu Darfuru i 2,6 mld dolarów
w formie utraty oszczędności ofiar wojny, a 4,1 mld dolarów to
straty wynikające z uszkodzenia infrastruktury. W czasie, gdy państwo przez ponad dwie dekady przekazywało tylko 1,3% budżetu
na zdrowie publiczne i 1,2% na edukację, wydało 23% rocznego
budżetu na prowadzenie działań wojennych w Darfurze16.
Według Raportu o Rozwoju Świata w 2011 roku, wzrost liczby
osób przesiedlonych w obrębie poszczególnych krajów, w tym w Sudanie, spowodował znaczny spadek rozwoju człowieka17. Wojna,
która miała miejsce w Darfurze, dotknęła ponad 30 tysięcy osób, do
przemieszczenia się zmusiła 3 miliony ludzi. Podpalonych zostało
około 3 tysięcy wsi, przy czym utracono uprawy i zwierzęta gospodarH. A l i, Altaklufa Aligtisadyia Li harb Darfur (Koszt ekonomiczny wojny
w Darfurze), Doha 2011, s. 1–3.
17
Human Development Report 2011, United Nations Development Programme (UNDP), 2012.
16
2. Koszty ekonomiczne wojny w Darfurze
231
skie o wartości milionów dolarów. Według Biura ONZ ds. Koordynacji
Pomocy Humanitarnej (United Nations Office for the Coordination of
Humanitarian Affairs, OCHA)18, nie da się oszacować wynikających
z wojny strat psychologicznych, społecznych i moralnych, w tym
utraconej reputacji państwa. Ucierpiały też priorytety gospodarcze
Sudanu. Stosunkowo słaby kraj hojnie wydawał środki na działania
wojenne, więcej niż na żywność. Dla niezamożnego kraju jest to
duże obciążenie, pochłaniające coraz większe ilości PKB19.
Przeprowadzono światowe badania naukowe, mające na celu
oszacowanie kosztów konfliktu zbrojnego na poziomie globalnym.
Celem takich badań jest zwykle oszacowanie straty dochodu narodowego za pomocą matematycznych technik modelowania. Są one
jednak zróżnicowane i niespójne. Większość badań odzwierciedla
ekonomiczne skutki wojny jako procent PKB. Często oszacowania te
obejmują koszty związane bezpośrednio z konfliktem, ale pomijają
efekty pośrednie. Istnieją dwa sposoby obliczania kosztów wojny.
Pierwszy polega na obliczaniu kosztów zniszczonych materiałów.
Metoda ta wylicza straty bezpośrednie i pośrednie koszty konfliktu
na podstawie teorii ekonomicznej lub dowodów empirycznych.
Drugi sposób obliczania kosztów wojny, to modelowanie znane jako
analiza i ocena, która wyznacza oczekiwany alternatywny wzrost
gospodarczy i poziom ogólnego dobrobytu państwa w przypadku
braku zaangażowania w konflikt20.
Biuro Narodów Zjednoczonych do spraw Koordynacji Pomocy Humanitarnej
(OCHA) jest organem Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), utworzonym
w grudniu 1991 roku rezolucją Zgromadzenia Ogólnego 46/182. Uchwała miała na
celu wzmocnienie reakcji ONZ na złożone sytuacje kryzysowe i klęski żywiołowe. Za:
United Nations General Assembly Session 46 Resolution 182, Strengthening of the
coordination of humanitarian emergency assistance of the United Nations, http://
www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/46/182, [21.03.2015].
19
Biuro ONZ ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej (OCHA).
20
World Development Indicators, World Bank, 2011; zob. D. G o l d b e r g,
Measuring the Cost of War in Darfur, http://www.africa.com/blog/measuring_
18
232
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
Pomimo wykorzystania tych metod, nie jest łatwo zmierzyć
rzeczywisty koszt konfliktu, ponieważ każdy przypadek jest inny
i posiada swoiste cechy. W przypadku Sudanu trudno jest zebrać
i sklasyfikować dane, dotrzeć do wszystkich elementów konfliktu,
aby wyliczyć wiarygodnie koszty.
2.1. Wydatki obronne wojny w Darfurze
Wydatki na cele obronne w Sudanie mogą przybierać wiele
form, bywają bowiem zakamuflowane w celu zachowania poufności. Nie ma danych poszczególnych elementach wydatków
rządowych w tym zakresie. Złożoność problemu wynika również
z tego, że armia zajmuje się handlem i jest właścicielem szpitali
i przedsiębiorstw handlowych, stąd rzeczywiste wydatki wojskowe są zawsze znacznie niższe niż teoretyczne szacunki. Ponad to
obiekty wojskowe są zaangażowane także w sektorze naftowym,
który posiada wystarczające środki na pokrycie kosztów.
Jak pokazano w tabeli nr 3, wydatki wojskowe w Sudanie
systematycznie rosną. Przed rozpoczęciem konfliktu w Darfurze
w 2003 roku, państwo wydawało średnio rocznie 773 mln dolarów
na pokrycie wydatków wojskowych. Od tego czasu jednak stopa wydatków wojskowych wzrosła ponad dwukrotnie. Poziom wydatków
wojskowych w ciągu następnych sześciu lat (2004–2009) szacuje
się na 10 mld dolarów, co stanowi ok. 1,7 mld dolarów rocznie
skierowane bezpośrednio na działania wojenne w Darfurze21.
the_cost_of_war_in_darfur/, [28.03.2014]; zob. United Nations Environment
Programme, Environmental and socioeconomic impacts of armed conflict in
Africa,http://www.eoearth.org/view/article/152607/, [28.03.2014].
21
H. A l i, Altaklufa Aligtisadyia Li harb Farfur..., dz. Cyt., s. 5–6; zob. World
Development Indicators, World Bank, 2011; zob. B. Ru b i n, The Middle East:
A Guide to Politics, Economics, Society and Culture, London 2015, s. 181–182;
zob. H. A l i, Military Expenditures and Inequality in the Middle East and North
Africa, „Defence and Peace Economics”, 23(2012), nr 6, s. 575–589.
2. Koszty ekonomiczne wojny w Darfurze
233
Tabela 3. Wydatki wojskowe w Sudanie i Darfurze (szacowane w milionach
dolarów)
Rok
Wydatki wojskowe
w Sudanie
Oszacowanie wydatków
wojskowych w Darfurze
2003
773,00
—
2004
2 198,00
1 352,71
2005
1 797,00
951,71
2006
2 113,00
1 267,71
2007
2 676,00
1 830,71
2008
3 228,00
2 382,71
2009
3 148,00
2 302,71
Suma
15 933,00
10 088,26
Źródło: Bank Światowy, 2011.
Tabela 3 dostarcza dowodów, że konflikt w Darfurze spowodował największy udział w wydatkach wojskowych po 2003 roku.
Sytuacja w Sudanie Południowym była względnie opanowana
pod nadzorem ONZ, a działania militarne w regionie szybko
ustały. W tym samym okresie rząd Sudanu podpisał porozumienie
pokojowe z państwami sąsiadującymi, w tym z Etiopią, Erytreą
i północną opozycją znaną jako Narodowy Sojusz Demokratyczny (National Democratic Alliance, NDA)22. Wrócono do dialogu
w ramach porozumienia politycznego, w którym mediatorem
był Egipt. Podobnie konflikt, który rozgorzał we wschodnim
22
Narodowy Sojusz Demokratyczny (NDA) to grupa sudańskich partii politycznych, która powstała w 1989 roku, aby sprzeciwić się nowemu systemowi
Omara Hassana al-Baszira, po tym jak przejął on władzę w wyniku zamachu
stanu w dniu 6 czerwca 1989 roku, NDA podpisał umowę z rządem Sudanu
w dniu 18 czerwca 2005 roku, w wyniku porozumienia pokojowego do drugiej
sudańskiej wojny domowej 9 stycznia 2005 r. Za: S. H a s s a n, The Sudan National Democratic Alliance (NDA): The Quest for Peace, Unity and Democracy, „Issue:
A Journal of Opinion”, 21(1993), nr 1–2, s. 14–25.
234
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
Sudanie, został rozwiązany poprzez porozumienia pokojowe
podpisane w 2006 roku. Można powiedzieć, że wydatki wojskowe,
co jest związane z przemysłem naftowym i pośrednictwem firm
należących do instytucji wojskowych, spowodowały zniszczenie
sektora eksportowego poprzez wyłączenie go z tworzenia kapitału w przemyśle cywilnym. W 1999 roku przykładowo eksport
ropy stanowił 15% całości eksportu Sudanu. Po dziesięciu latach
udział ten wzrósł do 93%, przy czym eksport ropy utrudnia
eksport innych produktów, ponieważ rząd skierował dochody
z ropy bezpośrednio w kierunku zamówień wojskowych i importu
sprzętu wojskowego, a nie w kierunku poprawy sektora eksportu innych produktów. Rząd żył z pieniędzy ze sprzedaży ropy
naftowej, a nie opierał się na branżach produkcyjnych, takich
jak przemysł spożywczy i lekki. Badania wykazały, że z każdego
dolara otrzymanego przez rząd od dochodów z ropy naftowej
wydano 0,21 dolara na zbrojenia. Polityka ta doprowadziła do
spadku eksportu dóbr innych niż ropa. Nie było znaczącej zmiany
tej tendencji w okresie pomiędzy 1997 i 2009 rokiem. Zostało to
osiągnięte dzięki stabilności krótkoterminowej eksportu towarów
innych niż ropa naftowa w 2004 roku przez sprzedaż usług dla
sieci bezprzewodowych za granicę, ale średnia wartość eksportu
była w przedziale 600 milionów dolarów.
2.2. Utrata kapitału ludzkiego
Według Raportu o Rozwoju Świata, ogłoszonego przez Bank
Światowy w 2011 roku, ludzie żyjący w państwie dotkniętym
konfliktami zbrojnymi są zazwyczaj bardziej narażeni na ubóstwo i pozbawienie edukacji szkolnej czy podstawowej opieki. Takie zagrożenia mają wpływ w dłuższej perspektywie na
możliwości zarobkowania w codziennym życiu, co z kolei daje
określony efekt w zakresie rozwoju gospodarczego. Wcześniejsze
badania wykazały, że jeden z rodzajów pośrednich kosztów woj-
2. Koszty ekonomiczne wojny w Darfurze
235
ny, to taki, który odzwierciedla się w zmniejszonej wydajności
pracy w wyniku odpływu kapitału i zniszczenia sił wytwórczych
człowieka.
Tabela 4 pokazuje liczbę uchodźców wewnętrznych i ludności dotkniętej wojną, a także pokazuje, że w 2009 roku konflikt
w Darfurze miał niekorzystny wpływ na 1,5 mln ludzi w Darfurze
Północnym, 1,9 mln w Darfurze Południowym i 1,2 mln w Darfurze Zachodnim. Wojna spowodowała przemieszczenie 0,5 mln
mieszkańców Darfuru Północnego, 1,4 mln mieszkańców Darfuru
Południowego i 1,2 mln mieszkańców Darfuru Zachodniego. Na
bezpośredni koszt konfliktu zbrojnego w Darfurze składa się też
utrata zysków życia codziennego wysiedlonych23.
Tabela 4. Liczba osób wewnętrznie przesiedlonych i ludności dotkniętej konfliktem w Darfurze (od 2005 do 2009 r).
Darfur Północny
Rok
Darfur Południowy
Darfur Zachodni
Liczba
Liczba
Liczba
Liczba
Liczba
Liczba
dotkniętych uchodźców dotkniętych uchodźców dotkniętych uchodźców
2005
725736
393750
824346
603719
854388
662000
2006
1307025
475257
1413099
722922
1276087
776348
2007
1355594
461399
1546173
862385
1263956
779226
2008
1516680
508499
1913518
1410704
1293394
766363
2009
1518064
508499
1913518
1410704
1283124
746912
Źródło: Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej (OCHA).
Jak widać wojna w Darfurze, podobnie jak wszelkie inne działania wojenne, zmusiła dużą liczbę ludności do zmiany miejsca
zamieszkania, co skutkowało zagrożeniem ubóstwem, utrudnieniem
dostępu do edukacji czy utratą źródła zarobkownaia.
D. G u h a - S a p i r, Darfur: Counting the Deaths, Mortality Estimates from
Multiple Survey Data, Cred 2005, s. 10–35.
23
236
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
2.3. Uszkodzenia infrastruktury
Darczyńcy zagraniczni i rząd Sudanu uruchomiły programy
pomocowe w celu wsparcia uchodźców w zakresie edukacji, opieki
zdrowotnej, zaopatrzenia w wodę i żywność. Pomoc obejmowała też
ochronę i poprawę bezpieczeństwa oraz odbudowę infrastruktury.
Udzielone wsparcie miało na celu złagodzenie cierpienia ludności
i przywrócenie obszarów dotkniętych konfliktem do normalnego
życia. Jak wiadomo, rząd Sudanu ze względów politycznych odmawia czasami organizacjom humanitarnym dostępu do obszarów
dotkniętych katastrofą. W ten sposób szacunkowa wartość szkód
w infrastrukturze jest znacznie niższa niż w rzeczywistości. Stany
Zjednoczone i ich sojusznicy przeprowadzali zbieranie danych
na temat tej ludności Darfuru, zaczęli to robić dopiero w 2004
roku, nie ma zatem wiarygodnych danych za lata 2003 i 2004.
Zgromadzone dane przedstawiają wartość utraconych dochodów
w okresie, w którym rząd był zaangażowany w walki w celu
pokonania ruchów rebelianckich. Okres ten cechuje drastyczne
naruszanie praw człowieka.
2.4. Pomoc ekonomiczna organizacji zagranicznych
dla Darfuru
Według danych rządowych w Darfurze działa ponad 150 organizacji zagranicznych, co pociąga za sobą koszty powyżej 500 mln
dolarów rocznie (oprócz sił UNAMID, które potrzebują ok. 150 mln
dolarów miesięcznie). Organizacje te zatrudniają ponad 50 tys.
pracowników, w tym 8 tys. zagranicznych. Z tego tej ogromnej
kwoty (500 mln dolarów) pieniędzy zostanie wydane w formie
kosztów administracyjnych. Zaznaczyć należy, że ponad 60% osób
przesiedlonych oraz uchodźców nie korzysta z tej działalności.
Ponadto organizacje te są związane z krajami zachodnimi, czasami
reprezentują interesy jednostek, co jest kolejnym dylematem. Tak
2. Koszty ekonomiczne wojny w Darfurze
237
więc nasuwa się pytanie, jakie są perspektywy rozwiązania tego
problemu24.
Bezpieczeństwo ludności cywilnej w Darfurze, w tym przesiedleńców wewnętrznych i pomoc humanitarna to jest jeden z najważniejszych celów organizacji pozarządowych w Darfurze wobec
odnotowanego dramatycznego wzrostu liczby ataków na ludność
cywilną i bezprecedensowego wzrostu grabieży dostaw humanitarnych oraz ataków na pracowników organizacji humanitarnych.
Rząd Sudanu wspiera bojówki dżandżawidów i, w mniejszym
stopniu, zbuntowane frakcje w Darfurze, które są winne ataków na
cywilów i utrudniania dostarczania pomocy humanitarnej. Jednak
ciężar odpowiedzialności za kryzys humanitarny spoczywa przede
wszystkim na Sudanie. Ochrona cywilów pogorszyła się w wyniku
intensyfikacji przemocy i szybkiej ekspansji geograficznej konfliktu
w Darfurze. Jest zatem potrzeba, aby przywódcy Sudanu i zbuntowane frakcje zobowiązały się do przestrzegania w Darfurze
przepisów międzynarodowych w zakresie prawa humanitarnego,
w tym umożliwienia organizacjom humanitarnym wykonywania
pracy w sposób bezpieczny i nieskrępowany.
Użycie w Darfurze sił ONZ i UA oraz sił pokojowych musi być
rozpatrywane w świetle głębokich, złożonych przyczyn konfliktu.
Jako takie użycie siły do interwencji humanitarnej w Darfurze
pozostaje ograniczone. Krótkotrwałe rozwiązanie tego problemu,
czyli przymusowa humanitarna interwencja (tj. przeprowadzona
bez zgody Sudanu) w Darfurze niesie ze sobą niebezpieczeństwo
spowodowania dalszej destabilizacji w Sudanie i regionie. Dlatego wszelkie działania, które są podejmowane w zakresie pomocy
humanitarnej w Darfurze, mogą spowodować więcej szkody niż
pożytku, o ile nie odbywają się w szeroko akceptowany sposób,
który jest zgodny z prawem międzynarodowym.
24
The Darfur conflict and civilian protection, dz. cyt., s. 3.
238
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
Wszystkie działania powinny być wykonywane w celu wzmocnienia i wsparcia istniejących sił pokojowych AU i AMIS w Darfurze. W związku z tym, organizacje pozarządowe i inni powinni
dążyć do zwiększenia rozmiaru i wzmocnienia cywilnego mandatu
ochrony życia. Jednocześnie są naciski ONZ w celu zapewnienia
hojnego wsparcia finansowego na potrzebne operacje. Ponadto
Sudan powinien być poddany dużej presji, aby umożliwił działanie siłom UA i ONZ w Darfurze, które mogą zapewnić skuteczną
ochronę cywilną. Rząd Sudanu otrzymuje wsparcie od rządów
krajów arabskich widoczne również w wielu arabskich mediach,
co jest postawą niezwykle nieodpowiedzialną i nieetyczną. Rządy
arabskie mają prawny i moralny obowiązek zagwarantować, że
zbrodnie nie będą popełniane na ludności cywilnej w Darfurze
i że rząd Sudanu zrobi wszystko, co możliwe, aby otoczyć cywilów
ochroną i zapewnić bezpieczeństwo.
Ten brak woli wśród rządów arabskich co do zastosowania odpowiedniego nacisku na Sudan jest symptomatyczny dla ogólnego
braku wiedzy lub zrozumienia sytuacji w Darfurze przez świat
arabski. Ma tu miejsce odrzucenie lub minimalizowanie wagi
zaistniałego humanitarnego kryzysu. Urzędnicy z Sudanu i przedstawiciele niektórych ruchów opozycyjnych w Darfurze wyrazili
chęć odnowienia procesu negocjacji i doprowadzenia do pokoju
i to wyłącznie w przejrzysty sposób. Ponadto rząd Sudanu odnowił
swoje zobowiązanie do rozwiązania konfliktu w Darfurze poprzez
proces dialogu zawarty w porozumieniu pokojowym Darfur Peace
Agreement (DPA). Następnie Sudan obiecał współpracę z Kairskim
Instytutem Studiów Praw Człowieka (Cairo Institute for Human
Rights Studies, CIHRS)25 i z innymi organizacjami.
25
Założona w 1993 roku, Kairski Instytut Studiów Praw Człowieka (CIHRS)
jest niezależną regionalna organizacja pozarządowa, której celem jest propagowanie poszanowania zasad demokracji i praw człowieka w regionie arabskim.
W tym celu CIHRS skupia się na analizie trudności stojące stosowania między-
2. Koszty ekonomiczne wojny w Darfurze
239
W 2003 roku ludobójstwo i zbrodnie popełnione przez rząd
Sudanu osiągnęły największą skalę. Biuro Narodów Zjednoczonych
ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej rozpoczęło rejestrację dotacji
darczyńców dla Darfuru w roku 2004. Nie ma żadnych dostępnych
danych za okres przed tą datą. Jak pokazano w tabeli 5, rząd
Sudanu wydał 24,07 mld dolarów na wojnę w Darfurze, w tym
10,08 mld dolarów w formie bezpośrednich kosztów wojskowych, a 7,2 mld wynoszą straty wydajności spowodowane przez
wewnętrzne przemieszczenia ludności. W stratach uwzględnić
należy też 2,6 mld jako utratę środków do życia, które miały być
osiągnięte przez zmarłe ofiary, gdyby nie wybuch wojny. Kolejne
4,1 mld dolarów to uszkodzenia infrastruktury26.
Tabela 5. Udział kosztów wojny w Darfurze w PKB ($USD)
Rok
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Produkt
krajowy
brutto (PKB)
14820630
15578510
16564420
18434410
20307410
22002150
22002150
Koszty wojny
w Darfurze
(% PKB)
03,21
18,70
16,30
19,87
20,32
23,20
23,57
Wydatki
wojskowe
w Darfurze
0000000
1352710
0951710
1267710
1830710
2382710
2302710
10088260
Całkowity
koszt wojny
0476410
2815360
2699330
3662560
4127120
5103800
5186900
24071480
Źródło: Organizacja Narodów Zjednoczonych i jej partnerzy, praca planu wsparcia finansowego dla Sudanu. Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej.
narodowego prawa praw człowieka, upowszechnianie kultury poszanowania
praw człowieka w tym regionie, a zaangażowanie się w dialog między kulturami
dotyczące różnych międzynarodowych traktatów dotyczących praw człowieka
i deklaracji. Za: Cairo Institute for Human Rights Studies – CIHRS,http://www.
cihrs.org/?page_id=48&lang=en, [29.03.2015].
26
The cost of future conflict in Sudan, The Institute for Security Studies (ISS),
2010, s. 2–22, https://www.frontier-economics.com/documents/2014/03/
frontier-report-the-cost-of-future-conflict-in-sudan.pdf, [29.03.2014].
240
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
Jak można odczytać z tabeli koszty wojny rozpoczęły się na
poziomie 3% PKB i osiągnęły 24% w 2009 roku, co jest ogromnie
niekorzystne dla gospodarki Sudanu, gdyż traci ona co najmniej
jedną czwartą wartości towarów z powodu wyniszczającej wojny.
3. Synteza wyników badań empirycznych
oraz teoretycznego nurtu rozważań
Badania przeprowadzone przeze mnie miały na celu zbadanie
warunków gospodarczych i skutków z nich wynikających. Obserwacji poddano też podział na grupy, relacje pomiędzy nimi,
jak też obecne w Darfurze wzorce życia. Założono, że czynniki
ekonomiczne odgrywają istotną rolę w zmianach w sferze społecznej, kulturalnej i w procesie tworzenia tych społeczności,
ale czasami też warunki ekonomiczne kształtują się w wyniku
zmian w zakresie warunków społecznych. Tak więc zróżnicowane
czynniki mogą być po stronie przyczyn i skutków. Oznacza to, że
związek między wzrostem ekonomicznym i procesami społecznymi jest w znacznym stopniu skomplikowany i jest to zależność
nieliniowa, która jest efektem występowania różnych zmiennych,
takich jak: polityka, poziom rozwoju instytucjonalnego i inne
warunki środowiska.
Głównym celem badania było przeprowadzenie oceny uwarunkowań ekonomicznych oraz analiza społecznych i politycznych
aspektów konfliktu w Darfurze. Przedmiotem badania były główne
wskaźniki odnoszące się do gospodarstw domowych na poziomie
wspólnoty w regionie.
Metodologia badań
W niniejszej pracy wykorzystane zostały przede wszystkim
opisowe metody oparte na analitycznym zestawieniu faktów
i informacji. Zgromadzone dane zostały przeanalizowane i zin-
3. Synteza wyników badań empirycznych...
241
terpretowane, aby osiągnąć akceptowalne uogólnienia. Metody
opisowo-analityczne polegają na dokładnym opisie cech i zdarzeń,
będących przedmiotem badań, w ujęciu statystycznym, dynamicznym lub geograficznym. W tej grupie metod wyróżnia się metodę
opisową zwykłą i metodę opisowo-porównawczą. Polegają one na
wyodrębnieniu określonego zjawiska z dotychczas znanej całości,
jego opisaniu, analizie porównawczej z podobnymi zjawiskami,
wyróżnieniu czynników wspólnych i różnicujących. Metody te
najczęściej charakteryzują cechy i zdarzenia w sposób ilościowy
i jakościowy. Słowny opis przeplata się z informacjami liczbowymi.
Metody te mają za zadanie wierne przedstawienie rzeczywistego
obrazu przedmiotu badań. Opisowe porównanie cech i zdarzeń dotyczących przedmiotu badań w tym samym czasie jest przedmiotem
metody statystyczno-porównawczej. Opis z punktu widzenia czasu
ma za zadanie porównanie cech i zdarzeń podlegających zmianom
w czasie. Ta metoda obejmuje wiele form, a mianowicie: badanie
danej sytuacji, analizę funkcji i działania, opis kontynuowany przez
długi okres (badań dla niektórych etapów wzrostu lub rozwoju), co
oznacza, że podejście to zależy od zestawienia faktów i informacji,
a następnie porównania, analizowania i interpretowania. Jest to
znana procedura metody opisowo-analitycznej, w której opisuje
się środowisko poprzez wyciągniętą z niego próbkę.
Moje badania są unikalne w tym sensie, że zebrane dane z wybranych wiosek są reprezentacyjne dla całej ludności wiejskiej
w południowo-zachodnim Darfurze. Organizacja, która gromadziła
dane, miała zadanie zebrać materiał z wiosek w danym regionie.
Dlatego w przeciwieństwie do wielu innych mikroanaliz, analizuję
kwestie dotyczące zebranych danych i reprezentatywności ich
w kluczowej analizie wniosków.
Zebranie danych i ich reprezentatywność są kluczową i unikalną cechą badania. Pobieranie próbek przeprowadzono na dwóch
poziomach.
242
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
1. Na poziomie koordynacji między lokalnymi wspólnotami: Wybranych Grup Dyskusyjnych (Focus Group Discussion)
miało miejsce zgromadzenie danych w Biurze Koordynacyjnym
Obszarów Wiejskich w Al-Fashir (El-Fasher Rural Network Office)
z udziałem komitetu koordynacyjnego, gdzie zostały omówione
kwestie związane z sytuacją gospodarczą, problematyką środków
utrzymania i skutków konfliktu dla każdej z wiosek. Podjęto też
problem konkurencji przy wykorzystywaniu zasobów naturalnych.
Oprócz tego uzyskano również informacje dotyczące społecznych
i politycznych aspektów związanych z konfliktem między różnymi
grupami etnicznymi i plemionami. Wyjaśniono również, jak konflikt
wpłynął na wydajność gospodarowania i zdobywanie środków do
życia i inne zakłócenia.
2. Na poziomie społeczności pojedynczej wsi: Dane terenowe
zebrano w trzech wioskach w północnym Darfurze należących
do sieci Al-Fashir: Magzoob, Shabab i Shagra. Odsetki próbek
były w zakresie od 10 do 20%, co daje w sumie 118 gospodarstw.
Tabela 6 przedstawia frekwencję według wsi, w których zostało
dokonanie badania.
Tabela 6. Frekwencja według wsi, w których zostało dokonane badanie
Nazwa
Magzoob
Shbab.tkelat
Shbab.gry
Shbab.gmees
Shbab
Shagra.B
Shagra.G
Shagra.A
Suma
Liczebność zbadana
40
16
6
6
13
5
4
28
118
Liczebność oczekiwana
14.8
14.8
14.8
14.8
14.8
14.8
14.8
14.8
Różnica
25.2
1.2
–8.8
–8.8
–1.8
–9.8
–10.8
13.2
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
3. Synteza wyników badań empirycznych...
243
Kwestionariusz, którego użyto podczas badań, obejmował kwestie związane z osobistymi cechami, gospodarstwami domowymi,
gospodarstwami rolnymi i dochodami z własności gruntów, prawem własności bydła, skutkami konfliktów dla tradycji, rynkami
pracy i sytuacją społeczną. Oprócz relacji małżeńskich i stosunków
międzyplemiennych, kwestionariusz zawierał również zagadnienia
roli organizacji pozarządowych w budowaniu pokoju.
Dane zostały zorganizowane i zestawiane przy użyciu programu
komputerowego, a następnie analizowane przy użyciu pakietu
statystycznego (Statistical Package for the Social Science, SPSS)27,
co pozwoliło na uzyskanie tabeli częstotliwości i procentów.
Głównym celem zbierania danych było dostarczenie rzetelnych
informacji w zakresie ogólnych danych demograficznych: wiek,
płeć, stan cywilny oraz ekonomicznych: źródło utrzymania (zarobkowanie), posiadanie ziemi, ilość posiadanych zwierząt i ich
rodzaje, informacje dotyczące dostępu do opieki zdrowotnej,
edukacji i urządzeń wodnych.
Stwierdzono w badaniach, że liczba kobiet, które uczestniczyły
w badaniu, zbliża się do liczby mężczyzn, co oznacza, że rola kobiet
i ich pozycja w społeczeństwie darfurskim oraz ich znaczenie w życiu
gospodarczym i społecznym nie różnią się zasadniczo od mężczyzn.
Te wyniki potwierdzają przekonanie, że społeczeństwo darfurskie
daje kobietom większą rolę w sferze publicznej w stosunku do roli,
jaką posiadają kobiety w innych regionach Sudanu28. W tabeli 7
27
SPSS (Statistical Package for the Social Sciences), oprogramowanie do
statystycznej analizy danych. Poza badaniami naukowymi jest często wykorzystywane w badaniach rynku i opinii, badaniach epidemiologicznych. Za:
B. K o s s a k o w s k a, S. B e d y ń s k a, Wprowadzanie danych i podstawy pracy
z programem IBM SPSS Statistics, Warszawa 2007.
28
A. M o h a m e d, From instigating violence to building peace: the changing
role of women in Darfur Region of Western Sudan, „African Journal on Conflict
Resolution”, 4(2004), nr 1, s. 11–26.
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
244
zestawiono wyniki badania, które pokazuje, jak kształtuje się udział
kobiet na tle udziału mężczyzn.
Tabela 7. Odsetek kobiet biorących udział w badaniu ukazany na tle udziału
mężczyzn
Płeć
Liczebność zbadana Liczebność oczekiwana
Różnica
Mężczyźni
66
58.5
7.5
Kobiety
51
58.5
–7.5
Suma
117
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Istnieje wiele przykładów na dużą rolę darfurskich kobiet we
wszystkich sferach życia ekonomicznego i społecznego, również
w rolnictwie i poprzez poświęcenie swojego życia do różnych prac
domowych. Wykonywanie przez nie ciężkiej pracy dowodzi, że
nie ma różnicy w zdolnościach umysłowych oraz kondycji psychicznej i fizycznej pomiędzy kobietami i mężczyznami. Jednak
w przeszłości kobiety nie były dopuszczone do edukacji, co było
wynikiem ówczesnej mentalności tamtejszych ludzi, czy w ogóle
ludzi Wschodu, ich pojmowania roli kobiety, skoncentrowanej
tylko na rodzeniu i wychowywaniu dzieci oraz na pracy w domu.
Jednak obecnie, jak ukazują badania, ten wzór uległ zmianie,
również w zakresie dostępu do edukacji. Badania wykazały, że
pośród 94 osób, które zostały zbadane, liczba dziewcząt, które
pobierają naukę w szkole, nie jest mniejsza od liczby chłopców
(tabela 8)
Tabela 8. Kto chodzi do szkoły?
Płeć
Liczebność zbadana Liczebność oczekiwana
Różnica
Chłopcy
13
31.3
–18.3
Dziewczyny
5
31.3
–26.3
3. Synteza wyników badań empirycznych...
Obie płcie
76
Suma
94
31.3
245
44.7
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Jest jeszcze inny przykład statusu kobiet w życiu społecznym
w Darfurze. Odgrywają one ważną rolę w tutejszym rzemiośle
w dziedzinie rękodzieła domowego. W latach osiemdziesiątych
ubiegłego wieku konkurencja darfurskich kobiet z mężczyznami
miała miejsce również w dziedzinie handlu takimi towarami, jak
odzież, meble i naczynia.
Jak można zauważyć, wszelkie zmiany społeczne, zwłaszcza te
zachodzące pod wpływem wojny domowej, w większym stopniu niż
mężczyzn dotykają kobiet, powodując ich cierpienie, mimo że nie
są zawsze bezpośrednio zaangażowane w walkę. Ponoszą jednak
ofiary: giną lub zostają ranni ich krewni i bliscy oraz one same,
a przede wszystkim są narażone na gwałty, porwania, ogólnie napaści na tle seksualnym. Doznają rozpadu rodziny, przymusowych
przemieszczeń i utraty własności. Kobiety cierpią też z powodu
lęku i zaburzeń psychicznych oraz poczucia beznadziejności. Żyją
na uchodźstwie w warunkach uniemożliwiających zaspokojenie
często podstawowych potrzeb. Niedogodność życia kobiet jest
w tej sytuacji cięższa z uwagi na fakt, iż to one ponoszą odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi i osobami starszymi. Kobiety
zatem podczas wojny stają się często łatwym celem oddziałów
przeciwnej strony. Wyniki badań opublikowanych przez UNICEF
pokazują, jak duża jest liczba kobiet zamordowanych w wyjątkowo
brutalny sposób, zabitych lub zgwałconych. Miało to miejsce między innymi także wśród muzułmanów w Bośni i Kosowie. Kobiety
chociaż mniej wpływowe i aktywne politycznie, czy zaangażowane
osobiście w wojnę, bywają celem wielu działań przeciwko nim.
Kobiety cierpią też z powodu niedoboru dostaw żywności, zanie-
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
246
czyszczonych źródeł wody i zagrożenia chorobami. Narażenie na
przemoc i ataki brutalności mogą zostawić traumę na całe ich
życie. Poniższe wyniki badań pokazują, jaki jest wpływ konfliktu
w Darfurze na sytuację kobiet.
Rodzina w Darfurze jest wartością bardzo istotną, podstawą
społeczeństwa, które ceni relacje rodzinne i kontrolę społeczną,
jaką zapewnia. Jest szczególnie ważne dla ludności Darfuru ze
względów także religijnych, społecznych i ekonomicznych. Przeprowadzone badania pokazują, że odsetek małżeństw szacuje się
na 81% wśród tych, którzy byli ankietowani, podczas gdy wskaźnik rozwodów jest bardzo niski, nie przekracza 5%. Pokazuje to
znaczenie statusu rodziny w społeczeństwie Darfuru (tabela 9).
Tabela 9. Stan cywilny
Stan
Liczebność zbadana Liczebność oczekiwana
Różnica
Wolny
13
29.5
–16.5
Mężatka/
żonaty
Rozwiedziona/
Rozwiedziony
Wdowa/
wdowiec
Suma
95
29.5
65.5
6
29.5
–23.5
4
29.5
–25.5
118
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Kluczowym zasobem naturalnym w Darfurze jest przede wszystkim uprawa roślin, między innymi takich jak proso będące podstawą
tutejszego wyżywienia oraz hodowla zwierząt, np. krów, owiec,
kóz i wielbłądów. Główną formą prawa do ziemi w Darfurze jest
prawo zwyczajowe, oznacza to prawo użytkowania ziemi na działkach wyznaczonych przez danego naczelnika (szejka) wsi, a nie
prawo własności prywatnej w dosłownym tego słowa znaczeniu
3. Synteza wyników badań empirycznych...
247
(tj. możliwość kupowania i sprzedawania tej ziemi, czy zastawiania
jej w banku pod pożyczki). Jeżeli gospodarstwo domowe przestaje
użytkować jakiś kawałek ziemi, to przywódca społeczności może
przydzielić tę ziemię jakiejś innej rodzinie, która będzie jej używała
i jest jej dużo bardziej potrzebna. Podobnie dzieje się w przypadku
nowych przybyszów w wiosce. Im również może być przekazana
działka, jeśli wykazują swoją gotowość do działań na rzecz wioski. Innym ważnym elementem zwyczajowym własności ziemi
w Darfurze jest to, że po zbiorach jest ona dostępna dla wypasu
zwierząt. To prawo zwyczajowe dotyczy również koczowniczych
grup pasterskich, którym pozwala się wypasać zwierzęta po uprzednim powiadomieniu dotychczasowego użytkownika i naczelnika
wsi w zamian za mleko lub mięso. Z kolei osiadłe grupy rolników
hodujące bydło czasami oddają zwierzęta pod opiekę nomadom.
Ten podstawowy model nie tyle własności co zwyczajowego
użytkowania ziemi ulegał szybkim modyfikacjom. W czasie gdy
Darfur był zdominowany przez niezależny Sułtanat Fur, system
zwany hakura dawał możliwość udzielania praw do ziemi nauczającym islamu nauczycielom religijnym (fakih) lub innym ważnym
osobom. Istniał też system administracyjny hakura, w którym sułtan
przydzielał ziemie przywódcom niektórych plemion. Prawo hakura
było powszechnie określone jako dar dla największych plemion
Darfuru, posiadających formalne prawo własności, np. plemion
Fur, Masalit, Zaghawa i Rezeigat. Jeżeli większość wioski będzie
zdominowana przez Masalit, to plemię to będzie przewodzić wiosce. Przybysze z innych plemion byli także mile widziani, jeżeli
przyczyniali się do dobrobytu społeczeństwa i ostatecznie mogli
w praktyce posiadać daną ziemię. Opisane tu zasady użytkowania ziemi w dalszym ciągu są powszechnie stosowane. Te złożone normy użytkowania i posiadania ziemi zostały zatwierdzone
przez rząd w Sudanie w 1970 roku, który stwierdził, iż grunty
nie będą rejestrowane jako własność państwowa. Powtarzające
248
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
się susze spowodowały ogólny niedorozwój, połączony z manipulacjami politycznymi dokonywanymi przez grupy w Czadzie
i innych sąsiednich krajach, co przyczyniło się do trudnej sytuacji
w Darfurze w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Ludy
rolnicze, takie jak Fur i Masalit stoczyły kilka gwałtownych wojen
z plemionami koczowniczymi. Użytki rolne zostały ograniczone,
tym samym pozostawiając koczowników samym sobie wraz z ich
zwierzętami.
Rolnictwo jest głównym źródłem utrzymania i zarobkowania
oraz dochodów w Darfurze. Zgodnie z wynikami badań, w rolnictwie pracuje około 83% ludności spośród biorących udział
w badaniu (tabela 10).
Tabela 10. Główne źródła dochodu
Liczebność Liczebność
zbadana oczekiwana
Uprawa ziemi
96
19.3
Różnica
76.7
Hodowla
5
19.3
–14.3
Zatrudnienie w przemyśle
6
19.3
–13.3
Inne
1
19.3
–18.3
Uprawa ziemi/hodowla
5
19.3
–14.3
Uprawa ziemi/zatrudnienie w przemyśle
3
19.3
–16.3
Razem
116
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Wyniki pokazały również, że około 87% zajmujących się rolnictwem posiada własne grunty rolne, a tylko 13% po prostu pracuje
na tej ziemi, co wskazuje na znaczenie posiadania ziemi w społecznościach grup etnicznych w Darfurze. Kwestia własności i utrzymania gruntów rolnych jest jednym z głównych powodów, które
doprowadziły do wybuchu konfliktu w tym regionie (tabela 11).
3. Synteza wyników badań empirycznych...
249
Tabela 11. Prawo własności do uprawianej ziemi
Liczebność
zbadana
Liczebność
oczekiwana
Różnica
103
59.0
44.0
Brak prawa własności
15
59.0
–44.0
Suma
118
Posiada prawo własności
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Badania miały też na celu obserwację warunków tradycyjnych
systemów gospodarczych na konflikt w zakresie stosunków międzygrupowych (tabela 12).
Tabela nr 12. Wpływ tradycji na konflikt
Liczebność
zbadana
Liczebność
oczekiwana
Różnica
Zauważalny wpływ
54
49.5
4.5
Brak wpływu
45
49.5
–4.5
Suma
99
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Mimo że czynniki ekonomiczne odgrywają istotną rolę w zmianach społecznych i sferze kulturowej, to czasem również warunki
społeczne zakłócają warunki gospodarcze tak, że mogą być trudności ze zidentyfikowaniem i rozdzieleniem czynników i skutków.
Różnorodność społeczności w Darfurze pod względem przynależności do grupy etnicznej i plemienia oraz życia w różnych
środowiskach geograficznych, spowodowała zróżnicowanie popytu
i konsumpcji, co z kolei powoduje różnorodność w działalności
gospodarczej. Doprowadziło to do wzrostu zapotrzebowania na
pracowników, gdyż trzeba było zwiększyć produkcję, aby sprostać
250
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
rosnącym i zróżnicowanym potrzebom społeczeństwa w wielu
dziedzinach. Zapotrzebowanie na produkcję dotyczyło takich
dziedzin jak: rolnictwo, wypas i tradycyjne rzemiosło. Wzrosło też
zapotrzebowanie na skorzystanie z bogactwa terenów zadrzewionych, gdyż pojawiło się wiele rynków na drzewo i węgiel drzewny
oraz szlaków handlowych zarówno wewnętrznych (krajowych),
jak i zewnętrznych (zagranicznych, zwłaszcza do pobliskiego
Czadu). Zaczęli przybywać do Darfuru przedsiębiorcy znad Sudanu Nilowego. Wielu z nich osiadło tu na stałe i stali się częścią
społeczności darfurskiej, a inni wrócili po krótszym lub dłuższym
okresie. Jeszcze inni podróżują stale w obie strony w celu sprowadzania towarów do i z Darfuru.
4. Tło konfliktu w Darfurze, jego wpływ na gospodarkę
i źródła utrzymania według badań własnych
Przed konfliktem gospodarka w Darfurze była oparta na trzech
filarach: handlu zbożem (głównie proso i sorgo), uprawie i ogrodnictwie (pomidory, cebula, bakłażany, okra) oraz handlu zwierzętami (kozy, owce, krowy, wielbłądy). Wcześniej dochody Darfuru
pochodziły także z wymiany zagranicznej. Sprzedaż mięsa i skór
zwierząt dawał Sudanowi 20% krajowych dewiz przed odkryciem
ropy, a ponad 20% zwierząt pochodziło tylko z Darfuru z hodowli
pasterskich. Od momentu konfliktu handel zagraniczny produktami
zwierzęcymi upadł prawie całkowicie, przenosząc się w całości na
rynki lokalne. Produkcja zbóż również upadła, a obecny rynek jest
podtrzymywany tylko przez handel produktami pochodzącymi
z pomocy żywnościowej z zagranicy. Wcześniejszy handel regionalny oparty był na uzupełnianiu się i wymianie źródeł utrzymania
rolników i pasterzy. Od 1970 roku zarówno pasterze, jak i rolnicy
w obliczu długoletniej suszy stworzyli system współpracy pomiędzy
sobą. Badania wykazały, że 92% spośród ankietowanych twierdzi,
4. Tło konfliktu w Darfurze, jego wpływ na gospodarkę...
251
że konflikt ma negatywny wpływ na ich dochody i możliwość
utrzymania się, co jest przedstawione w tabeli 13.
Tabela 13. Wpływ konfliktu na dochody rolników
Zauważalny wpływ
Brak wpływu
Suma
Liczebność
zbadana
Liczebność
oczekiwana
Różnica
109
59.0
50.0
9
59.0
–50.0
118
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Region znalazł się pod ogromną presją. Niektóre grupy pasterskie zareagowały dywersyfikacją swych działań gospodarczych,
podejmując się niektórych upraw. Niektóre grupy plemienne miały
dostęp do bardzo żyznych ziem uprawnych, inne zaś, zwłaszcza te, które miały swoje pastwiska daleko na północy, zostały
ich w sytuacji posuchy pozbawione i zmuszone do migracji na
południe w poszukiwaniu gruntów uprawnych. Pomimo wcześniejszych konfliktów pomiędzy grupami Zaghawa i północnymi
Rezeigat sytuacja ekologiczna doprowadziła do tego, że obie
grupy przeniosły się na południe. W tym samym czasie hodowlę
rozszerzono poprzez tradycyjny wypas w centralnym pasie Darfuru. W wyniku tego Arabowie zostali ograniczeni z obu stron.
Po pierwsze stracili pastwiska na północy, a po drugie poprzez
zwiększenie areałów upraw w środkowym rejonie ograniczono
ich dostęp do pastwisk od strony południa. Do tych zmian należy
dodać również brak działań ze strony władz centralnych celem
dywersyfikacji działań wobec Arabów. Proces ten przebiegał
w nieco odmienny sposób na południu i na zachodzie Darfuru,
ale jego istota była taka sama – wzajemna presja środowiskowa,
zaogniający się problem praw własności do ziemi, a właściwie
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
252
jej użytkowania, co zaczęło prowadzić do konkurencji między
różnymi systemami gospodarowania, między rolnikami a hodowcami przede wszystkim wielbłądów. Miało to negatywny wpływ
na rozwój gospodarczy i potęgowało dalszy konflikt w regionie.
W tej sytuacji im więcej zmarginalizowanych grup pozostawało
bez dostępu do gruntów uprawnych i pastwisk oraz edukacji, tym
bardziej warunki sprzyjały powstawaniu napięć i grup rebelianckich, z drugiej strony zaś motywacji do zwalczania partyzantów,
a ostatecznie do wojny domowej i porażek dotychczasowych
rozmów pokojowych (tabela 14).
Tabela 14. Wpływ konfliktu na poszczególne dziedziny gospodarki
Liczebność
zbadana
Liczebność
oczekiwana
Różnica
Rolnictwo
26
6.9
19.1
Pasterstwo
5
6.9
–1.9
Pozostałe dziedziny
3
6.9
–3.9
Handel
15
6.9
8.1
Pozostałe
3
6.9
–3.9
Rolnictwo – pasterstwo – handel
8
6.9
1.1
Rolnictwo – handel
3
6.9
–3.9
Wszystko
23
6.9
16.1
Pracownicy rolni
2
6.9
–4.9
Rolnictwo – pasterstwo
3
6.9
–3.9
Pracownicy rolni i pastwisk
3
6.9
–3.9
Pracownicy handlu
1
6.9
–5.9
Pozostali pracownicy pastwisk
1
6.9
–5.9
Pracownicy rolni i handlu
5
6.9
–1.9
Pastwiska i handel
2
6.9
–4.9
Dziedziny gospodarki
Suma
103
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
4. Tło konfliktu w Darfurze, jego wpływ na gospodarkę...
253
W trakcie wojny domowej w Darfurze nastąpiła utrata oraz
upadek lokalnych rynków dla kupujących i sprzedających zwierzęta i zboża. Pierwotne rynki wiejskie stanowiły podstawę handlu
w Darfurze, zwłaszcza wymiana produkcji rolniczej i pasterskiej,
a zakupione towary pośrednicy wprowadzali na szerszy rynek. Tak
szerokie załamanie rolnictwa i lokalnych rynków zbóż, na których
obecnie opiera się handel ziarnem, zmusiło do masowego przemieszczania się grupo różnych źródłach utrzymania (tabela 15).
Tabela 15. Wpływ konfliktu na handel
Liczebność
zbadana
Liczebność
oczekiwana
Różnica
Zauważalny wpływ
113
58.0
55.0
Brak wpływu
3
58.0
–55.0
Suma
116
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
W czasie wojny nastąpiło zamknięcie głównych transsaharyjskich
szlaków handlowych do Libii i Egiptu dla eksportu i importu zwierząt,
żywności i surowców spożywczych. Widoczny był wzrost cen na rynku podstawowym z powodu narastającej niepewności i ograniczonego transportu. Wyjątek stanowiły produkty zbożowe i mięsne, które
produkowano na miejscu, ale pozostałe towary znacznie podrożały.
Wcześniej, przed wybuchem konfliktu zbrojnego, Darfur posiadał tradycję migracji zarobkowej i przepływu pieniądza przez Libię
i Egipt oraz inne kraje arabskie, które w wyniku konfliktu zaprzestały
wymiany handlowej lub w znacznym stopniu ją ograniczyły. Blokada dróg migracji w wyniku niepewności co do możliwości uprawy
ziemi spowodowała ograniczony dostęp do produktów pochodzenia
rolniczego w miastach, a tym samym zamknięcie się gospodarstw
w kręgu produkcji wyłącznie na własny użytek oraz wzrost zacho-
254
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
rowalności zwierzyny. Migracja zwierząt przy hodowli pasterskiej
stanowi podstawowy element utrzymania systemu hodowli i produkcji. Ograniczając tę możliwość, doprowadzono do upadku niemalże
całego systemu chowu zwierząt i produkcji pasterskiej.
Konflikt w Darfurze, oprócz pogorszenia warunków życia, zniszczenia domów i zwierząt gospodarskich oraz zabójstw i gwałtów
niewinnych cywilów, miał również znaczący wpływ na kulturę.
Zrozumienie kultury Darfuru jest kluczowym elementem do zrozumienia ludzi i konfliktu. Badania pokazują, że aż 104 na 115
ankietowanych osób zdecydowanie uważa, że konflikt miał duży
wpływ na ich kulturę (tabela 16).
Tabela 16. Występowanie efektów kultury napływowej
Liczebność zbadana
Liczebność oczekiwana Różnica
Widoczny efekt
104
57.5
46.5
Brak efektu
11
57.5
–46.5
Suma
115
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Przedstawiciele i eksperci wspólnoty międzynarodowej opisują
zagadnienie kultury napływowej wyłącznie w kontekście zaspokajania potrzeb życiowych wewnętrznych przesiedleńców i uchodźców,
pomijając wpływ tej sytuacji na inne grupy zaangażowane w handel. Jednoznacznie przedstawia to brak zrozumienia dla złożoności
problemu gospodarki Darfuru. Zrozumienie wspomnianych wyżej
powiązań pomiędzy gospodarką, utrzymaniem, zarządzaniem oraz
dynamiką konfliktu są kluczowe dla zapewnienia wsparcia i planowanej pomocy humanitarnej. Ważne jest to również w aspekcie
obiektywnego informowania społeczności międzynarodowej dla
zapewnienia lokalnych procesów pokojowych, planowania odbudowy i dalszego rozwoju (tabela 17).
4. Tło konfliktu w Darfurze, jego wpływ na gospodarkę...
255
Tabela 17. Wpływ organizacji pozarządowych na zaprowadzenie pokoju
Liczebność zbadana
Liczebność oczekiwana
Różnica
Silny
44
39.3
4.7
Średni
65
39.3
25.7
Brak
9
39.3
–30.3
Suma
118
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Szacuje się, że 46,5% ludności znajduje się obecnie poniżej
granicy ubóstwa oraz przewiduje się, że zjawisko to występuje
dwukrotnie częściej na wsi niż w mieście. Ocenia się też, że w Chartumie ubóstwem dotknięte jest tylko ok. 25% populacji, podczas
gdy w regionie Darfuru jest to ponad dwie trzecie29. Zdecydowana
większość tych, którzy uczestniczyli w badaniu, odpowiedziała, że
wojna miała wpływ na funkcjonowanie ubogich rodzin. Spośród
118 aż 115 respondentów odpowiedziało „tak” na to pytanie, co
stanowi ok. 97% ogółu badanych (tabela 18).
Tabela 18. Wpływ konfliktu na życie ubogich rodzin
Liczebność zbadana
Liczebność oczekiwana
Tak
115
59.0
56.0
Nie
3
59.0
–56.0
Suma
Różnica
118
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
W warunkach konfliktu nawet te rodziny, które mieszkają w stosunkowo bezpiecznych miastach, mogą zdecydować się na przeproNational Household Survey: Badanie przeprowadzone przez GUS Republiki
Sudanu, w okresie od maja do czerwca 2009 r., aby ocenić aktualny poziom
życia ludności.
29
256
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
wadzkę własnych członków rodziny do innych miejsc, aby uniknąć
kontroli aparatu bezpieczeństwa państwa autorytarnego. Dochodzi
do tego szczególnie w przypadku, gdy pojawia się podejrzenie przyłączenia się któregoś z członków rodziny do ruchów zbrojnych lub
grup, których interesy są przeciwstawne interesom grup rządzących30.
W konsekwencji brak bezpieczeństwa może być jednym z elementów
konfliktu, który ma wpływ na rodzinne relacje. Podczas badań 112
ze 118 zapytanych odpowiedziało twierdząco (tabela 19).
Tabela 19. Wpływ konfliktu na rodzinne relacje
Liczebność zbadana
Liczebność oczekiwana
Tak
112
59.0
53.0
Nie
6
59.0
–53.0
Suma
Różnica
118
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011, Kwestionariusz Badań Terenowych Ludności Darfuru.
Stopień, w jakim miało miejsce pokojowe współistnienie w przeszłości i mechanizmy, które zostały wykorzystane do ułatwienia
współistnienia, różnią się w zależności od miejsca. Ludność wiejska rolnicza i arabska (nomadyczna) miały harmonijnie ułożone
kontakty aż do rozpoczęcia konfliktu. Były liczne związki małżeńskie między różnymi grupami etnicznymi i plemionami, a ludzie
zapraszali się wzajemnie na uroczystości weselne31.
W tabeli 20 pokazano liczebność związków małżeńskich międzyplemiennych i międzyetnicznych.
30
A. B r a n c h, Gulu Town in war... and peace? Displacement, humanitarianism
and post-war crisis, Crisis States Working Paper 36 (Series 2), London 2008;
zob. J. B e a l l, T. G o o d f e l l o w, D. R o d g e r s, Cities, conflict and state fragility,
Crisis States Working Paper 85 (Series 2), London 2011.
31
S. J a s p a r s, S. O ’ C a l l a g h a n, Challenging choices: Protection and livelihoods in Darfur, HPG Working Paper, December 2008.
5. Strategie na rzecz ożywienia gospodarczego...
257
Tabela 20. Związki małżeńskie międzyplemienne i międzyetniczne
Liczebność zbadana
76
Liczebność oczekiwana
51.0
Różnica
25.0
Nie
26
51.0
–25.0
Suma
102
Tak
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w trzech wioskach w północnym Darfurze, listopad 2011.
Według badań, które zostały przeprowadzone przez autora, aż
75% ankietowanych uważa, że konflikt miał wpływ na zmniejszenie się gotowości do zawierania związków małżeńskich pomiędzy
osobami pochodzącymi z różnych plemion. Widać zatem, iż konflikt
przyniósł skutki w wielu aspektach życia społecznego.
5. Strategie na rzecz ożywienia gospodarczego
i pokoju w Darfurze
Konkurencyjne źródła utrzymania w przypadku braku dobrego
zarządzania doprowadziły ostatecznie do niszczycielskiego konfliktu wokół dostępu do zasobów naturalnych. Brak kompleksowej
analizy źródeł utrzymania przed przystąpieniem do rozmów pokojowych i pomocy humanitarnej pogłębiają tylko ryzyko konfliktu
w Darfurze. Analiza źródeł utrzymania jest niezbędna, aby mieć
pewność, że środki te są lokowane we właściwe miejsca, w zależności od potrzeb grup konkurujących o te same zasoby. Chodzi
o zapewnienie obiektywnej pomocy humanitarnej, wykazanie
odpowiedzialności w planowaniu, w celu doprowadzenia do
ożywienia gospodarczego i stymulowania rozwoju. Do tej pory
wsparcie faworyzowało pewne grupy, przy jednoczesnym marginalizowaniu innych. Na podstawie intensywnych badań terenowych
i konsultacji, powstała teoria wyjaśniająca tło powstawania konfliktu w Darfurze, która określa także sposoby jego rozwiązania.
258
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
Arabowie (głównie Abbala, pasterze wielbłądów) znaleźli się
w sytuacji społecznej i gospodarczej marginalizacji w wyniku
niskiego poziomu praktycznych umiejętności przydatnych we
współczesnym świecie i niskiego poziomu ogólnej edukacji oraz
ograniczeń w dostępie do służby zdrowia i innych usług publicznych. Konkurencja pomiędzy rolnikami i pasterzami zwiększyła się
w ciągu ostatnich trzydziestu lat i wzmocniła presję na plemienne
mechanizmy integracyjne i pojednawcze, które mogą być utrwalane w obliczu ingerencji rządu. Arabowie byli bardzo podatni na
manipulacje rządowe w zamian za obietnice darowizn ziemskich
lub innych wynagrodzeń. Ich wyłączenie z szerszego procesu pokojowego zwiększało poczucie marginalizacji i braku wsparcia32.
Nieświadoma społeczność międzynarodowa wyklucza tę grupę
z procesu pokojowego, co zagraża dalszym działaniom pomocowym
i samo w sobie ma ogromny wpływ na bezpieczeństwo. W chwili,
gdy sytuacja ta została zauważona i uznana przez obserwatorów
międzynarodowych na ziemiach Darfuru, okazuje się, że grupy
te są coraz trudniejsze do opanowania i zaspokojenia ich potrzeb
w celu wyrównania poziomu ich rozwoju.
W lipcu 2007 roku ponad 180 lokalnych i międzynarodowych
podmiotów zebrało się w celu opracowania wspólnego porozumienia i wznowienia działań pokojowych oraz poprawy życia
codziennego i gospodarki w Darfurze. Na podstawie tego opracowano bardziej strategiczne podejście do wspólnej pracy. Działania
te zostały wsparte przez mały zespół z Uniwersytetu z Tufts, który
został zaangażowany w analizę podstawowych potrzeb miejscowych populacji począwszy od 2004 roku. Wyniki ich pracy były
spójne dla poszczególnych regionów i odzwierciedlały wcześniejH. Yo u n g, A. O s m a n, R. D a l e, Strategies for economic recovery and
peace in Darfur; Why a wider livelihoods approach is imperative and inclusion
of the Abbala (camel herding) Arabs is a priority, Feinstein International Center,
lipiec 2007 r.
32
5. Strategie na rzecz ożywienia gospodarczego...
259
szą analizę źródeł dokonaną przez Tufts i pozostałych analityków.
Opracowano listę następujących rekomendacji33.
1. Postuluje się eliminowanie braku spójności przepływu informacji o procesach politycznych i wspieranie pomocy humanitarnej
i rozwoju. Proponuje się wspieranie kompleksowego zarządzania zasobami naturalnymi, aby zapewnić bardziej strategiczne i spójne podejście do źródeł utrzymania. Analiza ta prowadzić ma do szerszego
zakresu wsparcia dla konkretnego działania ukierunkowanego na
wzmocnienie aktywów gospodarstw domowych, a także dla wsparcia
dalszych procesów politycznych i instytucji. W ramach powyższej
analizy wpływu konfliktu na rynek, handel i lokalną gospodarkę,
łatwej będzie zrozumieć, gdzie jest źródło problemu, porażek i sukcesów oraz opracować strategię promowania równego dostępu do
rynków i poprawy warunków dla kupujących i sprzedających.
2. Podkreśla się konieczność precyzyjnego określenia powodów wykluczenia i marginalizowania poszczególnych grup oraz
określenia priorytetów udzielania pomocy humanitarnej dla zaspokojenia potrzeb plemion arabskich. Potrzeby te różnią się od
potrzeb przesiedleńców, a muszą być rozpatrywane w kontekście
długoterminowych procesów integracyjnych. Skrupulatna ocena
będzie zobowiązywała do zapewnienia każdej akcji humanitarnej
bezstronności i nie przyczyniania się do lokalnych konfliktów. Konieczna będzie także identyfikacja zaangażowanych stron w rządzie
Sudanu i partnerstwo w procesie polityki zagadnień partnerskich
w Darfurze, w celu wprowadzenia pozytywnych zmian politycznych. Powinno to obejmować uczestnictwo społeczności lokalnej
w odrębnych akcjach humanitarnych, co opisano powyżej. Zmiany
w polityce partnerskiej w danym regionie powinny zostać sporządzone na podstawie doświadczeń Unii Afrykańskiej. W ramach
trwających procesów pokojowych powinno się także propagować
33
Tamże, s. 4.
260
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
wspólne zrozumienie omawianych działań i presji wywieranych
na grupy arabskie, zaniechania marginalizacji społecznej i gospodarczej w oparciu o ich obecną sytuację. Cel ten powinien być
osiągnięty poprzez proces uczestnictwa w propagowaniu dialogu
i identyfikacji potrzeb i źródeł dochodu.
3. Należy zapewnić także płynność akcji humanitarnych, bliskość
między konkurencyjnymi źródłami dochodu i utrzymanie jawności
procesów humanitarnych, czyli bezstronność, neutralność i niezależność. Wzmocnienie strategicznej koordynacji przywództwa
i koordynacja źródeł utrzymania musi być ustabilizowana w ramach
obecnych struktur ONZ, np. przez rozszerzenie prac istniejących grup
roboczych, obejmowanie szerszego zakresu źródeł utrzymania, podejmowanie inicjatyw sektorowych poprzez promowanie konkretnych
grup tematycznych. Choć ONZ ds. Wyżywienia i Rolnictwa (Food
and Agriculture Organization of the United Nations, FAO)34 odgrywa
wiodącą rolę w koordynacji, musi zostać rozszerzone o inne agencje,
jak Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej. Konieczne jest ponadto, zdaniem międzynarodowych obserwatorów, promowanie zrównoważonych metod gospodarowania
zasobami. Zrównoważone zarządzanie musi być ściśle zintegrowane
z programem źródeł utrzymania, a zwiększenie wsparcia humanitarnego ukierunkowane na ochronę i utrzymanie zasobów naturalnych.
To wymaga wzrostu świadomości, oceny skutków i odpowiedniego
działania w celu zgłaszania negatywnych skutków35.
34
Organizacja wyspecjalizowana ONZ utworzona z inicjatywy 44 państw
koalicji antyhitlerowskiej uczestniczących w konferencji poświęconej problemom
rolnictwa i wyżywienia, która odbyła się w maju 1943 roku w Hot Springs.
Konferencja powołała do życia komisję, której celem było opracowanie projektu
umowy założycielskiej FAO. Siedzibą FAO jest Rzym. Za: A short history of FAO,
http://www.fao.org/about/en/, [28.03.2015].
35
H. Yo u n g, A. O s m a n, R. D a l e, Strategies for economic recovery and
peace in Darfur, dz. cyt., s. 5.
5. Strategie na rzecz ożywienia gospodarczego...
261
4. Podkreśla się także, że należy mieć na uwadze uprzywilejowane
budowanie wpływów lokalnych podmiotów, w tym międzynarodowe
organizacje pozarządowe, komitety programowe i krajowe dla pracowników. Trzeba promować rozwój potencjału lokalnego, instytucji
oraz zasobów ludzkich, które muszą być priorytetem, biorąc pod
uwagę nieprzewidywalne przyszłe zapotrzebowanie lokalnej ludności. Wśród metod pracy muszą być promowane dialog i silniejsze
partnerstwo między sąsiadującymi grupami. Tworzenie organizacji
społecznych i komitetów programowych powinno być szeroko zakrojone i nie ograniczone do specyficznych działań projektowych.
Kryzys w Darfurze jest wynikiem marginalizacji peryferyjnej
z punktu widzenia Chartumu prowincji pod względem politycznym
i ekonomicznym w wielu obszarach i sektorach. Dialog ukierunkowany na przyjęcie pokojowych rozwiązań nie jest wystarczającym
rozwiązaniem, gdyż przyczyny konflitku nie mogą być w ten sposób
usunięte. Konieczne są działania o charakterze politycznym mające
na celu usunięcie prawdziwych korzeni konfliktu.
Rozwiązanie pokojowe z realną szansą powodzenia wymaga:
– przyjęcia i przestrzegania zasady demokratycznej transformacji
na poziomie krajowym i regionalnym, z poszanowaniem praw
człowieka, gwarantowanymi przez konstytucję obejmującą prawa
i wolności obywatelskie, delegowanie uprawnień, niezależne
sądownictwo, zakaz dyskryminacji ze względu na rasę, religię,
płeć, czy kulturę, oraz niewykorzystywanie religii w polityce;
– równego udziału na wszystkich szczeblach administracji rządowej,
zobowiązania do wprowadzenia zasady decentralizacji i rządu
federalnego z podziałem władzy pomiędzy centrum i regiony;
– sprawiedliwego podziału bogactwa pomiędzy centrum i regiony
w celu osiągnięcia zrównoważonego i trwałego rozwoju;
– przyjęcia zasad odnoszących się do własności ziemi w Darfurze
w oparciu o prawa różnych pokoleń, biorąc pod uwagę dobro
wspólne w tym regionie;
262
V. Ocena i analiza uwarunkowań ekonomicznych...
– szerzenia zasady pojednania i zgodnego, harmonijnego współistnienia między plemionami w Darfurze, mającej na celu ochronę
czynnika społecznego.
Działania zmierzające do zakończenia wojny w Darfurze muszą
zacząć się od położenia kresu aktom prowadzenia wojny. Prawdziwy rozejm, nadzorowany przez afrykańskie siły rozszerzonej Unii
i ONZ, dobrze wyposażone i obsługiwane, musi być przestrzegany,
konieczne jest natychmiastowe i rozbrojenie milicji Dżandżawid. Należy rozpocząć dialog w celu osiągnięcia sprawiedliwego
rozwiązania opartego na zasadach wymienionych powyżej. Nie
wydaje się, aby jedyną drogą było odbudowywanie zniszczonych
wsi i zapewnienie powrotu do nich ich pierwotnych mieszkańców.
Warto też postawić na budowę nowoczesnych miast wiedlug aktualnych standardów.
Kryzys w Darfurze wywodzi się także z braku praworządnych
elit państwowych, które nie są skupione jedynie na walce o władzę. Tymczasem władza korzystając z bezkarności wdraża ludobójcze kampanie przeciwko obywatelom, pogłębia zróżnicowanie
gospodarcze, kontynuuje działania dyskryminujące środowiska,
powodujące marginalizację i nierówności. To właśnie było zawsze
przyczyną sporów pomiędzy elitarną władzą a tymi ugrupowaniami, które pragną równości w Sudanie. Eksploatacja regionów
peryferyjnych Sudanu spowodowała zubożenie tamtejszych populacji, podczas gdy bogactwo i władza zostały skumulowane
w rękach wybranych nielicznych w Chartumie. Reżim religijno-fundamentalistyczny, łączący władzę państwową z religią powoduje
dyskryminację jednym, a faworyzowanie innych grup,nierówny
dostęp do władzy i niesprawiedliwy podział majątku narodowego.
Przemoc strukturalna i ekonomiczna stosowana przez władzę,
w postaci dyskryminacji i marginalizacji społeczeństw, osiągnęła
„punkt krytyczny” i w ten sposób brak równowagi i walka o władzę
w Chartumie doprowadziły do krwawego kryzysu.
zakończenie
Wiadomo, że wojny nigdy nie kończą się tak szybko, jak się
zaczynają, a zwłaszcza wojny domowe, gdzie strony konfliktu i ich
interesy nakładają się na siebie i nie są do końca jasno określone.
Tak jest i w tym przypadku. Konflikt w Darfurze trwa w dalszym
ciągu, choć niektóre wydarzenia, które zaszły, spowodowały zmianę
sytuacji politycznej i militarnej w tym regionie.
Proces badawczy został zakończony w roku 2015, co sprawia,
że tytułem uzupełnienia chronologicznego warto zasygnalizować
także niektóre z najbardziej istotnych wydarzeń, które nastąpiły
w przedziale czasowym nie objętym analizą, czyli od 2011 roku.
Przede wszystkim pod koniec 2011 roku nastąpił upadek reżimu
pułkownika Muammara Kaddafiego w Libii, jak wiadomo głównego protektora ruchów rebelianckich w Darfurze, a zwłaszcza
Ruchu Sprawiedliwości i Równości, mającego największy wpływ
na bieg wydarzeń w tym regionie. Po jego śmierci szef Ruchu Sprawiedliwości i Równości Chalil Ibrahim w dniu 22 grudnia 2011
roku uciekł z Libii. Rząd sudański z pomocą libijskich rebeliantów
doprowadził jednak do jego zgładzenia. W ten sposób JEM utracił
silnego i charyzmatycznego lidera, co miało znaczący wpływ na
morale jego bojowników. Wiązało się to z faktem, że Czad wszedł
w dialog z rządem Sudanu, który obiecał nie wspierać buntowników przeciwko rządowi Idrissa Deby w Czadzie.
Wcześniej, 11 listopada 2011 roku, przedstawiciele czterech
zbrojnych ugrupowań opozycyjnych Ruch Sprawiedliwości i Równości, Ruch Wyzwolenia Sudanu, Ruch Wyzwolenia Sudanu-Frakcja Abdela Waheda, Ruch Ludowego Wyzwolenia Sudanu
264
Zakończenie
Północnego w mieście Kauda w Górach Nubijskich) zjednoczyli
się w ramach Sojuszu Rewolucyjnego Frontu Sudanu. Dwa z tych
ruchów były stroną porozumienia pokojowego podpisanego z rządem sudańskim. Pierwszy z nich to Ruch Ludowy kierowany przez
Malika Agara, gubernatora Regionu Nilu Błękitnego, usuniętego
przez prezydenta Omara Al-Baszira ze stanowiska po wybuchu
walk między jego siłami i armią sudańską, a drugi to Ruch Wyzwolenia Sudanu prowadzony przez Mani Arko Minawi, byłego asystenta prezydenta Sudanu. Nowo powstałe ugrupowanie
(Sojusz Rewolucyjnego Frontu Sudanu) wystosowało deklarację,
która głosiła, że jego głównym celem jest „obalenie wszelkimi
środkami rządzącej ekipy Kongresu Narodowego i restrukturyzacja państwa, zgodnie z nową konstytucją”. Głoszono hasła:
Sudan demokratyczny, decentralizacja, liberalizm, zjednoczenie
na zasadzie dobrowolności.
W styczniu 2012 roku uwaga polityków w Sudanie skupiła się
na małżeństwie prezydenta Czadu Idrissa Deby z córką przywódcy
milicji dżandżawidów Musy Hilala (będącego na liście Międzynarodowego Trybunału Karnego), wspieranej przez rząd Sudanu
podczas wojny w Darfurze. Wiele środowisk w Darfurze uznało to
małżeństwo za rodzaj przymierza pomiędzy al-Baszirem i Debim.
Niektóre źródła mówią nawet, że prezydent Czadu, który należy do
grupy etnicznej Zaghawa (czyli tej samej, do której należał Chalil
Ibrahim), ma prawdopodobnie coś wspólnego z jego zabójstwem.
Stąd wielu Sudańczyków odbiera to małżeństwo jako „małżeństwo
rekompensujące” morderstwo przywódcy Ruchu Sprawiedliwości
i Równości, zwłaszcza że powszechnie było wiadome, iż Deby był
za usunięciem Khalila z Czadu. Ruch Sprawiedliwości i Równości
oskarżył nawet państwa regionalne o zabicie ich lidera. Oficjalni
obserwatorzy międzynarodowi odrzucili jednak tę skargę, nie
uznając tego małżeństwa za wydarzenie polityczne. Także sam
Musa Hilal w jednym z wywiadów prasowych zdecydowanie
Zakończenie
265
odpierał zarzut wiązania małżeństwa jego córki z jakimikolwiek
porozumieniami między reżimami w Sudanie i Czadzie.
W 2013 roku Biuro ONZ ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej
ogłosiło w swoim raporcie, że liczba wewnętrznie przesiedlonych
w Darfurze do maja 2013 roku wyniosła 300 tysięcy osób, natomiast całkowita ich liczba w roku 2013 wyniosła już około pół
miliona osób, czyli więcej niż w ciągu poprzedzających dwóch lat.
Ogólnie rzecz biorąc w rezultacie konfliktu, który rozpoczął się
w 2003 roku, ponad dwa miliony osób mieszka obecnie w obozach
dla uchodźców.
W lutym 2014 roku w Addis Abebie, pod przewodnictwem
byłego prezydenta RPA Thabo Mbeki, rozpoczęły się negocjacje
rządu sudańskiego z ugrupowaniami zbrojnymi z Darfuru. Ruch
Wyzwolenia Sudanu kierowany przez Mani Arko Minawi i Ruch
Sprawiedliwości i Równości na czele z Dżibrilem Ibrahimem
zgłosiły jednak sprzeciw, wskazując na „powtarzające się błędy” w odniesieniu do poprzednich dwustronnych porozumień
pokojowych, podpisanych przez niektóre ugrupowania Darfuru
z rządem w Chartumie, takich jak dokument z Doha. Podkreślili, że rozwiązanie dla kryzysu w Darfurze i w innych regionach
powinno powstać na szczeblu krajowym. Natomiast delegacja
rządowa pod przewodnictwem Amina Hassana Omara uważała,
że dokument z Doha na rzecz pokoju w Darfurze stanowić będzie
jedynie przedmiot negocjacji. Sesje mediacyjne, po kilku próbach
podjętych przez Mbekiego, doprowadziły do uzgodnienia poglądów
między obiema stronami.
W czerwcu 2014 roku Sudański Front Rewolucyjny kierowany
przez Malika Agaar podpisał z liderem Partii Umma Sadiqiem
Al-Mahdim Deklarację Paryską, w celu zjednoczenia sił opozycji,
zatrzymania wojny i budowania państwa obywatelskiego. Był
to pierwszy tego rodzaju dokument pomiędzy dwoma stronami,
w którym podkreślono, że wojna domowa w Sudanie to ostatecz-
266
Zakończenie
ność. Ogłoszono, że Front Rewolucyjny, który walczy w Darfurze
i prowincjach Błękitnego Nilu i Kordofanie Południowym, podpisze
rozejm. Obie strony zgodziły się na podjęcie nowych wspólnych
działań między wszystkimi siłami politycznymi. Podkreślono także
potrzebę zawarcia umowy regionalnej i międzynarodowej.
W czerwcu 2015 roku podjęto próbę aresztowania Omara
Hasana al-Baszira, na którym ciąży od 2009 roku zarzut zbrodni
wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, podczas jego wizyty
w RPA, na szczycie Unii Afrykańskiej w Johannesburgu. Pomimo
decyzji Sądu Najwyższego RPA o zakazie opuszczania tego kraju
Al-Baszir jednak z niego wyjechał, prawdopodobnie za wiedzą
władz RPA.
Prowadzone badania pozwalają stwierdzić, że sytuacji w Darfurze nie poprawia ogólnie zły stan gospodarki panujący w całym
kraju od czasu secesji Sudanu Południowego. Gospodarka kraju
była do tego czasu uzależniona od ropy naftowej, a tracąc główne
jej źródła, znalazła się na skraju upadku. Pomimo funkcjonowania
w dalszym ciągu ropociągu zgodnie z umową w Chartumie, fakt
istnienia ugrupowań zbrojnych w Darfurze i Kordofanie Południowym osłabia państwo. Region Darfuru, żyjący w niepokoju od
kilkudziesięciu lat, obecnie stoi przed ryzykiem kolejnej, nowej
wojny, która w zasadzie nawet już się rozpoczęła, co potwierdzają
niezależni obserwatorzy.
Z punktu widzenia niniejszej rozprawy wydarzenia te nie wnoszą jednak już nic nowego do odpowiedzi na zasadnicze pytanie
o przyczyny tego konfliktu. Odpowiedź na to pytanie jest zgodna
z przyjętymi na wstępie założeniami, że wiodącymi uwarunkowaniami konfliktu w Darfurze są aspekty ekonomiczne w połączeniu
z ekologicznymi, a dopiero w dalszej kolejności uwarunkowania
polityczne, społeczne i etniczne.
Konflikt zbrojny w Darfurze można porównać do trzeciej zasady dynamiki Newtona, która mówi, że akcja wywołuje reakcję.
Zakończenie
267
Kryzys środowiskowy, lata zaniedbań i marginalizacji tej prowincji
przez rząd centralny, a z drugiej strony kolejne nieudolne próby
podporządkowania sobie Darfuru przez Chartum, odbierane były
przez Darfurczyków jako głęboka niesprawiedliwość oraz atak
i pogwałcenie ich praw, co w efekcie wywoływało reakcję i obronę
autonomii swojego regionu. Regionu mającego w dodatku własne,
pamiętane dotąd, tradycje państwowości.
Przez ostatnie dziesiątki lat w mieszkańcach tego regionu Sudanu narastało niezadowolenie i nienawiść wobec nilocentrycznej
polityki, zarówno wśród miejscowych plemion nomadów arabskich,
jak i miejscowych nigryckich rolników. Złość mieszała się z bezradnością i świadomością wyalienowania. Dla Darfurczyków dysponujących ograniczonym dostępem do ziemi i źródeł wody była to
sytuacja, która nie tylko utrudniała im życie, ale wywoływała bunt
przeciwko takim warunkom i takiemu traktowaniu. Pozostawieni
sami sobie, Darfurczycy nie zgadzali się na egzystowanie w tym
upośledzonym gospodarczo regionie.
Konflikt w Darfurze to wojna wyjątkowo okrutna. Jak każda
wojna domowa na świecie to wojna bratobójcza, gdyż, jak zostało
to już podkreślone, określenie Arab i Afrykanin (biały i czarny),
to określenia względne i symboliczne, po części wywodzące się
z kolonialnych narracji. Nie ma tu ostro przebiegających granic
między tymi grupami. W praktyce jedni mogą być drugimi, ale
wszyscy są na pewno Darfurczykami, a w szerszym sensie również
Sudańczykami.
Z powodu tej wojny cierpią wszyscy, żołnierze i ludność cywilna.
Walczący po wszystkich stronach konfliktu nie oszczędzają nikogo i nie liczą się z nikim. Głównymi ofiarami są kobiety i dzieci
oraz mieszkańcy obozów dla uchodźców, które nie zapewniają
im bezpieczeństwa. Bojówki rządowe i pospolici bandyci nadal
bezprawnie napadają i gwałcą uchodźców na terenach, na których
powinni być chronieni.
268
Zakończenie
Społeczność międzynarodowa w okresie ostatnich lat stale podejmowała działania zmierzające do położenia kresu krwawemu
konfliktowi, jednakże próby osiągnięcia trwałego porozumienia
były i są utrudnione z uwagi na głębokie podziały panujące wśród
różnych stron zaangażowanych w ten konflikt. Wielu obserwatorów zagranicznych przygląda się tej sytuacji, ale niewielu stara
się dotrzeć do sedna tego konfliktu. Wiele organizacji reaguje
schematycznie, jak przy wszystkich innych tradycyjnych walkach
zbrojnych. Tymczasem w przypadku tej wojny ta schematyczność
nie pomaga, lecz wprost przeciwnie, pogłębia problem. Tylko
nieliczni mają świadomość, że kluczem i warunkiem do powstrzymania tych okrutnych walk jest odnalezienie kluczowych przyczyn
tego konfliktu.
Analizy wskazujące na mnogość czynników, które mogły się
do wybuchu danego konfliktu przyczynić, mają oczywiście swoje zalety. Autor starał się w tej rozprawie również je zauważać
i brać pod uwagę. Z drugiej jednak strony, takie podejście może
mieć negatywne skutki z punktu widzenia efektywności procesu
pokojowego, ponieważ w praktyce politycznych negocjacji i tak
bardzo często wyróżnia się jeden z nich, czyli np. czynnik etniczny,
jak w przypadku Darfuru. Tak się składa, że akurat ten czynnik
w sprawie Darfuru jest bardzo często podnoszony, co sprawia,
że prowadzi to do złej oceny sytuacji i w efekcie uniemożliwia
rozwiązanie problemu.
Tymczasem, zdaniem autora tej pracy, nie tyle czynnik etniczny
jest tu kluczowy, ile to, co Paul Williams nazywa źle przeprowadzoną lub niedokończoną dekolonizacją1, co ma związek z czynnikiem
etnicznym w tym sensie, że Darfur był w okresie przed kolonialnym odrębnym państwem i został wbrew swej woli przyłączony
do reszty Sudanu, w którym rządziły i rządzą przedstawiciele elit
1
P.D. W i l l a m s, War & conflict in Africa, Cambridge 2011, s. 11.
Zakończenie
269
wywodzących się znad Nilu, potomkowie dawnego państwa Fundż,
z którymi tenże Darfur zawsze rywalizował. Kluczową przyczyną
konfliktu, wokół której powinny koncentrować się negocjacje
pokojowe, jest jednak kwestia niesprawiedliwej alokacji zasobów
dokonywanej przez rząd centralny w Chartumie, innymi słowy
mówiąc preferowanie rozwoju nilocentrycznego, będącego przedłużeniem polityki gospodarczej jeszcze z okresu kondominium.
To ta polityka doprowadziła do kryzysu gospodarczego, który stał
się przyczyną protestów i żądań zmian wyjątkowo nieefektywnego
ekonomicznie systemu politycznego. Konstatacje te nie są sprzeczne
z ogólnym poglądem na przyczyny kryzysów w Afryce, że szukać
ich należy w niewydolności afrykańskich rządów autorytarnych,
opartych na biurokracji na wzór zachodni popełniających wiele
błędów w swej polityce gospodarczej i społecznej2.
Inny wniosek, który nasuwa się przy analizowaniu takiego
konfliktu, jak wojna w Darfurze, to słabość międzynarodowego
systemu bezpieczeństwa czy też niemożność jego zbudowania
siłami tylko afrykańskimi (czego dowodzi próba podjęta przez
Unię Afrykańską w Darfurze), z powodu finansowej słabości i wzajemnego skonfliktowana państw afrykańskich. Stąd zasadna jest
konkluzja o konieczności wsparcia ich ze strony państw i organizacji
zachodnich. Jednakże w tym przypadku należy zwrócić uwagę na
fakt, iż zachodnie misje dyplomatyczne są zwykle spóźnione, stąd
byłoby lepiej, aby pokojowe działania polityczne oddać jednak
w ręce Afrykańczyków, a siłom zachodnim przeznaczyć zadania
w ramach misji pomocowych.
Na koniec należy stwierdzić, że kluczową kwestią w zrozumieniu
przyczyny konfliktu w Darfurze jest także zrozumienie słabości
Sudanu. Słabości nie tyle wojskowej, co biurokratycznej i możliwości wpływania na swoje społeczeństwo przy pomocy systemu
2
Tamże.
270
Zakończenie
propagandowego i edukacyjnego. Władze Sudanu, podobnie jak
wielu innych państw afrykańskich, nie potrafią sobie poradzić
z konfliktem nawet o niewielkim zasięgu, gdyż szybko wykorzystany zostaje jego kontekst etniczny lub religijny, co prowadzi do
jego eskalacji. Podkreślić jednak należy, że czynniki te pojawiają
się dopiero w trakcie trwania konfliktu i nie one są jego przyczyną. To słabość rządu sudańskiego (będąca konsekwencją słabości
ekonomicznej) prowadzi do zbyt pospiesznego stosowania represji,
gdyż władze widzą w nich jedyną szansę utrzymania pokoju.
bibliografia
1. Źródła niepublikowane
Badania sondażowe prowadzone przez autora przy pomocy kwestionariusza „Badania Terenowe Ludności w Darfurze”.
Rozmowa autora z dr. Hassanem Al-Turabim, uczonym i politykiem,
odgrywającym także praktyczną rolę w tym konflikcie, przeprowadzona 5.11.2011 roku, w Chartumie w Sudanie (dr H. Al-Turabi
zmarł w 2016 roku).
Rozmowa autora z zastępcą dyr. Fashirskiego Biura Sieci Wiejskiej,
15.11.2011 roku, w Północnym Darfurze.
Rozmowa autora z Hajdrem Ibrahimem, sudańskim badaczem i naukowcem, znawcą problematyki Sudanu, a w szczególności Darfuru
i Sudanu Południowego 12.04.2014 roku w Londynie, w Wielkiej
Brytanii.
Rozmowa autora z Mahmoudem Abbakerem Suleimanem, lekarzem,
pisarzem i badaczem sytuacji w Darfurze, 4.09.2014 w Bedford
w Wielkiej Brytanii.
Rozmowa autora z Ahmedem Ibrahimem Diraige, który stworzył
(Darfur Development Front, DDF), 10.03.2012 roku, w Oksfordzie
w Wielkiej Brytanii.
Wywiad przeprowadzony przez autora z Ahmedem Hussainem Adamem, sudańskim politykiem, byłym rzecznikiem darfurskiego
Ruchu Sprawiedliwości i Równości, specjalistą akademickim
w dziedzinie prawa międzynarodowego, 3.04.2012 w Londynie,
w Wielkiej Brytanii.
272
Bibliografia
Wywiad przeprowadzony przez autora z Ministerm Spraw Zagranicznych Sudanu Ibrahimem Ghandourem, 18.03.2016 roku, podczas
jego oficjalnej wizyty w Warszawie, w Polsce.
2. Dokumenty
Decyzja Rady 2012/312/WPZiB z dnia 18 czerwca 2012 r. w sprawie
misji Unii Europejskiej w dziedzinie WPBiO dotyczącej ochrony
lotnictwa w Sudanie Południowym (EUAVSEC-South Sudan), Dz.
U. L 158, 19.6.2012.
Porozumienie w sprawie humanitarnego zawieszenia broni w konflikcie w Darfurze. Podpisana w dniu 8 kwietnia 2004 roku w Ndżamenie, w Czadzie, między rządem Sudanu, SLM oraz JEM.
Porozumienie pokojowe w sprawie Darfuru z dnia 5 maja 2006 roku,
znane jako Umowa z Abudży.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1556 z dnia 30 lipca 2004 roku.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1564 z dnia 18 września
2004 roku.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1590 z dnia 24 marca 2005
roku.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1672 z dnia 25 kwietnia
2006 roku.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1706 z dnia 31 sierpnia
2006 roku.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1881 z dnia 30 lipca 2009 roku.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1945 z dnia 14 października
2010 roku.
Umowa o warunkach powołania Komisji ds. zawieszenia broni i rozmieszczenia obserwatorów w Darfurze. Podpisana w dniu 28 maja
Bibliografia
273
2004 roku w Addis Abebie w Etiopii między rządem Sudanu, SLM
oraz JEM.
Umowa ramowa w celu rozwiązania konfliktu między rządem Sudanu
(GOS) i Ruchem Wyzwolenia i Sprawiedliwości (LJM). Podpisanie
umowy nastąpiło 18 marca 2006 roku, za pośrednictwem Kataru
i mediacji AU-ONZ w ramach cyklu spotkań w Doha.
3. Monografie książkowe
Abdel Karim A., Altawzeei alsukani wi Darfur wa Alsudan (Rozmieszczenie ludności w Darfurze i w Sudanie), Chartum 2006.
Abdelmagsud Z., Albea wa Alinsaan (Człowiek i Środowisko), Aleksandria 1997.
Abdel-Rahman A., Hawl altagdum lmuhraz biszaan alwdea alinsani
fi farfur (O postępach w sprawie sytuacji humanitarnej w regionie
Darfuru), tom 1, Kair 2006.
Abdul-Jalil M., The dynamics of ethnic identification in Northern Darfur, in The Sudan ethnicity and national cohesion, Bayreuth 1984.
Abu Elbashar M., The tribal war in Darfur: A resources fight developed
into ethnic and political conflict, London 1993.
Abu Ziad A., Darfur: nahr aldam wa naar algabael (Darfur: rzeka krwi
i ognia plemion), Khartoum 2008.
Ahmed S., Sudanese rural society: Its development and dynamism,
Khartoum 1982.
Ahmed A.M., Rural production systems in the Sudan: A general perspective, w: Beyond conflict in the Horn, ed. C. Doornbos, London
1992.
Al-Badawi S., Alsiag aljgrafii li Darfur (Darfur, kontekst geograficzny),
Kair 2005.
274
Bibliografia
Albatahani A., Azmat al Hukm wi alsudan: Azmat himana am himanat azma? (Kryzys zarządzania w Sudanie: kryzys dominacji czy
dominacja kryzysu?), Khartoum 2011.
Albouhtri Z., Musklat Darfur aljuzur altarikhyia – al-abaad al-igtimayia – al-tatawrat al-siysia (Problem Darfuru, historyczne korzenie,
społeczne wymiary rozwoju sytuacji politycznej), Kair 2006.
Al-Gasas M., Altasahur: Tadahwor al-aradi fi al-manatik al-jafaa (Pustynnienie: degradacja ziemi w suchych regionach), Kuwejt, 1999.
Al-Shami S., Alssudan dirasat jughrafia (Sudan badania geograficzne),
Alexandria, 2002.
Al-Shami S., Dirasat fa jughrafiat alssudan almuasalat walttatawwur
alaiqtisadaa fa alssudan (Badania geograficzne Sudanu – transport
i rozwój gospodarczy w Sudanie), Kair 1959.
Ali H., Darfur’s Political Economy: A quest for development, New York
2015.
Anderson J., Williams A., Head V., Rzezie, masakry i zbrodnie wojenne
od starożytności do współczesności, Warszawa, 2009.
Apsel J., Darfur: Genocide before our eyes, New York 2007.
Bachler G., Spillmann K., How to cope with environmental conflicts,
Zurych, 2011.
Barbour K.M., The Republic of the Sudan: A regional geography, London 1964.
Barszam N., Al-Janjaweed Rusul Alsher wa Jund alshietan (Posłańcy
zła i żołnierze szatana), Kair 2008.
Beshir M., The Southern Sudan from conflict to peace, Khartoum 1975.
Beshir M., The Southern Sudan: Background to conflict, Khartoum 1970.
Bielawski J., Mały słownik kultury świata arabskiego, Warszawa 1971.
Blaker L., Heart of Darfur, Stoughton 2008.
Bibliografia
275
Buchanan-Smith M., Mohammed M.I., Regional policy food insecurity:
The case of Darfur, Khartoum 1991.
Buzan B., People, States and fear, London 1983.
Charlie W., Osman M., Ali E., Construction on Expansive Soils in Sudan,
New York 1984.
Cheadle D., Prendergast J., Not on our watch: The mission to end
genocide in Darfur and beyond, New York 2007.
Cockett R., Sudan. Darfur and the failure of an African State, Hampshire 2010.
Crilly R., Saving Darfur: Everyone’s Favorite African War, London
2010.
Czapliński W., Odpowiedzialność za naruszenia prawa międzynarodowego w związku z konfliktem zbrojnym, Warszawa, 2009.
Daly M.W., Darfur’s Sorrow: A History of destruction and genocide,
Cambridge, 2007.
Djimeli T.A., Darfour. Au-delà de la guerre, Yaounde 2007.
El-Bushra M., Al-sraa ala almawareed: Abaadhi al almia wa aliglimyia
wa almalyia (Konflikt o zasoby: globalne, regionalne i lokalne wymiary), Khartoum 2005.
El Zain M., The Origins of Current Conflicts: Rural Water Provision and
the Reshaping of Human Settlements and Environmental Resources
in Western Sudan, Addis Ababa 2006.
Fearon D., Laitin D., Ethnicity, insurgency and civil war, „American
Political Science Review”, 97(2003), s. 75–90.
Flint C., Introduction to Geopolitics, New York 2006.
Flint J., Beyond ‘Janjaweed’: Understanding the militias of Darfur,
Geneva 2009.
Flint J., Waal de A., Darfur: A short history of a long war, London 2006.
276
Bibliografia
Hagar A., Albud alsiasi li asraa algabali fi Darfur (Polityczny wymiar
plemiennego konfliktu w Darfurze), Khartoum 2005.
Hari D., Dans L’enfer du Darfour, Paris 2008.
Harir S., Arab belt versus African belt: Ethnic-political conflict in Darfur
and the regional cultural factors, w: Short-cut to decay: The case of
the Sudan, eds. S. Harir, T. Tvedt, London 1993.
Harir S., Militarization of conflict, displacement and the legitimacy of
the state: A case from Darfur Western Sudan, Bergen 1992.
Harir S., Racism in Islamic disguise? Retreating nationalism and up-surging ethnicity in Darfur Sudan, Bergen 1993.
Hassan S.M., Ray C.E., Darfur and the crisis of governance in Sudan:
A critical leader, Ithaca 2009.
Holstein-Beck M., Konflikty, Warszawa 1983.
Houghton J., Global Warming: The Complete Briefing, Cambridge 2009.
Ibrahim F.N., Ecological imbalance in the Republic of the Sudan: With
special reference to desertification in Darfur, Bayreuth 1984.
Johnson D.H., The root causes of Sudan’s civil wars, Bloomington 2003.
Kahn L., Alter J., Darfur: Twenty years of war and genocide in Sudan,
New York 2008.
Keen D., Targeting emergency food aid: The Case of Darfur 1985,
w: S Maxwell, To cure all hunger, Exceter 1991.
Kibeida G., Background of the conflict, w: Darfur Report 2006, Khartoum 2006.
Kościółek J., Konflikt w Darfurze, Toruń 2010.
Kozi Saeed A., Al-rahii almutanagil wa asarhu wi al bia wa almujtamaa wi wilaja shamal Darfur (Ruchomy tryb wypasu i jego wpływ
na środowisko i społeczeństwo w Darfurze Północnym), Khartoum
2004.
Bibliografia
277
Kukułka J., Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000.
Lampen G.D., The Baggara Tribes of Darfur, „Sudan Notes and Records”, 15(1933), nr 11.
Large D., Sudan’s foreign relations with Asia, China and the politics of
‘Looking East, Pretoria 2008.
Lizak W., Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, Warszawa 2012.
Łoś R., Konflikty w Sudanie, Warszawa 2013.
Łoś-Nowak T., Współczesne stosunki międzynarodowe, Wrocław 2010.
MacMichael H.A., A History of the Arabs in the Sudan, vol. 1, London,
1967.
Mahdi H., Security problems in Darfur: A study of armed robbery and
tribal conflicts, Omdurman 1999.
Malwal B., People & power in Sudan: The struggle for national stability,
New York 1981.
Mamdani M., Saviors and survivors. Darfur, politics, and the war on
terror, Dakar 2010.
McGinness S., Climate Change and The Kyoto Protocol, London 2001.
Mohammadeen M., Ahmed H., Alagaleem aljafaa (Suche regiony),
Riyadh 1985.
O’Fahey R.S., State and society in Darfur, London 1980.
Oliver R., Atmore A, Medieval Africa 1250–1800, Cambridge 2001.
Prunier G., Darfur: A 21st century genocide, London 2008.
Prunier G., Darfur: The Ambiguous Genocide, Ithaca 2005.
Reeves E., A long day’s dying: Critical moments in the Darfur genocide,
Toronto 2007.
Rubin B., The Middle East: A Guide to Politics, Economics, Society and
Culture, New York 2015.
278
Bibliografia
Salih M., Understanding the conflict in Darfur, Copenhagen 2005.
Silverman D., Interpretacja danych jakościowych: metod analizy rozmowy, tekstu i interakcji, Warszawa 2007.
Słowik A., Konflikt w Darfurze w świetle prawa międzynarodowego,
Toruń 2014.
Steidle B., Wallace G., The devil came on horseback: Bearing witness
to the genocide in Darfur, New York 2008.
Suliman M., Sudan: Resources, identity and war, Cambridge 2000.
Suliman M., Darfur harb al-mawarid wa-al-hawiyah (Darfur, wojna
zasobów i tożsamości), Cambridge 2004.
Suliman O., The Darfur Conflict: Geography or Institutions?, New
York 2010.
Tajudeen A., Pan Africanism:Politics, Economy and Social Change in
the Twenty first Century, New York 1996.
Totten S., Markusen E., Genocide in Darfur: Investigating the atrocities
in the Sudan, New York 2006.
Tymowski M., Sudan Wschodni od XVI do początku XIX w. Fundż i Dar
Fur, w: Historia Afryki do początku XIX wieku, red. M. Tymowski,
Wrocław – Warszawa – Kraków 1996.
Waal de A., Emergency food security in Western Sudan: What is it for?,
w: S. Maxwell, To cure all hunger, Exceter 1990.
Waal de A., Famine that kills: Darfur, Sudan, Oxford 2005.
Waal de A., The Wars of Sudan, „The Nation”, 2007.
Waal de A., War in Darfur and the search for peace, Harvard 2007.
Waal de A., Who are the Darfurians? Arab and African identities,
violence and external engagement, w: Darfur Report 2006, Khartoum 2006.
Williams P.D., War & Conflict in Africa, Cambridge, 2011.
Bibliografia
279
Zarroug M., The Kingdom of Alwa, Calgary 1991.
Ząbek M., Arabowie z Dar Hamid. Społeczność w sytuacji zagrożenia
ekologicznego, Warszawa, 1998.
Ząbek M., Prawa człowieka a prawa ludów „tubylczych” w kontekście
sytuacji społeczności rdzennych i zmarginalizowanych na kontynencie
afrykańskim, w: Pierwsze narody, Warszawa, 2002.
Ząbek M., Prawo do wolności wypowiedzi w ONZ-owskim systemie
ochrony praw człowieka a znaczenie słowa w tradycyjnej kulturze
Afryki, w: Horyzonty antropologii kultury, Warszawa, 2005.
Zięba R., Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, Toruń 2005.
Żurkowska K., Bezpieczeństwo międzynarodowe – przegląd aktualnego
stanu, Warszawa 2011.
4. Ekspertyzy i raporty
Abdelbagi J., Past and future of UNAMID: Tragic failure or glorious
success?, Geneva 2010.
Abdul-Jalil M., The dynamics of customary land tenure and natural
resource management, w: Land Reform, Land Settlement and Cooperatives (FAO), 2006.
Ahmed G., The Chinese Stance on the Darfur Conflict, South African
Institute of International Affairs, China in Africa Project, 2010.
Ahmed I., „Causes of Tribal Conflicts in Dar Fur”, „Sudanese Human
Rights Quarterly”, Number 8, July 1999.
Alexander K., Raftopoulos B., Peace in the Balance: The Crisis in the
Sudan, Institute for Justice and Reconciliation, 2006.
Ali A.G., Elbadawi I., El-Batahani A., The Sudan’s civil war: Why has it
prevailed for so long?, Paper prepared for case study project on civil
280
Bibliografia
wars, on the causes, consequences, and resolution of the civil war in
Sudan, Montreal, March 2003.
Ali H. Military Expenditures and Inequality in the Middle East and
North Africa, „Defence and Peace Economics”, 23(2012), nr 6,
s. 575–589.
Ali H., Altaklufa Aligtisadyia Li harb Darfur (Koszt ekonomiczny wojny
w Darfurze), Doha 2011.
Barakat S., The Qatari Spring: Qatar’s emerging role in peacemaking.
Kuwait Programme on Development, Governance and Globalization
in the Gulf States, LSE, 2012.
Beyond emergency relief, longer-term trends and priorities for UN agencies in Darfur, Khartoum 2010.
Collier P., Hoeffler A., Greed and grievance in civil war, World Bank
Policy Research
Collier P., Sambanis N., Understanding civil war, evidence and analysing, Washington 2005.
Elasha B., El Sanjak A., Global Climate Changes: Impacts on Water
Resources and Human Security in Africa, Addis Ababa 2006.
El-Bushra M., El-Sayed O., Taha O., A Model for the Distribution of
Waters of International Rivers Among Sharing Countries, „Sudan
Notes & Records”, 2000, nr 4, s. 159–171.
Ferris E., Winthrop R., Education and Displacement: Assessing Conditions
for Refugees and Internally Displaced Persons affected by Conflict,
Background Paper for the Gl obal Monitoring Report, 2010.
Guha-Sapir D., Darfur: Counting the Deaths, Mortality Estimates from
Multiple Survey Data, Cred 2005.
Haroun B., Adam N., Ethnic Composition, Economic Pattern, and
Armed Conflicts in Dar Fur, „Sudanese Human Rights Quarterly”,
1999, nr 8.
Bibliografia
281
Internal Displacement Global Overview of Trends and Developments
in 2010, Internal Displacement Monitoring Centre Norwegian
Refugee Council, 2011.
Ismail O., LaRocco A., Failing Darfur: Project of the Center for American
Progress to end genocide and crimes against humanity – Enough,
Washington, August 2012.
Jeong H., Conflict Management and Resolution An introduction, New
York 2010.
Mahmoud M., Inside Darfur: Ethnic Genocide by a Governance Crisis,
„Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East”,
24(2004), nr 2, s. 3–17.
Olsen G., Sub-Saharian Africa. A priority region EU conflict management, w: R. Whitman, S. Wolff, The European Union as a Global
Conflict Manager, New York 2012.
Plaut M., Who are Sudan’s Darfur rebels?, May 2006.
Satti Y., Pastoralists, Land Rights and Migration Routes The Case of
West Darfur State, Addis Ababa 2006.
Stewart F., Horizontal inequalities: A neglected dimension of development, Oxford 2004.
Sudan: Post-conflict Environmental Assessment, Natural Disasters and
Desertification, United Nations Environment Programme, 2012.
Suliman M., Civil war in the Sudan: From ethnic to ecological conflict,
„The Ecologist”, 23(1993), nr 3.
Tanner V., Tubiana J., Divided they fall: the fragmentation of Darfur’s
rebel groups, Geneva 2007.
The Sudanese press after separation. Contested identities of journalism,
Berlin 2012.
Tknh J., Darfur: Alttaqsimat al’iidariat walnnizae alqabli (Darfur:
podziały administracyjne i konflikty plemienne), Chartum 2014.
282
Bibliografia
Tubiana J., Tanner V., Abdul-Jalil M., Traditional authorities peacemaking role in Darfur, Washington 2012.
United Nations High Commissioner for Refugees, Division of International
Protection – UNHCR, country of origin research and information,
Darfur 2012.
Zwan J., Evaluating the EU’s role and challenges in Sudan and South
Sudan, Sudan and South Sudan Case Study, Initiative for peacebuilding, 2011.
5. Artykuły naukowe i rozdziały w monografiach
Abdi O., Glover E., Luukkanen O., Causes and Impacts of Land Degradation and Desertification: Case Study of the Sudan, „International
Journal of Agriculture and Forestry”, 3(2013), nr 2, s. 40–51.
Abu sin M.E., Environmental Causes and Implications of Population
Displacement in Sudan, w: War and Drought in Sudan: Essays on
Population, ed. E. Eltigani, Gainesville 1995.
Awok S., Mohamed E., Tahir H., Prospects of Community Forestry in
Jebel Marra Area, Greater Darfur State, Sudan, „Journal of Natural
Resources and Environmental Studies”, 1–2(2013), s. 19–24.
Burniat N., Apple B., Genocide in Darfur: Challenges and opportunities for action, „The Journal of the Coalition for the International
Criminal Court”, nr 37: November 2008 – April 2009
Burr M. J., Collins R.O., The long road to disaster in Darfur, Princeton
2006.
Cobham A., Causes of confl ict in Sudan: testing the Black Book, „European Journal of Development Research”, 17(2005), nr 3, s. 462–480.
El-Tom A., The Black Book of Sudan: Imbalance of power and wealth
in Sudan, „Journal of African National Affairs”, 2(2003), nr 1,
s. 25–35.
Bibliografia
283
Hassan S., The Sudan National Democratic Alliance (NDA): The Quest
for Peace, Unity and Democracy, „Issue: A Journal of Opinion”,
21(1993), nr 1–2, s. 14–25.
Jermakowicz P., Konflikt społeczny, zagadnienia teoretyczne, w: Rozwiązywanie sytuacji konfliktowych w wymiarze jednostkowym i społecznym, red. M. Plucińska, Poznań 2014.
Karamalla-Gaiballa N., Darfur. Spojrzenie historyczne i społeczne,
problemy dostępności zasobów naturalnych, struktura społeczno-etniczna, w: Sudan. Bogactwo kultur i wewnętrzne napięcia, red.
W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek, Warszawa 2012.
Karamalla-Gaiballa N., Geneza konfliktu i ruchów zbrojnych w Darfurze,
w: Bilad as-Sudan – Kultury i migracje, red. W. Cisło, J. Różański,
M. Ząbek, Warszawa 2013.
Karamalla-Gaiballa N., Hal sajhil Alsalam Fi Rubua Alsudan (Czy będzie
pokój w całym Sudanie), „Review of Archaeological & Anthropological Current Research in the Sudan”, 2005.
Karamalla-Gaiballa N., Matouk K., Podejście systemowe jako podstawa
projektowania i zarządzania organizacją wirtualną, w: Komputerowo zintegrowane zarządzanie, t. 2, red. R. Knosala, Warszawa
2003.
Karamalla-Gaiballa N., Matouk K., Rozwiązanie Business Intelligence
a hurtownie danych, w: Metody i systemy komputerowe w badaniach
naukowych i projektowaniu inżynierskim, red. R. Tadeusiewicz
[i in.], Kraków 2003.
Karamalla-Gaiballa N., Matouk K., Symulacja komputerowa jako narządzie wspomagające podejmowanie decyzji ekonomicznych w przedsiębiorstwie, w: Modelowanie procesów ekonomicznych, Kielce 2002.
Karamalla-Gaiballa N., The European Union role in resolving the armed
conflict in the western Sudanese province of Darfur, „International
Journal of Sudan Research”, 5(2015), nr 1.
284
Bibliografia
Marchal R., Chad-Darfur: How two crises merge, „Review of African
Political Economy”, 33(2006), nr 109, s. 467–482.
Omar A., Edinam K., Causes and Impacts of Land Degradation and
Desertification, Case Study of the Sudan, „International Journal of
Agriculture and Forestry”, 3(2013), nr 2, s. 40–51.
Reynolds J., Stafford Smith D., Global Desertification: Do Humans
Cause Deserts?, Berlin 2002.
Suliman M., The War in Darfur: The Resource Dimensiont, „Sudanese
Journal for Human Rights’ Culture and Issues of Cultural Diversity”, 2008, nr 8, s. 9–17.
Wallis W., The Black Book history or Darfur’s darkest chapter, „The
Financial Times”, 20 August 2004.
Wybranowski D., Uwarunkowania, przebieg i konsekwencje kryzysu
humanitarnego w Darfurze w latach 2003– 2006, w: Kryzysy humanitarne wywołane działalnością człowieka. Solidarność humanitarna,
red. J. Dobrowolska-Polak, Poznań 2012.
6. Źródła internetowe
Abdelaati A., Darfur: Judhur wamalat alssira almusallah, http://www.
aljazeera.net/home/Getpage/6c87b8ad-70ec-47d5-b7c4-3aa56fb
899e2/04515945-482b-46b4-96c1-7f384f32bcbb, [22.05.2014].
Abdelaati A., http://darfurcurentcrisis.blogspot.com/2005/02/blog-post_18.html [18.02.2012].
Abdul Aziz H., R. Ma’in, http://ssnp.net/content/view/574/141/,
[9.05.2012].
Abdurrahim S., Cooperation between the African Union (AU) and the
European Union (EU) with regard to peacemaking and peacekeeping in Africa, https://ujdigispace.uj.ac.za/handle/10210/2274,
[29.05.2015].
Bibliografia
285
African Economic Development Institute (AEDI), www.africaecon.org/
index.php/africa_ business_reports/read/30, [28.03.2015].
Al-Aradi F., http://www.alsharq.net.sa/2012/05/20/295543, [24.02.
2012].
Al-Nahaas M., Azmat Farfur: Bidaitha wa tatowrha (Kryzys w Darfurze:
Początek kryzysu i jego ewolucji), http://meshkat.net/node/14370,
[27.02.2013].
Alnnur W., Asrar jadida fi eamaliat aldhdhirae alttawil (Nowe tajemnice
operacji „długie ramie”), http://almeghar.com/permalink/25750.
html, [20.05.2015].
Alnnur K., Together We Stand Divided We Fall: Understanding Tribal
Conflicts In Darfur, Peace Reseach institute, 2014, http://pri.uofk.
edu/multisites/UofK_pri/images/stories/pri/papers/Darfur-War-Economic.PDF, [27.03.2015].
Al-Nour A.A., Darfur, 10 Years On: No Closer to Peace, February 28,
2013r.,http://www.al-monitor.com/pulse/security/2013/02/darfur-conflict-no-peace.html#, [23.03.2015].
Alsudan Aljugrafia alsijasia wa alimkaniat al-zrayia (Geografia polityczna
Sudanu i potencjał rolny), http://www.nectarforum.com, [20.03.2014].
Altyib O., Aljudhur alttarikhiat limushkilat Darfur (Historyczne korzenie problemu Darfurze), ttp://news.bbc.co.uk/hi/arabic/middle_east_news/newsid_3601000/3601730.stm, [12.02.2015].
Barnes G., The International Criminal Court’s Ineffective Enforcement
Mechanisms: The Indictment of President Omar Al Bashir, „Fordham
International Law Journal”, 34(2011), nr 6, [20.06.2015].
Bashari N., Epistemological Enlightenment Centre, http://tanweer.sd/
arabic/modules/ smartsection/item.php?itemid=96, [15.03.2013].
Burke M.B., Miguelc E., Satyanathd S., Dykemae J.A., Lobellb D.B., Warming increases the risk of civil war in Africa, vol. 106, 2009, http://i.
286
Bibliografia
unu.edu/media/ourworld.unu.edu-en/article/1129/Warmingincreases-the-risk-of-civil-war-in-Africa1.pdf, [28.03.2015].
Buzzard L., Holding an arsonist’s feet to the fire? – The legality and
enforceability of the ICC’s arrest warrant for Sudanese president
Omar Al-Bashir, www.auilr.org/pdf/24/24-5-3.pdf, [10.08.2013].
Chad: Government and Politics, http://countrystudies.us/chad/46.
htm, [28.03.2015].
China’s Position on the issue of Darfur, Sudan, http://www.china-un.
org/eng/xw/t415999.htm, [19.07.2015].
Croshaw H., Darfur, Conflict, and Climate Change:Identifying Opportunities for Sustainable Peace, 2008r., http://dukespace.lib.duke.
edu/dspace/bitstream/handle/10161/554/MP_hrc4_a_200805.
pdf?sequence=3, [18.03.2015].
Cumming G., The European Union in Sudan: A Missed Opportunity?, „The
Round Table”, 104(2015), nr 4, s. 473–488, http://www.tandfonline.
com/doi/pdf/10.1080/00358533.2015.1063842, [29.05.2015].
Czarnecki R., Wiceprzewodniczący Parlamentu Europejskiego, Projekt
rezolucji nr 4 W sprawie Darfuru, 13 lutego 2007r, http://www.
ryszardczarnecki.pl/2007/02/5-2/#,[16.06.2015].
Darfur conflict – Thomson Reuters Foundation, http://news.trust.org//
spotlight/Darfur-conflict, [18.05.2015].
Darfur Peace Agreement, the United Nations, http://www.un.org/zh/
focus/southernsudan/pdf/dpa.pdf, [14.03.2014].
Darfur Peace Process & Chronology, http://www.smallarmssurveysudan.
org/facts-figures/sudan/darfur/darfur-peace-process-chronology.
html, [15.03.2014].
Darfur rebels commemorate 2008 ‘Battle of Omdurman’, https://www.
dabangasudan.org/en/all-news/article/darfur-rebels-commemorate-2008-battle-of-omdurman, [20.05.2015].
Bibliografia
287
Darfur: Geografia i ludność, oprac. O. Zin El Abidin, www.ashorooq.net/
index.php?option=com_content&view=article&id=1958:200908-08-15-23-29&catid=41:2008-07-30-07-11-08&Itemid=33,
[16.05.2013].
Darfur: Land, People, and Conflict, http://www.darfurdevelopment.
org/node/2,[16.12.2015].
Darfuri refugees exposed to increased attacks if UN withdraws from
Chad, Amnesty International, 2010r., http://zs-tuchowicz.home.
pl/kreator/page58.php, [28.10.2015].
De Waal A., Darfur’s fragile peace, http://www.opendemocracy.net/democracy,africa_democracy/darfur_conflict_3909.jsp, [8.03.2013].
Departament Stanu USA, http://www.state.gov/outofdate/bgn/
sudan/130966.htm z 25.02.2013, [27.02.2013].
Desertification as a Source of Conflict in Darfu, Worldwatch Institute,
Vision for a Sustainable World, http://www.worldwatch.org/
node/5173, [19.12.2014].
Donovan D., International Criminal Court: Successes and Failures,
http://www.internationalpolicydigest.org/2012/03/23/international-criminal-court-successes-and-failures-of-the-past-and-goalsfor-the-future/, [25.10.2015].
El-klyany M., Mushkilat Darfur wa’athariha eali alealaqat alttashadiat alssudania (Problem w Darfurze i jego wpływ na stosunki Sudan z Chadem), http://www.sudaress.com/sudaneseonline/4433
[19.03.2014].
Elsheikh E., Darfur: The Violence of Geopolitics, Kirwan Institute, The
Ohio State University, 2008, http://www.kirwaninstitute.osu.edu/
reports/2008/08_2008_Darfur_Geopolitics.pdf, [19.02.2016].
Empty Promises? Continuing Abuses in Darfur, A Human Rights Watch
Briefing Paper August 11, 2004, https://www.hrw.org/legacy/
backgrounder/africa/sudan/2004/sudan0804.pdf, [28.05.2015].
288
Bibliografia
Factsheet, Council of the European Union, July 2006, http://www.
consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/060714-Darfur_Update2.
pdf, [16.05.2013].
Ferhatović E., Implementing Peace in Sudan: Lessons for the EU Common
Foreign and Security Policy, http://www.atlantic-community.org/app/
webroot/files/articlepdf/Ferhatovic%20Sudan.pdf, [19.07. 2015].
Flint J., The Other War: Inter-Arab Conflict in Darfur, http://www.
operationspaix.net/DATA/DOCUMENT/4503~v~The_Other_
War__Inter-Arab_Conflict_in_Darfur.pdf, [17.12.2014.].
Glasl F., Conflict Stages and Dynamics, http://www.irenees.net/bdf_fiche-analyse-656_en.html, [18.02.2016].
Goldberg D., Measuring the Cost of War in Darfur, http://www.africa.
com/blog/measuring_the_cost_of_war_in_darfur/,[23.02.2016].
Górniak J., Analiza czynnikowa i analiza głównych składowych, ASK,
1998, nr 7, s. 83–102, https://kb.osu.edu/dspace/bitstream/handle/1811/69494/ASK_1998_83_102.pdf, [2.02.2016].
Guler C., http://www.isn.ethz.ch/isn/Digital-Library/Articles/Detail//?ots591=4888CAA0-B3DB-1461-98B9-E20E7B9C13D4&lng=en&id=95736 [10.08.2013].
Hanson S., Sudan, Chad, and the Central African Republic, 2007,
http://www.cfr.org/sudan/sudan-chad-central-african-republic/
p12309, [7.02.2016].
Harakat aleadl walmusawa (Harakat Ruch Sprawiedliwości i Równości)
http://goo.gl/Zo1TcS, [18.03.2014].
Harakat tahrir alssudan (Ruch Wyzwolenia Sudanu), http://www.
aljazeera.net/specialfiles/pages/d31b66a5-6408-4e34-b1df5c61a560251b, [18.03.2014].
Hasbani N., The choices facing Sudan after the arrest warrant for Bashir,
Al-Hayat-05/03/09, [23.10.2015].
Bibliografia
289
Hassan H., Dimensions of the Darfur crisis and its consequences:
An Arab perspective, http://estudies.alarabiya.net/content/
dimensions-darfur-crisis-and-its-consequences-arab-perspective,
[9.02.2016].
Have C., Africa and Climate Change, United Nations University,
2008, http://ourworld.unu.edu/en/africa-and-climate-change/,
[28.03.2015].
Heidelberg Institute for International Conflict Research at the Department of Political Science, University of Heidelberg, Conflict
Barometer 2010, http://www.hiik.de/en/konfliktbarometer/pdf/
ConflictBarometer_2010.pdf, [27.03.2015].
HSBA – The Human Security Baseline Assessment for Sudan and
South Sudan, Darfur Peace Process & Chronology, Geneva, Switzerland, http://www.smallarmssurveysudan.org/facts-figures/
sudan/darfur/darfur-peace-process-chronology.html, [9.09.2015].
Hussain A., http://epdmsite.org/modules/publisher/item.php?itemid=90, [14.02.2014].
Ibrahim I., A High Devolution Region (HDR): A Community Based Political Solution for Darfur, http://works.bepress.com/ibrahim_ibrahim/1, [12.03.2014].
Idris M., Jumhuriat tushad. Almadi walhadir walmustaqbal (Republika
Czadu. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość), http://www.alukah.
net/world_muslims/0/63215/, [18.09.2015].
International Commission of Inquiry on Darfur Report to the Secretary-General, Geneva, 25 January 2005, s. 23, [20.02.2016].
International Criminal Court Investigations Sudan, https://www.globalpolicy.org/international-justice/the-international-criminal-court/
icc-investigations/darfur-sudan.html, [19.10.2015].
International Crisis Group, Sudan and South Sudan’s Merging Conflicts,
Brussels, Belgium, Africa Report N°223, 2015,http://www.crisisgro-
290
Bibliografia
up.org/~/media/Files/africa/horn-of-africa/south%20sudan/223-sudan-and-south-sudan-s-merging-conflicts.pdf, [29.07.2015].
International Response – Eyes On Darfur, http://www.eyesondarfur.
org/response.html, [18.03.2015].
Ismail O., Fick M., Darfur Rebels, Enough Project, Washington, DC,
2009, http://www.enoughproject.org/publications/darfur-rebels-101, [18.02.2016].
Jones L., Doha agreement could actually worsen chances for peace in
Darfur, 2011, http://www.csmonitor.com/World/Africa/Africa-Monitor/2011/0719/Doha-agreement-could-actually-worsenchances-for-peace-in-Darfur, [16.03.2015].
Justice and Equality Movement (JEM), Human Security Baseline Assessment (HSBA) for Sudan and South Sudan, Small Arms Survey,
Geneva, Switzerland, http://www.smallarmssurveysudan.org/
fileadmin/docs/facts-figures/sudan/darfur/armed-groups/opposition/HSBA-Armed-Groups-JEM.pdf, [18.02.2015].
Kavalerchik A., American Response to Darfur, American Response to
Darfur, International Justice Project, HARP, 2013, http://www.
internationaljusticeproject.com/american-response-to-darfur/,
[28.05.2015].
Kisielnicki, Podstawy Organizacji i Zarządzanie, Fazy i dynamika
konfliktu, http://edu.pjwstk.edu.pl/wyklady/poz/scb/index66.
html, [18.02.2016].
Koerner B., Who Are the Janjaweed? A guide to the Sudanese militiamen, http://www.slate.com/articles/news_and_politics/explainer/2004/07/who_are_the_janjaweed.html, [19.03.2014].
Lanz D., Sudan-Darfur, Abuja Negotiations and the DPA, Unpacking
the Mystery of Mediation in African Peace Processes, https://www.
wiltonpark.org.uk/wp-content/uploads/darfur-overview-summary.
pdf, [17.03.2015].
Bibliografia
291
Lanz D., Wählisch M., Kirchhoff L., Siegfried M., Evaluating Peace Mediation: Initiative for Peacemaking, http://initiativeforpeacebuilding.eu/pdf/Evaluating_Peace_mediation.pdf, [12.03.
2014].
Large D., China’s role in the mediation and resolution of conflict in
Africa, OSLO forum 2008, The OSLO forum Network of Mediators,
https://www.osloforum.org/sites/default/files/Dan%20Large%20
China%20in%20Africa%20WEB.pdf, [9.07.2015].
Leege D.C., Wald K.D., Krueger B.S., Mueller P. D., The politics of
cultural differences, Cultural Theory and Political Conflict: General
Components, 2001r. s. 55–62, http://users.clas.ufl.edu/kenwald/
pos6292/pcd.pdf, [18.02.2016].
Medoff R., Caller D., The Obama administration’s troubling Darfur policy,http://dailycaller.com/2012/07/09/the-obama-administrationstroubling-darfur-policy/, [9.07.2013].
Metz H., Sudan: A Country Study, GPO for the Library of Congress,
http://countrystudies.us/sudan/33.htm, [11.01.2015].
Mix D.E., The European Union: Foreign and Security Policy, Analyst in
European Affairs,April 8, 2013,https://www.fas.org/sgp/crs/row/
R41959.pdf, [20.06.2015].
Modele bezpieczeństwa międzynarodowego w oparciu o wybrane teorie, http://www.nowastrategia.org.pl/modele-bezpieczenstwa/,
[20.02.2016].
Mohamed H., de Waal A., Late Jaafar Nimeiri, Reflections on his Life,
http://africanarguments.org/2009/05/31/reflections-on-the-lifeof-the-late-jaafar-nimeiri/, [14.02.2015].
Moran D., Qatar Steps into the Breach. Security Watch, ISN Zurich:
International Relations and Security Network, 24 March, www.
isn.ethz.ch/isn/Current-Aff airs/Security-Watch/Detail/?lng=en&id=9814, [16.03.2015].
292
Bibliografia
Moreno-Ocampo L., Report of the Prosecutor of the ICC, to the Security
Council Pursuant To UNSCR 1593 (2005); http://www.iccnow.
org/?mod=res1593, [10.07.2013].
Muhammad J., Scarce water the root cause of Darfur conflict?, 2010,
http://www.finalcall.com/artman/publish/World_News_3/article_6808.shtml, [20.02.2016].
Mundy J., Introduction: Securitizing the Sahara, Association of Concerned Africa Scholars Review, 2010r, http://concernedafricascholars.
org/bulletin/issue85/mundy/,[19.02.2015].
Nelson B., The concept of realism in political theory, https://www.
academia.edu/7780093/The_concept_of_realism_in_political_theory_2012_, 2012r., [18.02.2016].
Netabay N., The Darfur Peace Process: Understanding the Obstacles to
Success, http://www.beyondintractability.org/casestudy/netabay-darfur, [12.03.2014].
Ngwube A., Nigeria’s Peace Keeping Role in Darfur, http://infinitypress.
info/index.php/jsss/article/view/152, [17.02.2016].
Notaras M., Does Climate Change Cause Conflict?, United Nations
University, 2009, http://ourworld.unu.edu/en/does-climate-change-cause-conflict, [20.03.2016].
Nzelibe J., The Unintended Effects of Humanitarian Intervention, 2008,
http://scholarlycommons.law.northwestern.edu/cgi/viewcontent.
cgi?article=1167&context=facultyworkingpapers, [10.08.2015].
Osman A., Young H., Houser R., Coates J., Agricultural Change, Land,
and Violence in Protracted Political Crisis, Oxfam America Research
Backgrounder series,2013, http://www.oxfamamerica.org/static/
media/files/Darfur-Land-Research-Oxfam.pdf, [11.01.2016].
Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, Rola ONZ, wspólne oświadczenie w sprawie Darfuru; http://www.unic.un.org.pl/sudan/index.
php?news=2209 [17.06.2013].
Bibliografia
293
Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, UNAMID, Hybrydowa OperacjaUnii Afrykańskiej i Narodów Zjednoczonych w Darfurze, http://
www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/unamid.php [19.10.2012].
Patey L.A., State Rules: Oil companies and armed conflict in Sudan,
„Third World Quarterly”, 28(2007), nr 5, http://www.sudantribune.
com/spip.php?article22901, [20.06.2015].
PKW Chad, Geneza kryzysu w Darfurze, http://pkwczad.wp.mil.pl/
pl/31.html, [17.06.2015].
Porto H., Alathar albiyiyat lilhrub walnnizaeat (Skutki środowiskowe wojen i konfliktów), http://www.afedmag.com/web/ala3dadAlSabiaSections-details.aspx?id=512&issue=&type=2&cat=[19.05.2014].
Prendergast J., Thomas-Jensen C., Darfur, Crimes of War Project,
http://www.crimesofwar.org/a-z-guide/darfur/, [22.07.2015].
Prokuratura ws. Omar al-Baszir, Sprawa nr ICC-02/05-01/09, decyzja
o oskarżeniu i o wydanie nakazu aresztowania wobec Omara Hasana Ahmada al-Baszira, s. 209–223, (4 marca 2009); http://www.
icccpi.int/iccdocs/doc/doc639096.pdf [17.07.2013].
Report of the Secretary-General on the deployment of the African Union-United Nations Hybrid Operation in Darfur, http://
www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/2008/781,
[27.10.2015].
Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie Darfuru, Teksty przyjęte
6 kwietnia 2006 r., Strasburg, http://www.europarl.europa.eu/
sides/getDoc.do?pubRef=-, [16.05.2013].
Roadmap for Peace in Darfur A Roadmap for Peace in Darfur, The
Enough Project,February 2011r.,http://www.enoughproject.org/
files/darfur_roadmap%20%281%29.pdf, [18.02.2016].
Salim S., Janjaweed (Dżandżawid), http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/9FD23AF4-0E79-4725-8F7E-851B26EBD2AF,
[18.03.2014].
294
Bibliografia
Scarce water the root cause of Darfur conflict?, http://www.finalcall.com/artman/publish/World_News_3/article_6808.shtml,
[16.06.2014].
Secretary-General Hails Civil Society Commitment to Heidelberg
Darfur Dialogue, in Message for Official Presentation of Outcome
Document, 19 May 2010, http://www.un.org/press/en/2010/
sgsm12897.doc.htm, [27.03.2015].
Shuaib S., Saraeat alqabayil alearabia fi Darfur (Konflikt plemion
arabskich w Darfurze), http://www.sudantribune.net/6284,
[29.03.2014].
Sudan Liberation Movement (SLM), GlobalSecurity.org, http://www.
globalsecurity.org/military/world/para/darfur.htm, [18.03.2014].
Sudan: Maps, History, Geography, Government, Culture, http://www.
infoplease.com/country/sudan.html, [16.02.2015].
Suleiman M., Seventh Anniversary of the Operation Long Arm by
JEM, https://thussudan.wordpress.com/2015/05/10/seventhanniversary-of-the-operation-long-arm-by-jem/, [20.05.2015].
Suliman M., Alharb fi Darfur: Tathir eunsur almawarid (Konflikt
w Darfurze: wpływ elementu zasobów), http://new.ifaanet.
org/wp-content/uploads/2011/12/DarfurpaperinArabic1.htm
[10.12.2012].
Suliman M., The war in Darfur, Institute For African Alternatives, IFAA,
http://new.ifaanet.org/wp-content/uploads/2011/12/wardar.
htm,[19.03.2014].
The cost of future conflict in Sudan, The Institute for Security Studies
(ISS), 2010r, s. 2–22., https://www.frontier-economics.com/
documents/2014/03/frontier-report-the-cost-of-future-conflictin-sudan.pdf, [29.03.2014.].
The Crisis in Darfur, http://www.responsibilitytoprotect.org/index.
php/crises/crisis-in-darfur, [18.05.2015.].
Bibliografia
295
The Darfur Peace Process: Recipe for a Bad Deal? Update from Doha.
Enough Project, 6 April 2010r., www.enoughproject.org/publications/updatedoha, [10.12.2014].
The Doha Document for Peace in Darfur (DDPD), 2011, http://unamid.
unmissions.org/Portals/UNAMID/DDPD%20English.pdf, [12.03.
2014].
The Geography of the Middle East, http://teachmiddleeast.lib.uchicago.edu/foundations/geography/essay/essay-01.html, [25.06.
2014].
The History of JEM, 2014, http://jemsudan.org/wp-content/uploads/2014/10/The-History-of-JEM-Referenced1.pdf, [27.02.2015].
The International Donor Conference for Reconstruction and Development in Darfur, April 2013, http://darfurconference.com/,
[16.03.2015].
The Save Darfur Coalition, The Genocide in Darfur, http://www.italianblogsfordarfur.it/adverts/Darfur_Briefing_Paper.pdf, [25.06.2013].
The Worldwide Human Rights Movement (FIDH), The International
Criminal Court and Darfur: Questions and Answers, http://fidh.org/
en/africa/sudan/Sudan-Darfur-ICC/The-International-Criminal-Court,5733, [16.12.2014].
They Came Here to Kill Us: Militia Attacks and Ethnic Targeting of
Civilians in Eastern Chad, Human Rights Watch, 9 January 2007,
http://www.refworld.org/docid/45a4dd8b2.html, [27.10.2015].
Tubiana J., The Chad – Sudan Proxy War and the ‘Darfurization’ of
Chad: Myths and Reality, Small Arms Survey,HSBA Working Paper,Geneva, Switzerland, 20007, http://tamlyn-serpa.com/images/
Chad_Sudan.pdf, [18.02.2016].
United Nations Environment Programme, Environmental and socioeconomic impacts of armed conflict in Africa, http://www.eoearth.org/
view/article/152607/, [28.03.2014.].
296
Bibliografia
Verhoeven H., Black Gold for Blue Gold? Sudan’s Oil, Ethiopia’s Water
and Regional Integration, Africa Programme, AFP BP 2011/03,
https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse
/19482_0611bp_verhoeven.pdf, [20.06.2015].
Webersik C., What Will Climate Change Mean for Human Security?,
University of Agder, 2010, http://ourworld.unu.edu/en/what-will-climate-change-mean-for-human-security, [8.02.2016].
Young H., Livelihoods, migration and remittance flows in times of crisis
and conflict: case studies for Darfur, Sudan, September 2006, http://
www.odi.org/sites/odi.org.uk/files/odi-assets/publications-opinion-files/404.pdf, [19.02.2016].
Youssef H., Mediation and Conflict Resolution in the Arab World: The
Role of the Arab League, https://ifsh.de/file-CORE/documents/
yearbook/english/13/Youssef-en.pdf, [28.03.2015].
Zoellick R.B., Deputy Secretary of State, Briefing on Abuja Peace Agreement for Darfur, May 5, 2006, Abuja, Nigeria, http://2001-2009.
state.gov/s/d/former/zoellick/rem/2006/65933.htm, [18.03.2015].
wykaz skrótów
ADB
– African Development Bank (Afrykański Bank Rozwoju)
AMIS
– African Union Mission in the Sudan (Misja Unii
Afrykańskiej w Sudanie)
AU
– African Union (Unia Afrykańska)
CFA
– Ceasefire Agreement (Porozumienia o zawieszeniu
broni)
CFC
– Ceasefire Commission (Komisja Zawieszenia Broni)
CIVPOL
– Civilian Police (Policja Cywilna)
CMO
– Chief Military Observer (Główny Obserwator Wojskowy)
CPA
– The Comprehensive Peace Agreement (Wszechstronne Porozumienie Pokojowe)
CPC
– CivPol Commissioner (Komisarz Policji Cywilnej)
CRC
– Convention on the Right of the Child (Konwencja
o prawach dziecka)
DAEC
– Darfur Assessment and Evaluation Commission
(Darfurska Komisja Oceny)
DDDC
– Darfur-Darfur Dialogue and Consultation (Darfurska
Komisja Dialogu i Konsultacji)
298
Wykaz skrótów
DDPD
– Doha Document for Peace in Darfur (Dokument
z Doha na rzecz pokoju w Darfurze)
DDR
– Disarmament, Demobilization and Reintegration
(Komisja ds. Rozbrojenia, Demobilizacji i Reintegracji)
DFC
– Deputy Force Commander (Zastępca Dowódcy Sił)
DMZ
– Demilitarized Zone (Strefa Zdemilitaryzowana)
DOP
– Declaration of Principles (Deklaracja Zasad)
DPA
– Darfur Peace Agreement (Darfurskie Porozumienie
Pokojowe)
DRDF
– Darfur Reconstruction and Development Fund (Fundusz Odbudowy i Rozwoju Darfuru)
DRRC
– Darfur Rehabilitation and Resettlement Commission
(Darfurska Komisja Rehabilitacji i Przesiedlenia)
DSAIC
– Darfur Security Arrangements Implementation Commission (Darfurska Rada Bezpieczeństwa i Wdrażania Ustaleń)
DSIRC
– Darfur Security Institutions Restructuring Commission (Darfurska Komisja Bezpieczeństwa i Restrukturyzacji)
FC
– Force Commander (Dowódca Sił)
FAO
– Food and Agriculture Organization of the United
Nations (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds.
Wyżywienia i Rolnictwa)
FFAMC
– Fiscal and Financial Allocation and Monitoring
Commission (Alokacja Fiskalna i Finansowa oraz
Komisja Monitorowania)
Wykaz skrótów
299
GNU
– Government of National Unity albo National Government (Rząd Jedności Narodowej, Rząd Narodowy)
GOS
– Government of Sudan (Rząd Sudanu)
GOSS
– Government of South Sudan (Rząd Sudanu Południowego)
ICC
– International Criminal Court (Międzynarodowy
Trybunał Karny)
ICD
– Integration Commission of Darfur (Darfurska Komisja
Integracyjna)
ICRC
– International Committee of the Red Cross (Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża)
IDB
– Islamic Development Bank (Islamski Bank Rozwoju)
IDPs
– Internally Displaced Persons (uchodźcy wewnętrzni,
dosł. osoby wewnętrznie przesiedlone)
IGAD
– Inter-governmental Authority on Development (Międzyrządowy Organ ds. Rozwoju)
IOM
– International Organization for Migration (Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji)
JAM
– Joint Assessment Mission for Farfur (Wspólna Misja
Oceniająca dla Darfuru)
JEM
– Justice and Equality Movement (Ruch Sprawiedliwości i Równości)
JHFMU
– Joint Humanitarian Facilitation and Monitoring Unit
(Wspólna Organizacja Humanitarna i Jednostka
Monitorująca)
300
Wykaz skrótów
LAS
– League of Arab States (Liga Państw Arabskich)
LCC
– Logistics Coordination Committee (Komitet Koordynacyjny i Logistyczny)
LJM
– Liberation and Justice Movement (Ruchu Wyzwolenia i Sprawiedliwości)
MINURCAT – United Nations Mission in Central African Repulic
and Chad (Misja ONZ w Republice Środkowoafrykańskiej i w Czadzie)
NCP
– National Congress Party (Partia Kongresu Narodowego)
NDA
– National Democratic Alliance (Narodowy Sojusz
Demokratyczny)
NEC
– National Election Commission (Krajowa Komisja
Wyborcza)
NGO
– Non-Governmental Organizations (organizacje pozarządowe)
NRF
– National Revenue Fund (Fundusz Dochodu Narodowego)
OCHA
– Office for Coordination of Humanitarian Affairs
(Biuro ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej)
ONZ
– Organizacja Narodów Zjednoczonych (United Nations)
PSC
– Peace and Security Council (Rada Pokoju i Bezpieczeństwa)
RSSI
– Reform of Selected Security Institutions (Reforma
Wybranych Instytucji Bezpieczeństwa)
Wykaz skrótów
301
SAT
– Security Advisory Team (Zespół Doradczy ds. Bezpieczeństwa)
SLM
– Sudan Liberation Movement (Ruch Wyzwolenia
Sudanu)
SPLA
– Sudan People’s Liberation Army (Ludowa Armia
Wyzwolenia Sudanu)
SPSS
– Statistical Package for the Social Sciences (oprogramowanie do statystycznej analizy danych)
SSS
– State Security Service (Państwowa Służba Bezpieczeństwa)
TDRA
– Transitional Darfur Regional Authority (Tymczasowe
Władze Regionu Darfur)
UE
– European Union (Unia Europejska)
UNAMID
– United Nations-African Union Mission in Darfur
(wspólna Hybrydowa Operacja Unii Afrykańskiej
i ONZ w Darfurze)
UNDP
– United Nations Development Programme (Program
Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju)
UNESCO
– United Nations Educational Scientific and Cultural
Organization (Organizacja Narodów Zjednoczonych
ds. Oświaty, Nauki i Kultury)
UNHCR
– United Nations High Commissioner for Refugees (Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds.
Uchodźców)
UNICEF
– United Nations International Children’s Educational
Fund (Międzynarodowy Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci)
302
Wykaz skrótów
UNIFEM
– United Nations Development Fund for Women (Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Kobiet)
UNSCR
– United Nations Security Council Resolution (Rezolucja Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów
Zjednoczonych)
USA
– United States of America (Stany Zjednoczone Ameryki)
WB
– World Bank (Bank Światowy)
WFP
– World Food Programme (Światowy Program Żywnościowy)
WHO
– World Health Organization (Światowa Organizacja
Zdrowia)
ANEKSY
Leksykon
najważniejszych postaci w Sudanie
w kontekście konfliktu w Darfurze
Omar Hasan Ahmad Al-Baszir (ur. 1944)
W armii sudańskiej był od 1960 roku, nieustannie awansując.
W latach 1975–1979 pełnił obowiązki attaché wojskowego w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, następnie w latach 1979–1981
był dowódcą garnizonu. Od 1981 do 1987 roku dowodził brygadą
spadochronową w Chartumie. 30 czerwca 1989 roku wraz z grupą
oficerów przeprowadził zamach stanu przeciwko premierowi Sadiqowi
Al-Mahdiemu. Zamach ten miał na celu zapobiec ugodzie z Ludową
Armią Wyzwolenia Sudanu (SPLA). Generał Al-Baszir sprzeciwił się
realizacji porozumienia, które umożliwiało wprowadzenie prawa
świeckiego na południu kraju. Jako zwolennik prawa szariatu w marcu
1991 roku był zwolennikiem wprowadzenia tej zasady. W kolejnych
latach 1996, 2000, 2004, 2010 został wybrany prezydentem Sudanu
w pseudodemokratycznych wyborach.
Khalil Ibrahim (1957–2011)
Był przywódcą partyzantów zrzeszonych w ramach JEM. Wywodził
się z ludu Zaghawa. Był zagorzałym zwolennikiem przejęcia władzy
przez Islamski Front Narodowy z Hassanem Al-Turabim na czele.
W latach 1991–1994 pełnił obowiązki regionalnego ministra edukacji
w Darfurze Północnym.
Ahmad Ibrahim Diraige (ur. 1935)
W grudniu 1963 roku, jako młody polityk (wcześniej członek Partii
Umma), stworzył Darfur Development Front (DDF) celem opracowania
306
Aneksy
wspólnego programu wsparcia regionu Darfuru. W okresie rządów
Numajriego Diraige został aresztowany, ale już w styczniu ten sam
Numajri powołał go na stanowisko gubernatora Darfuru. 23 grudnia
1983 roku Diraige udał się do Chartumu przedstawić swoją sprawę
osobiście, gdzie został aresztowany. Uciekł do Arabii Saudyjskiej.
W Londynie stanął na czele Sudańskiego Federalnego Sojuszu Demokratycznego (Sudan Federal Democratic Alliance – SFDA), którego
celem jest obalenie rządów Al-Baszira i daleko posunięta decentralizacja z przyjęciem struktury federalnej w Sudanie.
Ahmed Haroun (ur. 1964)
Jeden z trzech Sudańczyków ściganych przez Międzynarodowy
Trybunał Karny za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości
w Darfurze. Pomimo międzynarodowego nacisku na rząd Sudanu
w celu wydania jego osoby Ahmed pełnił urząd ministra ds. humanitarnych do maja 2009 roku, kiedy to został mianowany gubernatorem
Kordofanu Południowego. We wrześniu 2007 roku został przewodniczącym komisji rządu sudańskiego do prowadzenia śledztwa w kwestii
pogwałcenia praw człowieka na terenie Darfuru.
Suliman Arcua Minnawi – Minni Minnawi (ur. 1968)
Pod przewodnictwem Minnawiego jego frakcja SLM podpisała
porozumienie pokojowe z rządem sudańskim w maju 2006 roku.
Minnawi został mianowany przewodniczącym Tymczasowego Urzędu Regionalnego w Darfurze jako starszy asystent prezydenta Al-Baszira. W grudniu 2010 roku Ruch Wyzwolenia Sudanu wycofał
się z porozumienia pokojowego. Minni Minnawi uciekł do Sudanu
Południowego i dołączył do innych frakcji rebelianckich w Darfurze,
w tym SLM Abdel Wahida.
Al-Sadiq Al-Mahdi (ur. 1935)
Studiował ekonomię na Uniwersytecie w Chartumie. Następnie
wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie w 1957 roku ukończył ekonomię
Leksykon najważniejszych postaci w Sudanie...
307
na University of Oxford. W 1957 roku powrócił do Sudanu, pracując
przez rok w Ministerstwie Finansów. W 1958 roku zrezygnował z pracy
w urzędzie, by skupić się na wzmocnieniu Partii Umma, której został
członkiem. Po przywróceniu demokracji w kraju w 1964 roku, został jej
przewodniczącym. W 1966 roku dostał się do parlamentu i został premierem Sudanu. Jego rząd przetrwał jednak tylko 9 miesięcy i w maju
1967 roku został obalony w wyniku uchwalenia przeciw niemu wotum
nieufności w następstwie wewnątrzpartyjnego konfliktu. W latach
siedemdziesiątych XX w., w czasie dyktatury prezydenta Numajriego,
był przez kilka lat więziony i zmuszony na udanie się na uchodźstwo.
Sprzeciwiał się bowiem polityce prezydenta, w tym wprowadzeniu
w całym kraju szariatu. W 1985 roku powrócił do Sudanu, aby w 1986
roku zostać po raz drugi premierem. Po niecałym roku premier rozwiązał
rząd, gdyż nie był w stanie uchwalić nowego prawa karnego w miejsce
szariatu, osiągnąć porozumienia z Międzynarodowym Funduszem
Walutowym ani zakończyć wojny domowej. Drugi gabinet przetrwał
jednak również tylko rok i został rozwiązany w sierpniu 1987 roku,
trzeci został powołany w 1988 roku. Rządy Al-Mahdiego zakończyły
się 30 czerwca 1989 roku, po zamachu dokonanym przez Al-Baszira.
Zaraz po zamachu stanu został umieszczony w areszcie domowym,
w którym przebywał do czasu dramatycznej ucieczki do Erytrei w 1996
roku. Przebywając za granicą przewodniczył opozycji wobec rządów
prezydenta Al-Baszira. Do kraju powrócił w listopadzie 2000 roku.
Mahmoud Mohammed Taha (1909–1985)
Myśliciel religijny. W 1985 roku Taha został aresztowany za rozpowszechnianie ulotki wzywającej do zakończenia prawa szariatu
w Sudanie. Następnego dnia został skazany na karę śmierci wraz
z czterema innymi jego zwolennikami.
Ali Osman Taha (ur. 1944)
Pierwszy wiceprezydent Sudanu. Stanowisko to zajmuje od 1998
roku, z przerwą pomiędzy sierpniem 2005 a lipcem 2011 roku, kiedy
308
Aneksy
to pełnił funkcję drugiego wiceprezydenta Sudanu. Pełnił również
funkcję ministra spraw zagranicznych w latach 1995–1998. Jest
członkiem Partii Kongresu Narodowego. Taha był odpowiedzialny
za pogłębienie kryzysu w Darfurze w latach 2003 i 2004. Liderzy
społeczności darfurskich oskarżali Tahę o powiązania z Musą Hilalem
i że miał wpływ na jego uwolnienie z więzienia w 2003 roku. Taha
koordynował pomoc rządową dla dżandżawidów.
Hassan Abd Allah Al-Turabi (ur. 1932)
Założyciel i przywódca Islamskiego Frontu Narodowego (National Islamic Front). W 1979 roku został ministrem sprawiedliwości,
a w 1996 roku został wybrany do Zgromadzenia Narodowego i był
jego przewodniczącym. Po wprowadzeniu stanu wyjątkowego w Sudanie został aresztowany. Współpracował z wieloma ugrupowaniami
islamskimi. Oskarżany o wspieranie zamachów terrorystycznych. Za
te podejrzenia został ponownie aresztowany w 2008 roku.
Słownik najważniejszych terminów
Dżandżawidzi – zbrojne milicje muzułmańskie, działające w Darfurze, zachodnim Sudanie i we wschodnim Czadzie.
JEM – Ruch Sprawiedliwości i Równości, Harakat Al-adil wa
Al-musawa (Justice and Equality Movement) – grupa partyzancka
pod przywództwem Chalila Ibrahima, zaangażowana w konflikt
w Darfurze. Wraz z pozostałymi grupami rebelianckimi jak SLM
walczyła przeciwko siłom Sudanu reprezentowanym przez dżandżawidów. JEM przyjmuje ideologię islamu, jednak pomimo uznania
przez rząd sudański bezpośredniego związku z przywódcą religijnym
i politykiem Hassanem Al-Turabim, grupa, jak i on sam zaprzeczają
tym twierdzeniom. Al-Turabi oskarża rząd o „zaostrzanie sytuacji”,
natomiast wielu jego zwolenników dołączyło do JEM. W 2006
roku JEM zadeklarował połączenie z Ruchem Wyzwolenia Sudanu
(SLM) wraz z innymi rebeliantami w Związek Sił Rewolucyjnych
Zachodniego Sudanu. W 2008 roku rebelianci JEM przeprowadzili
nieudany atak na Chartum i Omdurman. W lutym 2010 roku liderzy
JEM podpisali rozejm z rządem Sudanu. Rząd sudański zarzucił JEM
wspieranie wojsk Sudanu Południowego w konflikcie granicznym
z 2012 roku.
NIF – Islamski Front Narodowy (The National Islamic Front) – organizacja polityczna islamistów, założona i kierowana przez Hassana
Al-Turabiego. Posiadała wielki wpływ na rząd sudański od 1979 roku
i dominowała go od 1989 roku. Wspiera utrzymanie islamskiego
państwa opartego na prawie szariatu i odrzuca koncepcję państwa
świeckiego.
310
Aneksy
NCP – Partia Kongresu Narodowego (National Congress Party)
– jest oficjalną partią rządzącą w Sudanie. Na jej czele stoi prezydent Omar Al-Baszir, który pełni ten urząd od momentu przewrotu
wojskowego w 1989 roku. Partia Kongresu Narodowego została ustanowiona jedyną legalną partią polityczną w 1998 roku z taką samą
ideologią jak poprzedzające ją Islamski Front Narodowy (NIF) oraz
Rada Rewolucyjna dla Ocalenia Narodu, którym Al-Baszir przewodził
do 1993 roku. Członkowie NCP zdominowali parlament sudański pod
kierownictwem Al-Turabiego. Skłoniło to Al-Baszira do rozwiązania
parlamentu i wprowadzenia stanu wyjątkowego. Al-Turabi został odwołany z szefostwa w Kongresie Narodowym, którego część członków
zmieniło nazwę na Ludową Partię Kongresu Narodowego. Odłam ten
zmienił niedługo potem nazwę na Ludowa Partia Kongresu (PCP),
a następnie podpisał porozumienie z Ludową Armią Wyzwolenia
Sudanu (SPLA).
SLM/SLA – Ruch/Armia Wyzwolenia Sudanu (Sudan Liberation
Movement/Army) – ugrupowanie założone jako Front Wyzwolenia
Darfuru przez członków trzech rdzennych grup etnicznych w Darfurze: Fur, Zaghawa i Masalit na czele z liderami Abdelem Wahidem
i Minni Minnawi. Główne frakcje to:
– SLA – kierowana przez Minni Minnawi, który podpisał porozumienie pokojowe w sprawie Darfuru w maju 2006 roku.
– SLA Al-Nur – grupa powstała w 2006 roku, kierowana przez Abdela
Al-Nur Wahida. Odrzuciła porozumienie pokojowe w Darfurze.
– SLM – grupa dowodzona przez Osmana Ibrahima Musę, który
podpisał porozumienie pokojowe w styczniu 2011 roku.
– SLM (General Command) – grupa utworzona w listopadzie 2010
roku przez byłych członków SLA al-Nur i byłych członków JEM.
Grupa ta jest kierowana przez Mohameda Az-Zubeira Khamisa.
Załączniki
311
Załączniki
Załącznik nr 1: Porozumienie w sprawie humanitarnego zawieszenia
broni w konflikcie w Darfurze (Ndżamena, kwiecień 2004) – The April
2005 N’DjamenaHumanitarian Ceasefire Agreement the conflict in Farfur.
Podpisane w dniu 8 kwietnia 2004 roku w Ndżamenie, w Czadzie, między rządem
Sudanu, SLM/A oraz JEM.
312
Aneksy
Załącznik nr 2: Umowa o warunkachpowołaniu Komisji ds. Zawieszenia
broni i rozmieszczenia obserwatorów w Darfurze – Agreement on the
Modalities for the Establishment of the Ceasefire Commission and the
Deployment of Observers in Farfur.
Podpisana w dniu 28 maja 2004 roku w Addis Abebie w Etiopii między rządem
Sudanu, SML/A oraz JEM.
Załączniki
313
Załącznik nr 3: Umowa ramowa w celu rozwiązania konfliktu między
rządem Sudanu (GOS) i Ruchem Wyzwolenia i Sprawiedliwości (LJM)–
Framework Agreement to Resolve the Conflict Between the Government
of Sudan (GOS) and the Liberation and Justice Movement (LJM).
Podpisanie umowy nastąpiło 18 marca 2006 roku, za pośrednictwem Kataru
i mediacji AU-ONZ w ramach cyklu spotkań w Doha. Umowa stanowi ogólne
zasady rozmieszczenia broni, ogłasza amnestię generalną, wyraża porozumienie
co do konieczności uznania roli społeczeństwa obywatelskiego.
314
Aneksy
Załącznik nr 4: Kopia oryginalnych podpisów porozumienia pokojowego w sprawie Darfuru z dnia 5 maja 2006 roku, znanego jako umowa
z Abudży – Darfur Peace Agreement Abuja – May 2006.
Załączniki
315
Załącznik nr 5: Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1556 z dnia
30 lipca 2004 roku.
Wzywa rząd Sudanu do natychmiastowego spełnienia wszystkich zobowiązań
zgodnych z komunikatem z 3 lipca 2004. Szczególnie dotyczy to ułatwień w realizacji zadań mających zapobiec lub ograniczyć katastrofę humanitarną.
316
Aneksy
Załącznik nr 6: Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1564 z dnia
18 września 2004 roku.
Działając na podstawie rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych Rada,wyraża
głębokie zaniepokojenie, że rząd Sudanu nie wypełnił swojego zobowiązania,
na które zwrócono uwagę w rezolucji nr 1556 (2004) i komunikacie sekretarza
generalnego z 3 lipca.
Załączniki
317
Załącznik nr 7: Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1590 z dnia
24 marca 2005 roku.
Rada Bezpieczeństwa uznaje, że sytuacja w Sudanie nadal stanowi zagrożenie
dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
318
Aneksy
Załącznik nr 8: Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1672 z dnia
25 kwietnia 2006 roku.
Rada Bezpieczeństwa, przywołując swoje wcześniejsze rezolucje w sprawie sytuacji w Sudanie: 1665 (2006) z dnia 29 marca 2006 roku; 1651 (2005) z dnia
21 grudnia2005; 1591 (2005) z dnia 29 marca 2005 roku; 1556 (2004) z dnia
30 lipca 2004 roku, podkreśla ponownie swoje zdecydowane zaangażowanie na
rzecz pokoju w całym Sudanie.
Załączniki
319
Załącznik nr 9: Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1706 z dnia
31 sierpnia 2006 roku.
Rada Bezpieczeństwa uznaje, że sytuacja w Sudanie nadal stanowi zagrożenie
dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
320
Aneksy
Załącznik nr 10: Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1881 z dnia
30 lipca 2009 roku.
Rada Bezpieczeństwa uznaje, że sytuacja w Sudanie stanowi zagrożenie dla
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Załączniki
321
Załącznik nr 11: Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1945 z dnia
14 października 2010 roku.
Rada działając na podstawie rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych, podejmuje decyzję o przedłużeniu do dnia 19 października 2011 roku. mandatu Panelu
Eksperckiego, pierwotnie powołanego na mocy rezolucji 1591 (2005), a wcześniej
przedłużonego przez rezolucje 1651 (2005), 1665 (2006), 1713 (2006), 1779
(2007), 1841 (2008) i 1891 (2009), i zwraca się do sekretarza generalnego
o podjęcie niezbędnych środków administracyjnych tak szybko, jak to możliwe.
322
Aneksy
Załącznik nr 12: Położenie Darfuru na mapie Sudanu
Źródło: AFP.
Załączniki
323
Załącznik nr 13: Mapa Darfuru
Źródło: Radio Dabanga, https://www.dabangasudan.org/en/all-news/article/camps-facecritical-living-conditions-as-winter-approaches, [12.08.2015].
324
Aneksy
fotografie
Autor z Hassanem Al-Turabim, liderem Partii Kongresu Ludowego w Chartumie,
listopad 2011, fot. Ishrag Alhilo
Fotografie
325
Autor z Hajdrem Ibrahimem, sudańskim badaczem i naukowcem, znawcą problematyki Sudanu, a w szczególności Darfuru i Sudanu Południowego, Londyn 2014
fot. Nazar Al.-Taher
Autor wraz z Ministrem Spraw Zagranicznych Sudanu Ibrahimem Ghandourem,
Warszawa 2016, fot. Kafy Kooli
326
Aneksy
Autor wraz z dyr. Fashirskiego Biura sieci wiejskiej, Północny Darfur, Al-Fashir,
listopad 2011, fot. Abdelaziz Karamalla
Autor wraz z zastępcą dyr. Fashirskiego Biura sieci wiejskiej, Północny Darfur,
Al Fashir, listopad 2011 roku, fot. Abdelaziz Karamalla
Fotografie
327
Spotkanie mieszkańców z miejscowości na obrzeżach Al Fashir, Północny Darfur,
listopad 2011, fot. autor
328
Aneksy
Hafir (zbiornik przeznaczony do magazynowania wody deszczowej) na obrzeżach
Al Fashir, Północny Darfur, listopad 2011, fot. autor
Fotografie
Tradycyjne domy i ulice w Darfurze, Al Fashir, listopad 2011, fot. autor
329
330
Aneksy
Susza i proces pustynnienia w Północnym Darfurze, Al Fashir, listopad 2011
fot. autor
Fotografie
Obozy wysiedlonych, Darfur, Źródło: UNAMID
331