Text
Maria Woźniak
WYTWÓRCY L U D O W I MIĘDZY WŁASNYM ŚRODOWISKIEM A „CEPELIĄ"
Od
kilku
l a t Ośrodek
Badawczo-Rozwojowy
„Cepelia"
p r o w a d z i n a zlecenie Związku „ C e p e l i a " b a d a n i a terenowe
na
colu
analizę
s t a n u wytwórczości
regionalnej
w
w t y m także w środowiskach wytwórczych, zarówno
mające
wytłumaczeniem
,.Cepelii",
1980—81
twórozych
przeprowadzono
„Cepelii"
w
badania
kilkunastu
sondażowe,
wiska do wyrobów w y k o n y w a n y c h n a potrzeby
gustów
i
upodobań
kwestionariuszu
do
estetycznych
badań
znalazły
„Cepełii",
jest duża, t e r a z o d października (1980)
wsi. W
się szczegółowe
pytania
własnego zajęcia,
nowego
wzornictwa,
udział i n w e n c j i twórczej
perspektywy
w
ś r e d n i o 9 5 0 z l , j a k się w y r o b i n o r m ę t o d o c h o d z i
1 5 % , t o obrus wychodzi
dalszego
rozwoju
sztuki
test z ilustracjami, m a
jący m . i n . n a c e l u określenie gustów e s t e t y c z n y c h
rów.
informato
1
pilnować
gospo
d a r s t w a . B o więcej b y m straciła w g o s p o d a r s t w i e
j a k jest
niż n a
tym
Wiele
Prócz kwestionariusza zastosowano
przeprowadzano
na
Kurpiach,
w
Łowickiem
1 ośrodkach g a r n c a r s k i c h w Ł ą ż k u i M e d y n i .
gospodarstwo,
t o trzeba
z a r o b i ł a " . (3)
osób n i e w y r a b i a
sobie
karty
chałupniczej, l u b z
niej
r e z y g n u j e , b o miesięczna n o r m a nakłada n a n i e z b y t duży obowią
zek
nawet
jeśli o d b y w a
ubezpieczenia
Wywiady
premia
1030 zł, a j a k się n i e w y r o b i t o
6 0 0 z l (...). J a k k t o ś p i l n u j e t y l k o h a f t u , t o m o ż n a z a r o b i ć ,
ale
powstawaniu
ludowej i t p .
2000 z l . R o d z i n a
w y ł ą c z n i e h a f t e m . J a k s i ę n i e z d ą ż y , n o t o się t r a c i . O b r u s
0 początki twórczości, w a r u n k i współpracy z „Cepelią", stosunek
do
mowa.
n o r m ę . N o r m ę w y r o b i ć m o ż n a t y l k o w t e d y , j e ś l i się z a j m u j e
zba
współczesnej
t u przyczyna
p o m a g a m i w y r o b i ć n o r m ę (...). W z i m i e u d a j e się w y r o b i ć
założeniem
było określenie s t o s u n k u w y t w ó r c ó w c e p e l i o w s k i c h i i c h środo
danie
choć
samo. Lubię robić t e n s a m wzór, b o szybciej idzie. N o r m a
ośrodkach w y -
których
inwencji twórczej,
„ J a k mają z a m ó w i e n i e n a o b r u s y t o i p ó l r o k u r o b i się t o
związanych
j a k i n i e związanych z tą instytucją. W r a m a c h t y c h p r a o w l a
tach
braku
t k w i w a u t o r s t w i e w z o r ó w , o c z y m będzie jeszcze
i
renty,
się t o k o s z t e m
zasiłku
utraty
rodzinnego
uprawnień d o
d l a dzieci.
Jedna
z i n f o r m a t o r e k zwracała uwagę n a f a k t , że g d y b y
normy
elastyczniej
miesiące) t o
rozmieszczane
w czasie
(np. na trzy
były
b y ł o b y łatwiej j e zrealizować, g d y ż zajęcia chałupnicze w m n i e j
szym
P r a c o w n i k czy twórca?
s t o p n i u kolidowałyby
O
Najczęstszym m o t y w e m rozpoczęcia współpracy z „ C e p e l i ą "
była p o t r z e b a z a r o b k u . Przywiązanie d o rękodzieła b y w a różne:
znani
twórcy
pracy,
l u d o w i najczęściej
natomiast
chałupnicy,
n i e wyobrażają
wykonujący
sobie
haft
czy
często twierdzą, że t r z y m a i c h p r z y t e j p r a c y b r a k
wyboru
zajęcia
przywiązane
l u b brak
innych
umiejętności.
d o swojego rękodzieła
stwierdzają
innej
tkaniny
możliwości
Nawet
osoby
zdecydowanie:
„ J a k b y n i e płacili z a t o , t o n a p e w n o b y ustało. D l a siebie
ludzie tego
(w t y m w y p a d k u wycinanek)
n i e robią, b o
i n n e ś c i a n y t e r a z są. A t o i d z i e t a k g d z i e ś p o c z t y , s t o ł ó w k i ,
tam
różne
państwowe
instytucje
są u d e k o r o w a n e
(...)
g d y b y t a m n i e szło, t o w ą t p i ę c z y coś b y o c a l a ł o " .
Najczęściej
wygoda
dzieci.
podkreślana
jest
w
wypowiedziach
informatorów
łączenia p r a c y chałupniczej z w y c h o w y w a n i e m
Często
w t y m okresie
współpracę, szukając
młode
kontaktu
kobiety
małych
decydują
się n a
ze s p ó ł d z i e l n i ą p r z e z o s o b y j u ż
współpracujące.
oharakterze
decydują
na
także
i
z pracami
motywacjach
warunki
bytowe
K u r p i a c h n p . każda
gospodarczymi.
z
„Cepelią''
w poszczególnych
regionach,
możliwość
współpracy
zarobku
nadprogramowego
j e s t w y k o r z y s t y w a n a i stąd w y t w ó r c y często narzekają
małe
zamówienia
(np. wycinanek).
Kierownictwo
n a zbyt
spółdzielni
tłumacząc się s ł a b y m z b y t e m , r e g u l u j e n a p ł y w w y r o b ó w ,
wiająo
j e co d r u g i miesiąc, żeby
„każdemu
t a k ż e , częściej niż w i n n y c h r e g i o n a c h
zama-
dać z a r o b i ć " . T u
zdarzają
się p r z y p a d k i
zawiści w s t o s u n k u d o i n n y c h osób, pomówienia o k u m o t e r s t w o .
W
Łowickiem
z k o l e i , p r a c a nakładcza często t r a k t o w a n a
j e s t s e z o n o w o , t z n . d o p ó k i są m a ł e d z i e c i , w y m a g a j ą c e
wania
w
domu, potem
odchodzi
g o s p o d a r s k i c h , k t ó r e dają
się d o p r a c
większe d o c h o d y .
przeby
warzywniczych,
I n n a sytuacja jest
w ośrodkach g a r n c a r s k i c h w Ł ą ż k u i M e d y n i . Ośrodek w Ł ą ż k u ,
liczący p r z e d wojną 36 g a r n c a r z y , obecnie m a i c h 12. N i e wszysoy
garnoarze pracujący w Ł ą ż k u nałożą d o spółdzielni. K i l k u z n i c h
odeszło
p o rozwiązaniu
spółdzielni
w
Janowie
w
1962 r o k u
i n i e k o n i e c z n i e zyskało n a t y m f i n a n s o w o , ale d o spółdzielni n i e
ohcą p o w r ó o i ć . S p r a w a d o dziś n u r t u j e ś r o d o w i s k o i j e s t a k t u a l n a
W ś r ó d osób, z k t ó r y m i p r z e p r o w a d z a n o
w y w i a d y , żadna n i e
także
d l a garncarzy,
którzy
pozostali
członkami
„Cepelii":
była p r z y u c z o n a d o z a w o d u w spółdzielni. Z rozmów n a t o m i a s t
„Jeszcze „Cepelia" była w L u b l i n i e j a k m y zawiązywali
wynikało,
spółdzielnię. T o m ó w i l i : artyści, artyści l u d o w i ! Przyszło
większe,
że
umiejętności
informatorów
niż i c h w y k o r z y s t y w a n i e
z tkaczek z Surowego
w
przez
przeszłości
spółdzielnię.
były
Jedna
teraz
szukać, j a k j a d o t e j e m e r y t u r y potrzebuję,
żeby
w młodości tkała „ k a m e l ę , w cztery
cepy,
wcześniej pójść, t o n i e m a n i k t ó r e g o . W L u b l i n i e , w „ C e p e
d y w a n y w k w i a t k i w o s i e m c e p ó w " a d l a „ C e p e l i i " robiła
szma-
l i i " mają cały s u f i t w y ł o ż o n y m o i m i g a r n k a m i , a w papie
c i a k i ; o s t a t n i o p o m a g a s y n o w i pleść m a t y słomiane. N i e nauczyła
n i k o g o w y k o n y w a n i a t k a n i n . W y c i n a n k a r k i , wspominając
dawniejsze
wzory
wymieniają
tyczne, rodzajowe,
drzwiami
podobne
k o n i e z bryczką
r a c h n i e i s t n i e j e człowiek... 11 l a t pracowałem w J a n o w i e
swoje
w l a t a c h 1 9 5 1 — 1 9 6 2 . Ośmiu najlepszych g a r n c a r z y
wiele i c h rodzajów, w t y m t e m a
do spotykanych w muzeach:
(...)
n a ścianach l e l u j e
prze
nieśli d o Leżajska. A p a p i e r y zginęły i t e l a t a n i e liczą się
„nad
do e m e r y t u r y . N a w e t
(1)", „przy
s p r a w a sądowa była i n i c n i e udało
się z a ł a t w i ć . " ( 5 )
ołtarzykach aniołki i krzyż... I p a w i e robiłam, jeszcze d o W a r
szawy"
miary
( 2 ) . D l a spółdzielni w y c i n a n k a r k i robią
i rodzaje,
specjalizując
się z a z w y c z a j w
określone w y
W k i l k u jeszcze w y w i a d a c h z g a r n c a r z a m i w różnych ośrod
powtarzających
k a c h ( M e d y n i a , Ł ą ż e k , B o l i m ó w ) p o w t a r z a się ż a l i z n i e c h ę o e n i e
za z b y t f o r m a l i s t y c z n e t r a k t o w a n i e d o r o b k u z a w o d o w e g o , p r z y
się t y p a c h .
Niopełne
(a
szczególnie
wyrobienia
i
wykorzystanie
premię.
w
hafcie)
normy
umiejętnośoi
wiąże
miesięcznej,
Konieczność
w wielu
się z a z w y c z a j
z
warunkującej
wyrobienia
normy
jest
dziedzinach
koniecznością
ubezpieczenie
tak
trudnych
współpracujący
warunków
warunkach pracy.
Wszyscy
garncarze,
z „ C e p e l i ą " j a k i i n n i podkreślają
pracy
i stosunkowo
niskie
zarówno
szkodliwość
zarobki:
najczęstszym
, . D a w n i e j się n a w o t p o l e w y t ł u k ł o . . . T e r a z b y n i k t t e g o n i e
u s p r a w i e d l i w i e n i e m uproszczeń i u j e d n o l i c e n i a w z o r ó w , a takŻ9
choiał r o b i ć ; g d z i e m ł o d e g o człowieka w z i ą ć , ż e b y o n t o
9
II.
1. W y c i n a n k a
wielobarwna,
chciał tłuc i t a k p r a c o w a ć , r / . u o i l b y t o w c h o r o b ę i poszedł
o d t e g o (...)
Niechby
i
T u z a r o b i 7 — 8 t y s . miesięcznie z
10 t y s . w y s z ł o ,
pracują. T r z e b a
ale i żona
produkcji.
i dzieci,
To nie
jest zla rzecz (garncarstwo)
tylko to uehlapanie w
stale. Niecb
na gurncarzy
Bo
to wszystko
ośrodek
w wodzie,
długo
nie
ręce stale
będzie.
Bo
wodzie
jakie blade
w- w o d z i e
t u zarobi
fi—7
nienajlepsze
wywołują
prestiżu,
s t o s u n k i z ..Cepelią",
u garncarzy
przekonanie,
ani perspektyw
b r a k bodźców
że
ich zawód
jest
od
Na
konieczność
zbyt
zwracały
n i e wiedziała c z y spółdzielnia o r g a n i z u j e jakieś k o n k u r s y , w k t ó
do
pracy
nie m a a n i
współpracy:
dostawcy
zlecone
przez
spółdzielnię.
P r a w d o p o d o b n i e p r a k t y k a t a w i ą ż e się z b r a k i e m w i a r y w „ u t r z y
się j e d n a k , ż e p r z e z
wzoru
k w a l i f i k a c y j n y c h , stąd n i e p r ó b o w a ł a p r z e d s t a w i ć s w o i c h w z o r ó w ,
r y c h mogłaby wziąć udział z własnymi pomysłami, n i e k o n t a k t o
wała
się
z nadzorem
Konkretnym
etnograficznym
kontaktem
ze
w
sprawach
spółdzielnią
wzornictwa.
pozostaje
kontrola
r y z u j ą i n f o r m a t o r k i s w o j e s t o s u n k i ze s p ó ł d z i e l n i ą , c o n i e o z n a c z a ,
że t e n k o n t a k t n i c i s t n i e j e , l e c z p r a w d o p o d o b n i e n i e j e s t n a l e ż y c i e
uświadomiony
Wydaje
odtwarzania
Ten
nim
m a n i e czystości s t y l u r e g i o n a l n e g o "
dokładnego
jakości i o d b i o r u surowców oraz wypłata należności. T a k c h a r a k t e
formy
wzory
miało
w z o r n i c t w a , c z y też własno p o m y s ł y : „ P a n i , n i e w o l n o n a m n i c
natomiast
mają
zza g r a n i c y , t o
n i e j e d n o k r o t n i e uwagę h a f c i a r k i i t k a c z k i , p y t a n e o urozmaicenie
do s k u p u wykonują w y r o b y według własnych wzorów, chałupniey
najczęściej
ludzie
Łowickiej".
tysięcy,
(...)
rozwoju.
za.zwyczaj
bo to przyjeżdżali
z m i e n i a ć ! " Większość nie zdawała sobie s p r a w y z i s t n i e n i a k o m i s j i
A u t o r s t w o wzorów- w y r o b ó w p r o d u k o w a n y c h d l a . . C e p e l i i "
uzależnione
robić,
ze „ S z t u k i
są.
a p ó j d z i e d o h u t y i z a r o b i 12 t y s i ę c y s a m b e z r o d z i n y . " (o)
Te
być
wszysey
p a l i ć c z t e r d z i e ś c i p a r ę g o d z i n (...)
pan popatrzy
naszych
łowickie
przez wiejskich
formalne
wytwórców.
traktowanie
wzor
można
przez
wytwórców
wykorzystaniem
Z
można
wśród
asortyment
którzy
nie wiedzą,
czego
po
spotkać
się
oczekiwać.
tkaczek,
i zalecana
i n w e n c j i twórczej
choć
zazwyczaj
częściej
ogranicza
je
określony
kolorystyka:
n i c t w a z a t r a c a się n o w e w a r t o ś c i , m o ż l i w o ś c i u j a w n i e n i a i n w e n c j i
„ T o wszystko
twórczej. T a k p r z y n a j m n i e j można wnioskować z rozmów z w y
D a w a l i w-ełny, j a k i e b y ł y w e ł n y , z t e g o się r o b i ł o . . .
twórcami,
częściej m i a ł y p o m a r a ń c z i c z e r w o n y i z i e l o n y , c z a s e m n i e
będących
połączonych
z
obserwacją
częstej k o p a l n i ą
i c h wcześniejszych
prac,
wzorów.
„ P r z e d przystąpieniem
moja moda. W
„Sztuce" nie dawali mody.
Naj
b i e s k i , a l e m a ł o . I t o się ł ą c z y ł o : z i e l o n a z p o m a r a ń c z e m ,
do spółdzielni haftowałam
korali
czarne z c z e r w o n y m , zielonym,. Te zestawy impasowały, b o
robilo(...)
t o t a k i e d a w n o z e s t a w y , bo teraz... j a k b y była s i w a z czer
J a k zaczęłam jeździć do ,. S z t u k i Ł o w i c k i e j " t o n a początku
woną t o p o m o j e m u b y było ładniejsze. A l e p o j e i c h t o
k a m i na, a k s a m i c i e i m u l i n ą , z g ł o w y się w s z y s t k o
robila,m
to
już
swoje
wzory
założyli
tę
i
więcej, a później
i
dostawałam
wolno
do
maja.
(chałupniczą)
A
od
maja
więcej
s p r o w a d z i ł i p a n i ą , co już r o b i
wzory
gotowe.
Wzory
są
na papierze
do
t r o c h ę się n u d z i r o b i ć j e d e n w z ó r , m a się
c h ę ć coś o d m i e n i ć .
nie
stycznia
i t a k już
wzory
k a l k o w a n i a (...)
od
kartę
Niektóre
t o można
n a m nie, z m i e n i a ć " ,
b y odmienić,
ale
(o)
... t a k i e . . . c z y s t o
podobały
to
łowickie. T a k i c h
nio dawali.
Ja
takie
odcieni j a k mnie
kraty
t o r o b i ł a m w w o j n ę , t y l k o że d r o b n i e j s z e . "
się
siwo-czerwone
(6)
O c h a r a k t e r z e w y r o b ó w często d e c y d u j e także wielkość i r o d z a j za
mówienia :
„Spółdzielnia
i
zamawiając
wielkość. B r i s t o l
wycinanki
określa
do n a k l e j a n i a jest j e d n a k o w y .
kształt
Mówią
I n f o r m a t o r k a brała udział w k i l k u w y s t a w a c h ( g d z i e pokazywała,
ta,k.
j a k jest
swoje wzor\ ) i w k i e r m a s z a c h , o r g a n i z o w a n y c h przez spółdzielnię,
lego
i l e u ' o , j a к jest z a m ó w i e n i e . P t a k i , k o g u t y , t o n a n i e
na
mus zrobi
10
których
haftowała
wzory
zc
spóklziehii;
„nie
wolno
by-lo
zapotrzebowanie:
s t o duż\-ch p t a k ó w ,
sto
f o r m a , b o w s z y s t k i e k o g u t y j a k s t o , t o muszą
I
być n a j e d e n r o z m i a r i n i e m a c u d ó w ! B o w s z y s t k i e i d ą
jeden
rozmiar. Wyrysować
trzeba
formy,
wyciąć,
przy
czepić s z p i l k a m i d o p a p i e r u i w y c i ą ć ' ' (1) „ N i e r a z , j a k
i m się w z ó r s p o d o b a t o chcą dużo t e g o . O , i l e ! O . k o c h a n a !
N i e r a z j a k się t o j e d n o i t o s a m o r o b i , t o t r z e b a o d r y s o w ^ ć ,
b o n i e r a z się p o m y l i , z a p o m n i się i t r z a p ó ź i i c j
rymować,
ż e b y t a k i e s a m o b y ł o d o b r e , t a s a m a wielkość... Ale n a j
l e p i e j i d z i e t a r o b o t a , j a k się r o b i t a k o d n ; z u . A j a k t o
s a m o , t o t a k j a k f a b r y c z n e , t o z b r z y d n i e i j u ż się p ó ź n i e j
chęci n i e m a . " (4)
Trzeba
p o d k r e ś l i ć , ż e w t y c h w y p a d k a c h , k i e d y jest
!.l;,dzioj y
większy n a c i s k n a p o b u d z e n i e i n w e n c j i twórczej, działanie t a k i e
j e s t p r z y j m o w a n e z z a d o w o l e n i e m p r z e z ivyt\vóvi:ó\v
i jest ź^ódk-in
s a t y s f a k c j i i d u m y z własnych osiągnięć t w órezyeh :
,,Mody
wymyślam
sama(...) m n i e
t o zawsze
pochwalili.
Robiło n a s cztery(...) t o m n i e najlepiej o h w : J i h , że n a j
ładniejszy
t o w a r r o b i ę , najlepiej
odrzucali,
... z n a c z y ,
było
kilka
żo jakoś
domodzony.
dobrze
Nigdy nie
robię"
(0), „Nas
w t e j „ K u r p i a n e e " , n o i n i e było
chętnych,
ż e b y t o k t ó r a w z i ę ł a . B y l t a k i p r e z e s Ś l ą z a k ( t o był b a r d z o
d o b r y człowiek i wszyscy
I
p o n i m płukali j a k odchodził).
m ó w i ł : która z pań weźmie
pierwszy
i ze s w e j
głowy
zrobi to
r a z . A j a miałam chore dziecko. A l e o n prosił:
P a n i t o w e ź m i e , p a n i t o n a p e w n o z r o b i . N o i j a (...) z r o b i
ł a m t e c h u s t k i . Z a n i o s ł a m t o i n i e m ó g ł m i się z a t o c h u s t k i
wydziękować.
N o i później
I
tam
„Kurpiance"... D u ż o
w
za t o zostałam
te chustki
dalej...
i twórcą
jest
mogą
wymyśliłam
i
i wszystkie
i chustki
s t a r a m się c o r a z
wykonanych
mają
prostu
t y l k o dwie. Ale j a n i c
być...
Ja wtedy
robiłam... Tale
to
zostałam
wzory
(twórcą)
dalej, żeby t o było j a k najwięcej t e j
roboty i j a k najlepsza."
Reasumując —
wszystkie
po
n a w s i chytrośoi, za
zdroszczą, b o nas (twórców) jest
chytruję,
robiły
ludowym
(7)
n a o s t a t e c z n y k s z t a ł t i c h a r a k t e r wyrobów,
przez
wytwórcę
dla ,,Cepelii"
zasadniczy
wpływ
takie czynniki j a k :
1 A u t o r s t w o wzorów
strzeganie
2 Brak
i mniej l u b bardziej
wierności
czasu
rygorystyczne
prze
wzornictwa;
n a projektowanie
ze
względu
na
konieczność
w y k o n a n i a n o r m y (potrącenia p r e m i i ) ;
3 Istnienie l u b b r a k bodźców
do wykazywania
i n w e n c j i twór
czej;
4 Określone
w
zamówieniach
rodzaje,
ilość
i
wielkość
wyro
bów;
5 Rodzaj
surowców.
C z y n n i k i t e w sumie wpływają
n i e k o r z y s t n i e n a możliwości
r o z w o j u w y t w ó r c z o ś c i w i e j s k i e j w r a m a c h „ C e p e l i i " , zniekształca
jąc j e j r z e c z y w i s t y
Wydawać
obraz.
b y się m o g ł o , ż e s k u t e c z n y m r o z w i ą z a n i e m
p r o b l e m u jest udział w k o n k u r s a c h , o r g a n i z o w a n y c h przez
tego
różne
i n s t y t u c j o z udziałem „ C e p e l i i " . Jest t o j e d n a k , j a k potwierdziły
także i n n e źródła i obserwacje,
rozwiązanie połowiczne i dające
z b y t małe e f e k t y w porównaniu z wysiłkiem i nakładami n a t e n
co!
poniesionymi.
„Artystyczne
Pomijam
2
Rękodzieło
w
t y m miejscu
konkursy
typu
W s i " , których r e g u l a m i n n i e p r z e w i
d y w a ł udziału w s p ó ł p r a c o w n i k ó w „ C e p e l i i " (chociaż w p r a k t y c e
czasem
miało
t o miejsce).
Zazwyczaj
wszystkie
konkursy, czy
t o t e m a t y c z n e , c z y r e g i o n a l n e o d b y w a ł y się z u d z i a ł e m „ C e p e l i i " ,
n i e m n i e j j e d n a k , p o r o z m o w a c h z w y t w ó r c a m i o d n o s i się wrażenie,
że
udział
w
produkcyjną.
konkursach
niewiele
Wykonawcy
prac
ma
wspólnego
konkursowych,
z
praktyką
często
n a g r o d z o n y c h , „ n a codzień" wykonują t e same seryjne
często p r o j e k t o w a n e
rzystują
w
pełni
przez
efektów
inne osoby.
konkursów.
Spółdzielnie
Imprezy
nawet
wyroby,
nie wyko
konkursowe
obejmują z b y t wąski krąg osób, najczęściej biorą w n i c h
udział
z n a n i już t w ó r c y , r e g u l a m i n y i r e k l a m a n i e docierają d o wszyst kich
współpracowników
Zbyt
„Cepelii".
m a ł o u w a g i p r z y w i ą z u j e się d o k o n k u r s ó w
n y c h spółdzielni, w których współpracownicy m o g l i b y
wewnętrz
zaprezen-
cepełiowska
11
towaó swoje
•stare
możliwości twórcze, pomysły a d a p t a c j i ,
wzory
klimat
z
rodzinnych
współzawodnictwa.
i zachowaniach
kufrów,
Metoda
stwarzając
t a , sądząc
informatorów, może dać dobre
odświeżyć
jednocześnie
po
reakcjach
wytwórców
wyroby,
czy
jest
bezpośredni
kontakt
—
a ich wykonawcami. Komisje
kwalifikacyjne —
wyrażają
między
inwencji
oceniającymi
docierają
wobec
ocen
do
wykonawców.
wykonawcy
Konieczność
przyczyniłaby
się
rzadko
uzasadnienia
do
wyrobów
barwach
o t y l e i s t o t n e , że t r a d y c y j n y
ludowego
był w
bezpośrednim
wytwórca
wiejski
odbiorca
kontakcie
pracuje
treści
zupełnie
kilka
i
kierownictwa
zdobienie
punkty
wyrobów
odniesienia
czuje
n i e p o d o b a ł się
stonowanych,
,,za.mazany",
„zajęco
ciemnych
kolory").
w formie, mało realistyczne
uznania
wśród
mieszkańców
l a t t e m u zrezygnował
Głogow
ze w s p ó ł p r a c y
z „Ce
środowiska
„Cepelii":
ś r o d o w i s k u , k t ó r e g o o p i n i e i g u s t y są m u z n a n e , a l e
rozbieżne
o
przykładem rozbieżności gustów środowis
„Wprowadziłem
w swoim
mając
powodzeniem
p e l i ą " , o r a z r e a k c j a n a jego działalność m i e j s c o w e g o
komplety
że
gobelin
n i e znajdują
Najjaskrawszym
nadal
zagubiony, j a k b y zawieszony
skomplikowanym
k o w y c h jest wypowiedź jednego z garncarzy z M e d y n i
uznanie.
„Cepelii",
o
wsi.
wyrażał
t a k z n a c z n i e różnią się o d gustów o b e c n y c h o d b i o r c ó w
dywany
Przedmioty sztuki schematyczne
w
dokonywał n a miejscu w y b o r u , krytykował l u b
Obecnie
albo
artystyczny
(„zapa,prałki",
skiej, który
rękodzieła
z wykonawcą,
zdecydowanie
oceny
zobiektywizowania
wyrobów.
Jest t o zagadnienie
kolorów)
w t e ś c i e d o t y c z a c j ' m t k a c t w a c i e s z y ł się k i l i m „ d w o r s k i " w k o l o
Czy t o k o n k u r s o w e ,
różne u w a g i k r y t y c z n e , p r z y j
mując l u b odrzucając wzór. O p i n i e t e i i c h u z a s a d n i e n i e
(12—14
w z o r z e : w prątki l u b dwuosnowowe. Największym
r o w e k w i a t y i d y w a n białostocki d w u o s n o w o w y ;
rezultaty.
J e d n y m z Warunków k o n i e c z n y c h d l a p o b u d z e n i a
pasiaki
dużo
nowych
wzorów
do „Cepelii"
d o k a w y , d o wódki, talerze, k o g u t y
rozmaite
takie
w p r o wadziłem...
no, to
„ C e p e l i i " , a t e r a z t o całkiem, i n n a , d r o g a . B o t a m t o
się
tylko
w próżni. P r z y b i e r a t o oczywiście
t a k i e t r a d y c y j n e , n a przykład
—
walczące,
malowanie:
do
były
ząbki,
k r o p k i . . . N i e m o g ł e m t a k robić ( j a k chciałem) b o przeszka
różne f o r m y . O d ciągłych poszukiwań, prób „przypodobania s i ę "
d z a l i , g a d a l i , że t o n i e jest l u d o w e , t o n i e robić(...). N a
nowemu odbiorcy
przykład t e n w a z o n , miałem w K a z i m i e r z u . T o przyszedł
twórczych,
rów.
do
i ciągłych rozczarowań u jednostek
bezmyślnego
kopiowania
bardziej
powierzonych
wzo
jakiś p l a s t y k , t o kazał zdjąć
i zabrać, n i c pokazywać,
a l u d z i e t a k się z a c h w y c a l i ! J a t e g o n i e u z n a j ę . . . b o j a
3
u z n a j ę , ż e t o j e s t l u d o w e , c o k t o ś t a k i z r o b i , c o się n i e
u c z y ł (...)
Już koniec
z „ C e p e l i ą " . Z a p i s a ł e m się d o r z e
m i e ś l n i k a . J u ż p o . . . a r t y ś c i e , j a k e m się w y p i s a ł z , , C e p e l i i "
M o d a i u p o d o b a n i a środowiska w i e j s k i e g o a s t y l „ c e p e l i o w s k i "
(...) B a r d z i e j się p o d o b a j ą n a w s i t e m o j e w y r o b y . U n i c h
(garncarzy
Truizmem
jest
twierdzenie,
środowiska wiejskiego
że
upodobania
r ó ż n i ą się z a s a d n i c z o
odbioroów t z w . rękodzieła ludowego.
W
Tu
o d gustów m i e j s k i c h
współpracujących
z
„Cepelią")
C h y b a się
znudziło ( t a m t o ) , t o coś n o w e g o j e s t . . . N a w e t
garncarze
kupują u m n i e . B o t a m gdzieś jedzie,
działaniu p r a k t y c z n y m
n i e kupują.
j a k ktoś jest t o t y l k o d o n a s przyjeżdża.
estetyczne
gdzieś n a wesele,
j e d n a k , c z ę s t o n i e d o c e n i a s i ę t e g o f a k t u i s t ą d b i o r ą się r o z c z a r o
c z y jakiś p r e z e n t chce d a ć t o o n sam, k u p u j e . I n n i g a r n
w a n i a zarówno oceniających prace k o n k u r s o w e c z y n o w e
carze
wzor
i
n i c t w o , j a k i i c h autorów. Z a g a d n i e n i u t e m u , p o r u s z a n e m u już
zresztą
w l i t e r a t u r z e , poświęcone
będzie
odrębne
opracowanie
kupują
robią
(...)
u rzemieślników
w
sklepie
moje
wyroby
odbitki.
Dobrze,
żeby
n i e zaginęły
t e starożytne...
T o są
A n n y M i l e w s k i e j . T u chciałabym j e d y n i e zwrócić uwagę n a d w a
bardzo
zasadnicze
stały, n i e r a z t a k i e z a k u r z o n o i n i k t się o t o n i e z a p y t a ł .
c z y n n i k i , kształtujące
charakter
współczesnej w y
ładne
wzory,
n o ale...
j a k robiłem
dzbanki, to
twórczości w i e j s k i e j i rzutujące n a s t o s u n e k środowiska w i e j s k i e
Dopiero
go d o w y r o b ó w „ C e p e l i i " , a m i a n o w i c i e estetykę wiejską i m o -
t e d z b a n y zabrał. Szukałem czegoś, ż e b y t o szło... T e r a z
dę.
jakiś o k u l i s t a przyjechał
już i m i a s t o
Przedmiot,
Pomysł
u w a ż a n y p r z e z m i e s z k a ń c ó w w s i za p i ę k n y , z a
naszego
d z i e ł o s z t u k i , p o w i n n y c e c h o w a ć : a) p r o c j ' z j a w y k o n a n i a , b ) r e a
„jego
lizm,
miejscowej
a
nawet
n a t u r a l i z m , c)
bogactwo
kolorystyki.
w y r ó b m u s i posiadać chociaż jedną z tych
jest
Ładny
i
cech.
był n a tyle
zdecydowanie
kierownictwo
spółdzielni.
profilu
I
t a k do
n ó w p o k i l k a s e t z ł o t y c h k a ż d y . W ślad z a k i e r o w n i c t w e m
bądź z trudności
ludo
spółdzielni
surowco
pokoju,
w y c h i t p . b ą d ź z chęci z a d o w o l e n i a n o w e g o o d b i o r c y . C h a r a k t e r y s
z
t y c z n a jest wypowiedź jednej z w y c i n a n k a r e k łowickich:
„Moje
Bo
dawniejsze
t o więcej
takie
z
haftowanych
Czy
ze s w o j e g o
kwiatów,
to
wej
jednostek,
A
później, j a k robiłam
do „Sztuki
może
t o , że trzeba
inne
robić
Łowickiej"
wycinanki,
podobne
do
może
który
udekorowali
jego
wnętrze
związanych
monstrualnymi
wałka z t a k s i l n y m oddziaływaniem m o d y
kwiat!
już t a k podpatrzyłam
garncarze,
ceramik,
w sprawach
wazo
nim
żywych,
środowisko
n i e będzie walką z w i a t r a k a m i ? C z y należy hamować
wisko
zrozumiałam
to
za
cenę
odchodzenia
l u b porzucania
pokierować?
Wyroby
z
„Cepelii"
z a w o d u ? C z y też raczej
D o zagadnienia
t e g o jeszcze
zja
najzdolniejszych
rozsądnie
powrócę.
rękodzielnicze n a w s i tracą s w e f u n k c j e
użytkowo
ale żeby n i e ż y w e były. Ż e t o łatwiej wycinać t a k i p o d o b n y
i
do ż y w e g o , a lepiej żeby n i e b y ł p o d o b n y . . . o, żeby wyciąć
samą, co w środowisku m i e j s k i m , t z n . dekoracyjną i prestiżową.
z p a p i e r u , a l e n i e t a k i j a k ż y w y . I m n i e j p r a c y i ładniej
Można zaobserwować, że t e w y r o b y , które n i e zmieniły
w y g l ą d a . T a k wystylizować... i t a k uprzytornniło b a n a
w n i e w i e l k i m też s t o p n i u zmieniły f o r m y , n p . kosze, p o j e m n i k i ,
taką
p o p r o s t u czystą
łowicką
może...". A
d l a siebie:
zaczynają
chodniki
pełnić
w
szmaciane,
większej
niektóre
niż dotychczas
rodzaje
naczyń
mierze
przodmioty
sobie
i prestiżowe p o w i n n y odpowiadać k a n o n o m piękna
jedną
różę, drugą
różę, t a k i e
starodawne... T a k ,
że h a f t t o m u s i b y ć d o żywych
kwiatów
p o d o b n y " . (4).
funkcjonującym
kolorowej
przede
wszystkim
n a w s i (precyzja,
funkcji,
funkcje
dekoracyjne
powszechnie
skomplikowanie, kolor, natu
ralizm) .
Dążenie d o u r o z m a i c e n i a k o l o r y s t y k i p r z e j a w i a się w u p o d o
do
pełniące
rolę tę
i t p . Natomiast
„ t a k i sobie w z ó r w y r y s o w a ł a m n a chustkę. T a k umyśliłam
m n i e się z d a j e ,
baniu
pracą
m y ś l a ł a m , ż e j a k się h a f t u j e , t o m i się z d a w a ł o , ż e t o j e s t
to
brygadzista
do którego przychodzą
kilka
p r a c a m i . " (9)
w y c i n a n k i r ó ż n i ł y się o d d z i s i e j s z y c h .
j a k j a robiłam o d małych l a t , t a k sama
(rozumu),
poszedł
zakupiono u niego
dekoracji
d l a początkowego
w i e l u twórców
spółdzielni
od
się n i e t y l k o o b c y , a l e
wnętrz
o k r e s u twórczości
biura
(8)
chwytliwy, że:
odbiegającymi
c e r a m i k i zachwycają
dopiero
Dążenie d o osiągnięcia tego ideału piękna c h a r a k t e r y s t y c z n e
w y c h . Późniejsze z m i a n y wypływają
rzeźby,
obrazów,
„łowickich
r n o d n y o h n p . n a K u r p i a c h . P r e f e r u j e się t u a l b o b a r d z o
12
i
i wieś, t o o n i już t a k i o bierą".
garncarza
pracami
nasze
z Warszawy
pasiaków"
kolorowe
Najistotniejszym jednak elemontem obyczaju,
o
akceptacji
jakiegoś
p r z e d m i o t u , jest
moda.
decydującym
Chęć
nadążenia
za modą silniejsza jest o d osobistych gustów. Posiadanie
tego
I I . 4 . Współczesne, a d a p t a c j a łowickiego
haftu k o r a l i k a m i n a aksamicie
co m o d n e , j e s t sprawą p r e s t i ż o w ą i n a w e t o b i e k t y w n a o c e n a n p .
kupiła, d r u g a zobaczyła i już, żeby k o t e k b y ł ! J a k zoba
jakiegoś
czyła j e d n a u d r u g i e j t o w s z y s t k i e t o k o t k i ! A j a k znowuż
elementu
zostawieniu
w
w y s t r o j u wnętrza
n i e decyduje
m i e s z k a n i u jeżeli został
uznany
o jego p o
za
niektóre brały
niemodny.
t u w y c i n a n k i ode mnie, ojej,
to i
mnie
Doskonałą ilustracją t e g o z a g a d n i e n i a j e s t z a n o t o w a n a
dyskusja
Zosia zrób, i m n i e zrób! N o i znów kupowały, b o znowuż
małżeństwa
gustach:
i m się t o j a k o ś z a c h ę c i ł o i t o t a k i j a k i ś u r o k . T a k a
kurpiowskich wycinankarzy
o
modzie
i
chcą m i e ć p o d o b n i e .
B o k i e d y ś t o n i e szło t e g o s p r z e d a ć , a t e r a z t o i l e się z r o b i ,
murowane,
to
w y r z u c a j ą n a b e r k . B o m a j ą n a t o . Spieniężyli się, d o r o b i l i
się
sprzeda.
Mąż: N i e dlatego.
Ci co wycinają
G y b y ś miała
pokój,
t a k i e , o... n a p o k a z .
przyjeżdżają.
teraz
Jak
są. (...)
jeden
przewala
N a pokaz
t o są, j a k g o ś c i e
J a k b y n i e płacili za t o , t o n a p e w n o
ustało. D l a siebie
l u d z i e tego n i e robią, b o i n n e
Teraz
segment,
n a w s i ludzie
by
ściany
t a k n i e upiększają.
t o d r u g i jeszcze h y z i c j
t a m szuka,
Jedna
zresztą
t e szafy
już
jakoś inaczej, n i e t a k j a k d a w n i e j . . .
pieniądze
Łowickiego
bardzo,
bo
d u m n a jest
ja widzę.."
z nowego
bez w y b o r u , b o t a k i e były
(4)
regału
w sklepie), bo
j e s t t e r a z m e b l o w a n i e t r a d y c y j n e , b o l u d z i e w s t y d z ą się s t a r y c h
mebli.
Wymagania
stawiane przez mieszkańców w s i p r z e d m i o t o m
pełnić
odzwierciedlenie
Mąż: Słomy takiej nic m a !
segmenty,
teraz n i k t j e j n i e z a r z u c i , że jest b i e d n a . Rzadkością, j a k m ó w i ,
mającym
się w s t y d z ą !
te
już wieś z a n i k a , b o d o m y
urządzone,
rządzą
z mieszkanek
(kupionego
p o m i a s t a c h , t o n i e p o w i e s i k i e r c a , c o , będzie
miał inaczej ? C h y b a
młodzi
Wypracują
t o mają.
Ż o n a : N o , n i e . W p r y w a t n y c h m i e s z k a n i a c h nie w i d z i a ł a m ,
tylko
się,
t o b y ś zrobiła.
inaczej
A teraz
moda,
Ż o n a : „ C z a s e m jeszcze l u d z i e mają upiększone, ale n i e t a k .
funkcje
dekoracyjne
i
prestiżowe
znajdują
w i c hstosunku do wyrobów „Cepelii". Z kry
tycznymi
uwagami
l u d z i e b y znaleźli słomę! T o już w y c h o d z i z m o d y . A l e ,
malowana
rzeźba,
przepraszam!
l u b niesolidnie w y k o n a n e t k a n i n y , i t o zarówno wśród mieszkań
Żona: Żeby t o było t a k i e p o k u p n e , j a k te segmenty
Była
synowa
ze
Śląska,
mówiła,
to
że t o
k u r p i o w s k i e t a k i e t r a d y c y j n e r z e c z y t a k się t a m r o z p o w
szechniły, że p o p r o s t u t a k i e cóś m i e ć , to w s z y s c y
ców w s i , j a k i s a m y c h
przy
c h o d z ą o g l ą d a ć i t o j e s t w i e l k i e c ó ś ! B o już i n n o r z e c z y
spotykają
surowe
W
sklepach
się z a z w y c z a j
meble,
p r y m i t y w n a , nie
schematyczny
haft,
proste,
wytwórców.
„Cepelii"
kupuje
się n i e k i e d y
prezenty d l a
k r e w n y c h zza granicy, n a i m i e n i n y — zazwyczaj n a r z u t y , h a f t y ,
nowoczesno mają, a tego n i c mają. T o w m i a s t a c h . U n a s
najczęściej t e o s k o m p l i k o w a n y m w z o r z e , ł u b b a r d z o
n a r a z i e n i e j e s t t a k p o w a ż a n a , , bo u n a s t o się j u ż p r z y -
których n i e można zamówić n a miejscu. Żaden z
t a r l o . " (1)
n i e posiadał w d o m u p r z e d m i o t u z a k u p i o n e g o przez siebie w „ C e
I n n ą ilustracją m e c h a n i z m u f u n k c j o n o w a n i a m o d y
wypowiedź jednej
n a w s i jest
„ t e r a z , j a k się Cofnąć 1 0 l a t t e m u , t o z a w s z e b y ł y
Znaczy
malowane
w
p e l i i " , choć o g ó l n i k o w o s t w i e r d z a l i , ż e o w s z e m , p o d o b a ł y i m się
wyroby,
z w y c i n a n k a r e k z łowickiego:
desenie.
m i e s z k a n i u i t e w y c i n a n k i jakoś
kolorowe,
informatorów
ktoś chce
u
ale można
samemu
zrobić,
albo
„za drogie".
mieć w d o m u nową tkaninę, z a m a w i a
miejscowej
tkaczki, z
własnego
surowca,
ją
Jeżeli
zazwyczaj
polegając
na jej
kotka
kupić,
guście w s p r a w i e d o b o r u k o l o r u i w z o r u , „ b o z r o b i taką j a k nasza
przybić. B o t o chodził ktoś p o wsi, sprzedawał.
Jedna
tu moda
im
nie p a s o w a ł y .
Tylko
wolały
jakiegoś
jest".
13
I I . 5. K o m p l e t
Z
uwagami
d o a l k o h o l u , o r n a m e n t p l a s t y c z n y , w y s . b a ń k i 23 c m , w y k . J a n K o t , M e d y n i a
woj. rzeszowskie
krytycznymi
spotykały
się
wyroby
w Łowickiem, gdzie prestiżowy ('barakier wyrobów
jest
wyraźniej
niają
widoczny.
np. lalki
łowickie
I n f o r m a t o r k i bardzo
wykonano
L a l k i w m i e s z k a n i u łowickim odgrywają
oyjno-prestiżową.
Większość
dla
poważną
trudniejsze —
oce
na
rzeźbach,
na
przez dzień go nie wykonał, trzeba
Ale
lalkę
chcąc
lepszą
robotę
zrobić,
to
czym
drewno
t y m najlepiej
ją s a m a l u b z a m a w i a d l a n i e j u b r a n k o u m i e j s c o w y c h s p e c j a l i s t e k -
twarde
drewno, a rzeźby to z lipowego..."
-tkaezek
i hafciarek.
stroju:
Strój
lalki musi
i m szersza,
być dokładną
bardziej
miniaturą
rozłożysta
spódnica,
„Cepelii"
wywiera
silno
piętno
na
wykonują
wyroby,
inne
odpe-
powiadające
jest
wyrażają swojo
dzieł,
nie
współpracujący
/. „ C e p e l i ą "
otwarcie
lokeow~ażonie dla, „ w y r o b n i k ó w ' " . . C e p e l i i " i i ^ h
odpowiadających
wymaganiom
estetycznym
wsi.
zbyt
w
Kazimierzu
ja, u i e l u b i
szmata,
wszystkie
oceną
ze
„ C e p e l i i " stoją
i potrzebami
środowiska,
„Cepelii"
sposób
wielkiej
zarobko
twórcz3'ch.
sprzeczności
wytwórcy
często r e
współpracy.
t a k i c h . M u s i być
1
toż m u s i
były
potrzeby
jako
w zbyt
zygnują
wygładzono, ja,k jest
na
wyłącznie
Jeżeli w y m a g a n i a
żeby t a k nie dokończyć r o b o t y . W
rzeźby j a k b y obszozerbarie,
Produkoja
traktowana
tej
własnych potrzeb
z własną
widzi;Jem
gustom.
dla
wania, a n i e możliwość realizacji
„ J a n i e lubię t a k i c h l u d o w y c h robić. K i e w y t r z y m a ł a b y m ,
Kazimierzu
jego
często
niejednokrotnie
twórczej
Współpracownicy
instytucji
s ą d a c h o s z t u c e s a m y c h twórców" l u d o w y c h , d z i a ł a j ą c y c h w t y m
nie
dla „Cepelii".
a n a użytek własny i swojego środowiska i n n e ,
środowisku.
Twórcy
musowo
N i s k a ocena własnej p r a c y j e s t z j a w i s k i e m n i e p o k o j ą c y m i s t a w i a
sza.
wsi estetyka
to
(12).
p o d z n a k i e m z a p y t a n i a możliwość r o z w o j u i n i c j a t y w y
w wytwórczości przeznaczonej
na
(...)
najtwardsze
wykonać. D o kasetek
a h a f t n a ręka,\vaeh w i ę k s z y i d o k ł a d n i e j s z y , t y m l a l k a U u l n i e j -
Funkcjonująca
było
za świątka płacili 300 i 4 0 0 z l
u siebie n a wersalce, l u b podarować w prezencie ślubnym u b i e r a
buczackiego
świątkacłi,
T a k i e szybsze r o b o t y t o najlepiej robić w l i p o w y m d r e w n i e .
dekora-
i n f o r m a t o r e k chcąc; p o s a d z i ć
zarobić
ze d w a d n i r o b i ć . A
„Cepelii".
rolę
można
a za t a k i e pudełko z t r u d n e g o d r e w n a płacili 100 z l a t o
regionalnych
krytycznie
chałupniczo
„Najwięcej
Cepelii"
Głogowska,
być
podobne
widać. T a m
do
siebie,
Twórca l u d o w y
nie
w o p i n i i własnej i środowiska
p o d o b a ł y m i się. T o n p a n , co m a l o w a ł r z e ź b y i r o b i ł t a k i e
Pojęcie — twórca l u d o w y — pełni w działalności s t a t u t o w e j
g ł a d k i e j a k j a , t o m i się p o d o b n i . Z „ C e p e l i i " b y l i u m n i e ,
ale
o n i chcieli, żeby
fabrykować
jedno
i to
samo,
5 0 z), a o n i t o ])o 5 0 0 b y s p r s e d t i w n l i . T o n i e m a
takie
bym
same robić*' (10). „ G d y b y m robił
musiał robić
kazywała
robił
(rzeźba
godzinę
czy
t a k jak mnie
Kudły:
dwie.
p a n i ил
„Cepelia"
trzeba
twórcy
krzywy."
~ - klocek,
pocztówce
by nie
t a k i c h r z e c z y j a k m o j e . T u z L i żajska
uroku
<Ilu „ C e p e l i i "
Chłop z p r o s i a k i e m ) .
To
za
to
po
bym
jakaś
zrobiona,
(II)
T w ó r c y w s p ó ł p r a c u j ą c y z „ C e p e l i ą " a l b o s t r r e j ą się z l e k c e w a ż y ć
opinię środowiska
( „ c o o n i się n a t y m z n a j ą " ) , a l b o m n i e j l u b
b a r d z i e j o t w a r c i e p r z y z n a j ą się d o n i s k i e j o c e n y w ł a s n y c h p r a c :
14
się
dość i s t o t n ą
możliwości
rolę. Z pozycją
korzystania
Ludowej,
otrzymania
terminem
dość
często,
z
twórcy
Funduszu
ze/pomogi
odbywają
czy
się
ludowego
Rozwoju
renty.
Operuje
kwaJifikacje,
wiążą
Twórczości
się
tym
aktualizuje
się w y k e ^ z y i t p .
przyjmowała
b y l i u rr.nie: n a m
słupek, t w a r z
..Cepelii"
W
związku
rozumiane
jest
z t y m nasuwa
zakwalifikowane
nieuznawania
się p y t a n i e
—
j e k pojęcie
w środowisku w i e j s k i m , j a k rozumieją
za
to
jo osoby
j a k o t w ó r c y ? J a k i e są k r y t e r i a u z n a w a n i a l u b
twórcę,
za
artystę?
Mieszkańcy
wsi
często
rozróżniają pojęcie twórca i a r t y s t a . Określenie a r t y s t a używano
jest
zazwyczaj
w s t o s u n k u do wyróżniających
się w i c h m n i e
m a n i u i n d y w i d u a l n o ś c i , choć n i e k i e d y o k r e ś l e n i a t e uŻ3'wane są
zamiennie.
potrafi
W opiniach
wykonywać
mieszkańców w s i artystą, j e s t
przedmioty
ten, k t o Podobne
piękne, s k o m p l i k o w a n e ,
,,takie
u
d o t e j o p i n i i ролл-tarzają s i ę dość c z ę s t o ,
^согеолл- n i e л\^ро1ргае^асуе11 z
„Cepelią".
j a k i c h n i k t n i ep o t r a f i zrobić' i jest i c h a u t o r e m , t z n . n i e k o p i u j e ;
Zdarzają
t e n o s t a t n i w a r u n e k n i e jest niezbędny jeżeli k o p i o w a n y
l u d o w y " m a znaczenie p e j o r a t y w n e ,
1
m i o t jest dostatecznie
która
przedmioty
p o t r a f i robić
przed
t r u d n y d o w y k o n a n i a . Twórcą jest osoba,
wykonywano
najlepiej.
przez
innych
w
których
Komentując
działalność różnych w y t w ó r c ó w
doл\'isku (гаголл-по лл-spólpracująoych
Stąd też współpracowników
„Cepelii" ocenia
się r ó ż n i e .
określenie
jaki
w s w o i m śro-
niewspółpracujących
z „ C e p e l i ą " ) i n f o r m a t o r z y n a j c z ę ś c i e j s k ł o n n i są u z n a ć z a k o r c ó w
„ L u d z i e pracujący d l a „ C e p e l i i " bywają n i e k i e d y a r t y s
czy
t a m i , g d y p o s i a d a j ą d u s z ę a r t y s t y i w y k a z u j ą się k o m p e
odbiegające
tencją swojej
lub stosowaniem
twórczości", ale „nie jest artystką p a n i
X
artystów
osoby
wykonujące
od utartej tradycji —
przedmioty
лл- j a k i ś
c z y t o precyzją
z e n t u j ą c y c h z u p e ł n i e полл'е w нго(1о\л-1зки d z i e d z i n y
Jej w y t w o r y
(malarstwo,
w treści"
( 1 3 ) , „ N i e w s z y s c y są a r t y s t a m i . J e s t n i m i t y l k o t a c z ę ś ć ,
która
nie odtwarza
lecz dodaje
mechanicznie
narzuconych
wzorów
d o n i c l i c o ś . c o t k w i w i c h w n ę t r z u , coś •/. i c h
p r z e ż y ć . N p . t e k o b i e t y , k t ó r e s z y j ą d l a „ O p e l i i " nie' są
a r t y s t k a m i , p o n i e w a ż t e g o c o o n e r o b i ą m o ż n a się n a u c z y ć .
T o jest raczej
z a w ó d " . (14)
W o d p o w i e d z i n a p y t a n i e , c z y t a , l u b i n n a osoba
współpracująca
Tak
płaskorzeźba,
więc
sposób
wykonania,
n o w y c h rozwiązań f o r m a l n y c h , c z y też repre
choć t o j e s t twórczość l u d o w a , b o n i e m a w n i e j a r t y z m u .
są m a ł o s k o m p l i k o w a n e i u b o g i e
„twórca
n p . w o d n i e s i e n i u d o rzeź
biarzy.
mieszkańców
4
się t e ż w y p o w i e d z i ,
szczególnie
5
metaloplastyka,
kryteria uznawania
wytwórczości
korzoniopłastyka).
za twórcę
( c z y też artystę)
w ś r o d o w i s k u w i e j s k i m są n i e c o o d m i e n n e , a z n a c z n i e
ostrzejsze
niż w p r a k t y c e „ C e p e l i i " . U ż y w a n i e
„twórca"
na wsi terminu
także w s t o s u n k u d o osób n i e o d p o w i a d a j ą c y c h
środo\\-iska, m a w y r a ź n y
zwiążcie
państwa, reklamą, odbiorcą
Współpracownicy
z „ C e p e l i ą " j e s t t w ó r c ą s p o t y k a się o k r e ś l e n i e : „ j a k i t o t w ó r c a ,
k r y t e r i o m tego
z oddziaływaniom,
mecenatu
z zewnątrz.
„ C e p e l i i " s a m i często n i e mają
wyrobio
r o b i t o c o w s z y s c y u m i e j ą " , a l b o o k r e ś l a się w s p ó ł p r a c o w n i k ó w
nego z d a n i a n a t e m a t własnego s t a t u s u . D e c y d u j ą c y m a r g u m e n
„Cepelii",
t e m jest zazwyczaj
jako
„robotników
w
swoim
fachu,
utrzymujących
działaczy
się z t e g o c o p o t r a f i ą . "
J a k wskazuje wypowiedź jednego z garncarzy, dla uzyskania
statusu
we
twórcy
własne
konieczny
jest
duży
wkład
inwencji
twórczej
twórcę
bo
ludowego?
N a pytanie:
najczęściej
pada
Czy pani
uważa
się z a
odpowiedź:
„A,
pewnie,
m n i e t a m ( w s p ó ł d z i e l n i , w g m i n i e , лл- S T L ) z a p i s a l i " , „ b o
jeżdżę
wyroby:
z a k w a l i f i k o w a n i e i c h przez spółdzielnię c z y
regionalnych.
n a k o n k u r s y " , „ b o przychodzą
S p o t k a ł a m się n a w e t z t a k k r a ń c o w y m p r z y p a d k i e m j a k c a ł k o
że t a k mają
robić,
a n i c n i e zmienią. J a uznaję, że t o n i e jest twórca, t y l k o
po p r o s t u odtwórca, b o j a k r o b i , co dziadek,
robił i o n n i e p o t r a f i co i n n e g o
pradziadek
wymyśleć, j a k i
t o jest
wite
niezrozumienie
uważają
tego
c z y środowiska
terminu.
N a pytanie
ludzie za twórcę Imhm-ego ? T k a c z k a
„No,
chyba
n i e jest
z
p r z e d t e m , b o t a m n i e m a j ą w a r u n k ó w , ż e b y coś z m i e n i l i .
p r o s t u jest t a k j a k b y nakazane,
własne
wycieczki
miasta".
Po
Kryterium
do mnie
„ C i , co w „ C e p e l i i " pracują, t o n a p e w n o będą robić t o c o
—
istotne.
C z y panią
odpowiedziała:
t a k , j a k się r o b i ł o . N a p e w n o !
Na
pewno
илл-ażają, ż e t o się t a k u m i e r o b i ć i się r o b i . P e w n o . T a k ,
twórca ? J a tego n i e uznaję, t o jest t y l k o odtwórca, o n
za t w ó r c ę j e s t e m z a p i s a n a . P a n i , a co t o j e s t t w ó r c a , b o j a
o d t w a r z a . A t o t a k . . . c i p l a s t y c y się p r z e c i w iają, ż e j a k
t a k r o b i ł a m i w i e m , że j e s t e m twórcą, a l e j a n i e r o z u m i e m
co i n n e g o , t o o c h o . . . t o już n i e j e s t l u d o w e . " (8)
co
t o j e s t ? " (15)
Osoby
о
znanyoh
nazwiakaoh,
uozestnioy
lioznyoh
konkursów
i w y s t a w mają znacznie wyższe m n i e m a n i e o sobie, a zadecydo
wały
o n i m szerokie
„Ja
się
Ja
k o n t a k t y ,,ze
uważam
jestem
jako
światem."
twóroa,
zadowolony,
bo
robię. T o jest
wrodzone
obrzędowej.
wszędzie
wywyższam.
gdzie
pójdę,
u m n i e " , (1) m ó w i
„No
t a k , uważam
T o ć m a m o d z n a c z e n i e n i e j e d n o (...)
do
to:
Do
rangi twórcy ludowego
gdzie
w
większym
przywiązuje
początku
Warszawy,
się w i ę k s z ą w a g ę t a m ,
o możliwościach f i n a n s o w y c h , związanych
„Na
twórcę.
(2)
stopniu rozpowszechniona
jest
z tą
informacja
pozycją:
k a ż d y t w ó r c a m i a ł 1.200 z l a p o t e m p a n i
Świątkowska mówiła, żeby n i e przerywać, b o będę miała
rentę
większą,
dobrze
siebie
bo
ministerstwo
n a l n y m , twórczym. O d tego
przekonanie
wreszcie
wykonawca
się z a
Robiłam do
m u z e u m , jeszcze p r z e d w o j n ą " .
obiecało
wynagrodzić
dlatego, że t o n i k t n a s n i e uczył, m y t o s a m i z
dali
umiemy, takie samouki spod strzechy
do w s z y s t k i c h , przecie
go akceptować,
o ile
wyciągnięte
w Łowiczu
i to
ogłoszenie
n i e z a m y k a l i d r z w i (...)
Z
No
o
słuszności
akceptacja
zależy samopoczucie
kontynuowania
twórcy,
swojego
o m a w i a n y c h materiałów wypływa
k i l k a wniosków
zagadnień
zaliczyłabym:
niepełne
wykorzystanie
umiejętności
oraz
urozmaicania
wynikające
wzorniotwa,
przede
rygorystyczne
zubożenie
tematyczne
w s z y s t k i m z r o d z a j u i wielkości
przestrzeganie
n o r m miesięcznych, z b y t
t y c z n e podejście d o k o n t a k t ó w z w y t w ó r c a m i , słabą
formalisinformację
0 obowiązkach i u p r a w n i e n i a c h wynikających z z a k w a l i f i k o w a n i a
do
kategorii twórców
wytwórców
W
co
do
ludowych
ocen
w
„Cepelii",
i wymagań
brak
orientacji
komisji kwalifikacyjnych.
bieżącej p r a k t y c e p r o d u k c y j n e j spółdzielni
cepeliowskich
n i e są t o p r o b l e m y ł a t w e d o r o z w i ą z a n i a , n i e m n i e j j e d n a k
się,
że
operując
elastyczniej
Funduszem
Rozwoju
własnego m i e j s c a w wytwórczości regionalnej
w a n y w t r a d y c j a c h r e g i o n u , z n i c h czerpać umiejętności i t e m a t y
celu należałoby
p r a c , a i n w e n c j a t w ó r c z a m o ż e r o z w i j a ć się j e d y n i e
strony
dla regionu
w
ramach
wytwórczości.
zastosować
zapewnić
możliwość
„Cepelii". W
projektowania
tematyce:
tradycji rodzinnych, innym
pływają
własne
z
odmiennego
środowisku
funkcję
rozumienia
wiejskim
dekoracyjną
pojęcia
pełni
jednej
nowych
w z o r ó w , organizując co p e w i e n czas k o n k u r s y w e w n ę t r z n e spół
d z i e l n i o zróżnicowanej
pojmowaniu
tym
1 Z
wzornictwa,
w
wytwór
odnalezieniu
działanie k i l k u t o r o w e :
wytwórcom
wydaje
Twórczości
definicją a k r y t e r i a m i s t o s o w a n y m i w środowisku w i e j s k i m w y
Różnice
prac,
zamówień,
ców wiejskich w p o w s t a w a n i u nowego wzornictwa,
tradycyjnej
doty
wytwórczych i b r a k bodźców do w y k a z y w a n i a i n w e n c j i twórczej
L u d o w e j można położyć większy n a c i s k n a współudział
wycho
a
środowiska.
i z tego skorzystałam bo m a m i d y p l o m y i l i s t y p o c h w a l n e .
brałam udział z a w s z e , b o j a z t e g o r e g i o n u . " (4)
jego
zajęcia,
I
Według d e f i n i c j i „Cepelii" twórca l u d o w y p o w i n i e n być
w
związany
czących współpracy „ C e p e l i i " z wytwórcami. D o najważniejszych
i t o t a k n a s k a ż d y wyciągał, t o ogłoszenie z tego m u z e u m .
Ogłaszali, że będzie w y s t a w a
o t y l e będą
w i n n y sposób) ale także z m o t y w a c j a m i o c h a r a k t e r z e a m b i c j o
a l e się n i e
t w ó r c a l u d o w y , o o . . . m ó w i ą ! C z u j ę się j a k o t w ó r c a , b o t o
plastyki
1 sami wytwóroy,
będzie n i e t y l k o z korzyśoiami f i n a n s o w y m i (bo t e można osiągnąć
—
twórca
sztuki
obecnie,
—
między
ludowej.
j a k już
tą
Plastyka
wspomniałam,
i prestiżową, a j a k o t a k a podlega
silnemu
znanego
pomysły,
z
adaptacje,
raz n a odtworzenie
nowo
wyroby
itp.
starego
razem
na
Odpowiednia
r e k l a m a , wysokie n a g r o d y wraz z uzasadnieniem, w e r d y k t u oraz
uzależnieniem
premii F R T L
n o w e w y r o b y konieczne jest uwzględnienie w r e g u l a m i n i e nagród
za
s p e c j a l n y c h . N o w e w y r o b y m o g ą n i c m i e ś c i ć się w
swojego
wraz
z
modą
potrzebami
Hamowanie
w
w
twórców
sztuce
ludowej
naturalnego
wiejskiej
—
jeden
dążenia
który powoduje
ze ś r o d o w i s k a . T w o r z ą
wytwórczości
działania.
W
konkursach na
kategoriach
„ t r a d y c y j n y c h " . N a l e ż a ł o b y w t e d y oceniać j e o d s t r o n y p o z i o m u
środowiska.
zmienności jest s z t u c z n y m zabiegiem,
wanie
estetycznymi
do
powinny
też twórcą może być t e n , k t o w swojej twórczości p o t r a f i nadążyć
się
bodziec
twórczej
stanowić
zmieniającymi
odpowiedni
o d aktywności
o d d z i a ł y w a n i u m o d y . Zasadniczą cechą m o d y j e s t zmienność, stąd
się d w a o d r ę b n e
n a użytek własnego
wiska, drugi dla odbiorcy miejskiego. T e n drugi n u r t
się p o d w p ł y w e m ś w i a d o m e j
do
wyobco
nurty
środo
kształtuje
ingerencji odbiorców spoza
artystycznego
furtki
i
technicznego.
n a inicjatywę
twórczą,
Konieczno
jest
pozostawienie
n a możlneośei kształtowania
n o w y c h f o r m w s z t u c e l u d o w e j . J e s t t o , j a k już
wytwórczość podlegająca
działaniu m o d y
dzieć w j a k i m k i e r u n k u pójdą
środo
się
wspomniałam,
i t r u d n o dziś
przewi
zmiany.
Można też organizować k o n k u r s y m o n o t e m a t y c z n e .
Podobne
wiska wytwórców: plastyków, k o m i s j i k o n k u r s o w y c h i k w a l i f i k a
konkursy
cyjnych
t a t y . E f e k t takiego k o n k u r s u n p . w w y c i n a n c e u j a w n i możliwości
„Cepelii",
kolekcjonerów,
turystów.
Jest
to
wytwór
organizowano
czość „ n a z a m ó w i e n i e " , p r z y c z y m w y k o n a w c a t e g o z a m ó w i e n i a
oryginalnego
n i g d y n i e jest p e w i e n j a k zostaną przyjęte jego w y r o b y ,
Powstanie
gdyż
n i e z n a d o s t a t e c z n i e oczekiwań i gustów swego o d b i o r c y , własna
ocena
ujęcia
tego
interesujący
regionu, obejmujący
przez muzea
sarniego
album
wszystkie
przyniosły ciekawe
tematu
przez
różne
reprezentacyjny
działające
dla
rezul
osoby.
danego
t u w y c i n a n k a r k ii t p ;
n i e jest p e w n y m m i e r n i k i e m .
D l a t e g o t a k dużą wagę przywiązuję do szerszych
kontaktów
między w y k o n a w c a m i i oceniającymi w y r o b y , d o prób wspólnych
poszukiwań
twórczych.
2 Należy zróżnicować w większym s t o p n i u zamówienia n a w y r o b y
regionalne, t a k a b y jeden twórca nie powielał w
nieskończoność
tego samego t e m a t u . Ogranicza t o jego wyobraźnię, pomysłowość
1 umiejętności.
T u należałoby
jednak
zastosować
odpowiednie
bodźce do u r o z m a i c e n i a a s o r t y m e n t u gdyż w y t w ó r c o m n a ogół
Wytwórczość l u d o w a w „Cepelii", j e j p e r s p e k t y w y .
U w a g i i propozycje
opłaca
się m a t e r i a l n i e p r o d u k o w a ć
się go s z y b c i e j ,
t e n sam wyrób, gdyż
robi
n i ż w c a w cenach jest z b y t m a l a . U r u c h o m i e n i e
w t y m c e l u F K T L b y ł o b y z • w s z e c h m i a r słuszne'. N a k o n i e c z n o ś ć
Współczesna
wytwórczość
złożony; j e d n y m
artystyczna
z jego aspektów jest
wsi
to
problem
t a l a c h posunięć wsL- żuje K y t u a n j a n p . w g a r n c a r s t w i e .
produkcja na
potrzeby
jęniośeu w ś r ó d w y t w ó r c ó w u t r z y s m i j a . się jeszcze?, ale
„ C e p e l i i " , c o r a z m n i e j l i c z ą c a się w ś r o d o w i s k u w i e j s k i m . Z n a n i
o p ł a c a się p r z y o b e c n e o h
twórcy
kować
odchodzą
na emerytury
współpracowników
z chwilą p o j a w i e n i a
Zbyt
część
produkcję d l a „ C e p e l i i " t r a k t u j e
źródło d o d a t k o w e g o
o takim
i r e n t y ; duża
z a r o b k u , z k t ó r e g o są s k ł o n n i
obecnych
tylko
jako
zrezygnować
się i n n y c h m o ż l i w o ś c i .
s ł a b e są m o t y w a c j e
charakterze, jakiego
byłoby nawet
Celowe
marży
na niektóre f o r m y n a c z y ń ) , a b y zahamować postępujący
regres
dziedzinie;
„Cepelia".
Oczekiwania
3
Barelzo
ważną,
jeżeli n i e najważniejszą
sprawą
kontaktów między k i e r o w n i c t w e m (nadzorem)
że
„tradycyjny"
nurt
wytwórczości
jest
jest
rodzaj
spólelzie-lni a w y
k o r u j ą c y m i i c h p r a c ą ; o d umiejętności p o s t ę p o w a n i a t y c h osób
związany wyłącznie z odbiorcą m i e j s k i m i n i e będzie k o n t y n u o
zależy
wany
chęć d o p r a c y .
16
zamówienia.
t w ó r c a m i . Są o n i b a r e l z o w r a ż l i w i n a w s z e l k i e k o n t a k t y z l u d ź m i ,
Stwierdziliśmy,
jego
są z r e s z t ą
(cheiciażby w f o r m i e
do k o n t y n u o w a n i a wytwórczości
oczekuje
satysfakcji.
bez
r e l a c j a c h cen i pracochłonności proelu-
doniczki. Takie
dotowanie
Uniie-
garncarzom
zniesienia
w te'j
t e n i e w p e ł n i są z r o z u m i a l e d l a w y t w ó r c ó w , a p r a c a n i e p r z y n o s i
im
jedynie
1
ingerencji.
Zarówno
środowisko
wiejskie,
jak
barelzo
czysto
stosunek
Formalistyczne,
wytwórców
urzędowe
do
.swego
podejście
zajęeia,
zraża
wy-
twórców, przekreślają"
Od
talentu
n i e k i e d y szanse r o z w o j u całego ośrodka.
„animatorskiego"
etnografa
czy
plastyka
zależy
w spółdzielni j a k i d l a w y l wórców. Często s p o t y k a n e w o c e n a c h
o k r e ś l e n i e , ża j a k i ś w y r ó b j e s t m a ł o „ l u d o w y " n i e w i e l e
b a r d z o w i o l o . D l a t e g o t a k dużą w a g ę przywiązuję, d o właściwego
jego a u t o r o w i . W
p o z i o m u nadzoru etnograficznego
ta praca j a k najbardziej
Jak
już
pelii"
wspomniałam,
skazani
są
na
w spółdzielniach r e g i o n a l n y c h .
wytwórcy
opinię
pracujący
osób
spoza
na potrzeby
swojego
będzie
umiejętnego
powielał
wykorzystania
zlecone
inwencji
twórczej,
czy
1 . S.
(która
4. W .
4 Generalną
umiejętności
w
powtarzając
wzorca
lub
5. C .
postępowania
powinno
myślenia. Należy
zespołów
t y m działaniu
nie
linią
twórczego
doświadczenia
„tradycyjnego"
plastyków;
Instytutu
(łącznie
błędów.
etnograficzno-artystyczny
z
Do
Wzornictwa
kadrą,
która
pełnienia
powinien
być
rozwijanie
wykorzystać
mieć
pełni
Przemysłowego
jeszcze
takiej
w
pozostała),
funkcji
nadzór
odpowiednio
przy
gotowanie;
5
i
Strzałki
2. S. M y s z y n i e c
czaniu
i t e m a t y k i do
i n f o r m a t o r ó w
też
3. S.
przez
jest
ludowa.
W y k a z
i s t n i e j e i istniała w przeszłości t a k ż e ) n i e m o ż e polegać n a o g r a n i
wzornictwa
wyjaśnia
i jego środowiska
„Ce
wzory.
Ingerencja w kształtowanie c h a r a k t e r u wytwórczości
projektowania
autora pracy
środowiska.
O d i c h t a k t u i w y c z u c i a założy, c z y w y t w ó r c a będzie miał możli
wości
ocenie
Browary
Wysokienice
Zduny
Wieś
Łążek
6. S.
Kocierzew
7. Z .
Jeglijowiec
8. G .
Medynia
9. N o t a t k a służbowa W . J a r e c k i e g o
10. M .
z
1978 r o k u
Grębów
11. D . R y s z k o w a
Wola
12. C h . L i p i n k i
Oceny w z o r n i c t w a regionalnego na komisjach k w a l i f i k a c y j n y c h
konkursach w i n n y być t a k umotywowane,
aby kryteria
ocen
b y ł y jasne i p r z e k o n y w a j ą c o z a r ó w n o d l a osób pełniących nadzór
1 3 . S. Z d u n y
14. G. Złaków
15. G.
Kościelne
Borowy
Kocierzew
P R Z Y P I S Y
1 A u t o r e m t e s t u jest A . M i l e w s k a . Por. artykuł tejże:
Stosunek
mieszkańców
współczesnej
wsi łowickiej
do
miejscowej
wytwórczości
artystycznej,
rozpatrywanej
w kategoriach
sztuki,
B i u l e t y n O B R „Cepelia", 1982, n r 1—2.
2 Potwierdziły t o t a k i e źródła j a k pamiętniki t w ó r c ó w
l u d o w y c h (1974 г.), protokoły z posiedzeń sądów k o n k u r s o w y c h ,
obserwacje p l o n u konkursów i t p .
3 . S z e r z e j z a g a d n i o n i e t o o m a w i a m w p r a c y : Twórcy
ludowi
w świetle swoich
pamiętników,
„Pol. Szt. L u d . " , R. X X X V I I ,
1 9 8 3 n r 3/4, w d r u k u .
4 W y k o r z y s t a n o t u także materiały terenowe A . M i l e w s k i e j
d o p r a c y Wytwórczość
artystyczna
wsi poza ,,Cepelią"
(w przy
gotowaniu).
5 O b f i t s z y materiał do tego zagadnienia
M.
II.
8. L i l k i
w stroju
zawiera cyt. praca
Woźniakowej.
łowickim
t ' o t . : S . D o p t u s z e w a k i , i l . t , 2 ; J . Świderski, i l . G, 7
17
Wnętrze d o m u A g n i e s z k i Rachmaeiej, K u z i e , w o j . t a r n o w s k i e
'Fot.: J . Świderski