-
https://cyfrowaetnografia.pl/files/original/d7f4cdeecf9cc5120d50cb0eef699834.pdf
4cb1fb9c514673127cbbf1759221099e
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Lud
Text
A resource consisting primarily of words for reading. Examples include books, letters, dissertations, poems, newspapers, articles, archives of mailing lists. Note that facsimiles or images of texts are still of the genre Text.
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Relation
A related resource
oai:cyfrowaetnografia.pl:publication:4674
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1971
Subject
The topic of the resource
budownictwo ludowe
Kieleckie - budownictwo ludowe
Identifier
An unambiguous reference to the resource within a given context
oai:cyfrowaetnografia.pl:4340
Title
A name given to the resource
Z badań nad budownictwem ludowym w województwie kieleckim / Polska Sztuka Ludowa - Konteksty 1971 t.25 z.2
Description
An account of the resource
Polska Sztuka Ludowa 1971 t.25, z.2; s.67-78
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Reinfuss, Roman
Language
A language of the resource
pol
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Instytut Sztuki PAN
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
application/pdf
PDF Text
Text capture metadata for PDF documents
Text
П.
1. U l i c a . W y s o k i n , p a w .
Opoczno
Roman Reinfuss
Z
BADAŃ
NAD
BUDOWNICTWEM
P o ł o ż o n e w e w s c h o d n i e j części w i e l k i e g o
sły
dzisiejsze
skrawka
w
w o j . kieleckie, z
niewielkiego
a Pilicą, l e ż a ł o
obrębie g r a n i c M a ł o p o l s k i *. W i ę z y
kreślała d a w n a
obszar
zakola W i
wyjątkiem
n a północy m i ę d z y R a d o m i e r z ą
całości w
organizacja
województwa
krakowskiej .
Mimo
2
kościelna, g d y ż
wchodził
więzów,
do
łączyły
z południem, w o j . k i e l e c k i e p o d w z g l ę d e m
n y m jedynie w swojej
części p o ł u d n i o w e j
te pod
niemal
pierwotnie
jakie
LUDOWYM
cały
diecezji
te
tereny
etnograficz
nawiązuje
M a ł o p o l s k i , p o d c z a s g d y j e g o część północna b a r d z o
do
wy
W
WOJEWÓDZTWIE
KIELECKIM
r a d o m s k i m i dalej p o Wisłę. Pozostałe t e r e n y
g l e b y słabe, często p i a s z c z y s t e ,
siejszy
ki
posiadają
n a k t ó r y c h p o dzień d z i
z a c h o w a ł y się r o z l e g ł e o b s z a r y , s t a n o w i ą c e
d a w n y c h puszcz, z których
największą
była
R a d o m s k a . Jeszcze w w i e k u X I V , j a k w y k a z a ł y
1
i
km
2
miały
Opatowa. W
okolice
Wiślicy,
Książnic,
c e n t r u m województwa
Koprzywnicy
(obszar
Gór
nocnym
zachodzie
między
średnim
biegiem
Kamiennej
północy M a z o w s z a .
łe i p r a k t y c z n i e b e z l u d n e
częściowo w
renów,
dziejach
częściowo
kontaktów,
o s a d n i c t w a interesujących
zaś w
która
k o n f i g u r a c j i sieci
inaczej
a inaczej po południowej
układała
części G ó r
się
nas t e
wzajemnych
po
północnej,
szczególności
z
Tereny,
które już w e
obszary
wzdłuż
południowych
województwa
łącznie
zachodu
lessowe,
od
ciągnące
i
się
z pow. opatowskim
po
kieleckiego
pe-
średnio
szerokimi
i przyległymi
s k r a w k a m i powiatów
bez
płatami
granic
Sandomierz,
do
niego
iłżeckiego.
W i ę k s z e o b s z a r y g l e b średnich w p o ł u d n i o w e j
części w o
i
Chęcinami, w
północnej
l a r n y m i płatami w
zaś —
a Chmielnikiem
układają
Potkańskiego
w
zasiedleniu
lesistych
tereny
Według
obszarów
m o g l i brać udział p r z e d e
wszyst
się
5
n y zachód o d r z e c z k i D r z e w i c y
z u r z y , część zachodnią
resztę zaś t e r e n u —
nieregu
p o w i a t a c h opoczyńskim, p r z y s u s k i m ,
po Iłżankę o s i e d l i l i M a
od strony Pilicy —
Sandomierzanie,
Sieradzanie,
którzy
ze
swych
siedzib w południowej i w s c h o d n i e j
części
posunęli
Świętokrzyskich
się p o
obu stronach Gór
województwa
na
zachód, n i e m a l p o P r z y s u e h ę i K o ń s k i e .
8
od
i
j e w ó d z t w a ciągną się m i ę d z y S t a s z o w e m
zaludnione
s z y m zaś s t o p n i u z p o ł u d n i a . W z w i ą z k u z t y m p ó ł n o c
wczesnym
Wielkiej
gęściej
Małopolski o d t a k i c h sarnych terenów M a z o w s z a .
Karola
rolę
4
wpływającym
południowo-wschodnich
Kazimierzy
dzielącego
rozleg
l e ś n e , pełniące
k i m o s a d n i c y nadciągający z z a c h o d u i północy, w m n i e j
w i e c z u były s t o s u n k o w o s i l n i e zasiedlone, stanowiły
leśne
izolacyjnego,
obszary
intere
talk s i l n i e n a r o z w ó j o s a d n i c t w a układem stosunków
dologioznych.
pasa
północnej K i e l e c c z y z n y
Świętokrzyskich.
Z a g a d n i e n i a o s a d n i c z e w i ą ż ą się z f i z j o g r a f i ą
sującego n a s t e r e n u , a w
szukać
Świę
t o k r z y s k i c h ) , n a północy ( t e r e n y w z d ł u ż P i l i c y ) i n a p ó ł
a ujściem P i l i c y d o W i s ł y ciągnęły się w ó w c z a s
tego s t a n u należy
bada
8
n i a Ł a d o g ó r s k i e g o , najgęstsze z a l u d n i e n i e 20—30 osób n a
raźnie w s k a z u j e n a s i l n e o d d z i a ł y w a n i e sąsiadującego o d
Przyczyny
reszt
Puszcza
Zarówno osadnictwo spontaniczne okresu
przedkolo-
n i z a c y j n e g o , j a k i późniejsze, p r o w a d z o n e p l a n o w o w c z a
sie
kolonizacji
na prawie
niemieckim,
omijało
zwarte
t e r e n y leśne, k t ó r e p o s t a r e m u p e ł n i ł y funkcję s u b e k u meny, w y k o r z y s t y w a n e j głównie przez
bartników i
ców. Dopiero p o d koniec X V I I I w . r u c h osadniczy
łow
obej-
67
�muje
tereny
puszczańskie
i
1
wzmaga
się
wybitnie
w w i e k u X I X . W t y m czasie t e r e n y p u s z c z p o k r y w a j ą
siatką
nowych
osadnictwem
lonie
w
wiosek.
pojawiły
niemieckie
dzisiejszych
W
związku
z
się n a t e r e n i e
,które
ułożyły
powiatach
się
XIX-wiecznym
województwa
ko
się
większymi
grupami
Opoczno,
Kozienice,
Zwoleń,
R a d o m , Iłża i K i e l c e . P ó ź n e w s i e k o l o n i z a c j i X I X - w i e c z 8
nej
wyróżniają
kształtami
się
od
starszych s w y m i r e g u l a r n y m i
j a k o ulicówki
Badania
kształtów
względnie
rzędówki.
osiedli na terenie w o j . kieleckie
go, p o d o b n i e j a k w całym d a w n y m z a b o r z e r o s y j s k i m , są
niesłychanie u t r u d n i o n e ze w z g l ę d u
stralnych.
Główną
podstawą
na brak m a p k a t a
tego r o d z a j u
badań
stano
w i ą t u s z c z e g ó ł o w e m a p y t o p o g r a f i c z n e , n a k t ó r y c h oparł
się
w
swym
kształtów
syntetycznym
wsi w
Polsce
opracowaniu
—
Bogdan
niego n a j b a r d z i e j rozpowszechnione
dotyczącym
Zaborski.
Według
na terenie w o j . kie
l e c k i e g o są w s i e r z ę d o w e . W p o ł u d n i o w e j części P o w i ś l a ,
między
Kazimierzą
Wielką
a Sandomierzem,
występuje
w i e l o d r o ż n i c a często s p o t y k a n a n a s t a r y c h t e r e n a c h o s a d
n i c z y c h z n a d górnej Wisły. Poniżej S a n d o m i e r z a
ciągnie
się w z d ł u ż W i s ł y w ą s k i pas w s i u l i c o w y c h , które
mniej
s z y m i l u b większymi p l a m a m i występują również w
nocnej
i
części
ówdzie
województwa,
owalnie
obok
i wsi typu
zdarzających
jącymi w p e w n e j
stronach
zagrodami
u l i c y , w i ą ż e się z akcją
komasacyjną,
prowa
czasie l i k w i d a c j i s t o s u n
k ó w pańszczyźnianych i uwłaszczania w ł o ś c i a n . W
w
związku
następowało
z wydzielaniem
często
wyznaczone
przenoszenie
gruntów
całych
owym
chłopskich,
na
nowo
m i e j s c a t a k , że s t a r y układ z a b u d o w y
ulegał
całkowitemu zniszczeniu. W i e l e
wsi
w s i rzędowych
powstało
t u j e d n a k i wcześniej, w
okresie pańszczyźnianym
czas
włościan
akcji
©czynszowania
Zagadnienie
10
tutu
Poza
budownictwa ludowego
krótkimi
Sztuki PAN,
Ludowej"
pach
w
na terenie w o j .
i
1 1
sprawozdaniami
publikowanymi w
artykułem
Kalinkowie
1 2
Piotra
opraco
z obozów
Insty
„Polskiej
Sztuce
Dekowskiego
literatura
pod
.
k i e l e c k i e g o n i e d o c z e k a ł o się d o t y c h c z a s p e ł n e g o
wania.
sto
o d s i e b i e odległości p o j e d n e j l u b o b u
dzoną iprzez w i e l k ą własność w
czasie,
pół
się t u
przysiółkowegoZnaczna
ilość w s i r z ę d o w y c h , t z n . z a b u d o w a n y c h
dotycząca
o
chału
tego
przed
m i o t u o g r a n i c z a się do mało z n a c z n y c h w z m i a n e k . P r z e d
stawiany
tu w
Kielecczyzny
zarysie
opiera
problem ludowego
się
więc
głównie
budownictwa
na
materiałach
t e r e n o w y c h z e b r a n y c h przez Zespół D o k u m e n t a c j i S z t u k i
Ludowej Instytutu Sztuki P A N
w l a t a c h 1968—1970 w
l s
, j a k również
zebranych
czasie badań p r o w a d z o n y c h
M u z e u m Świętokrzyskie w
Kielcach. Badania
przez
prowadzo
n e w s k a l i ogólnopolskiej p r z e z Z a k ł a d P o l s k i e g o
Atlasu
E t n o g r a f i c z n e g o I H K M P A N zostały u w z g l ę d n i o n e w t y m
zakresie,
w
jakim
znalazły
one w y r a z
w
dotychczaso
w y c h publikacjach. Nie wykorzystano natomiast materia
łów Urzędu K o n s e r w a t o r s k i e g o
inwentaryzacji
Architektury
dzących
w
znajdujących
Polskiej
znacznej
w
się
K i e l c a c h , j a k również
w
zbiorach
Zakładu
Politechniki Warszawskiej,
mierze
z okresu
pocho
międzywojennego.
W ś w i e t l e p o s i a d a n y c h m a t e r i a ł ó w m o ż n a stwierdzić,
że n a t e r e n i e całego w o j . k i e l e c k i e g o w y s t ę p u j ą
wadze zagrody
typu
wielobudynkowego,
w
dla zwierząt
ukształtowane są najczęściej
leżności
od
rozmiarów
podobnie
i stodoła. Z a g r o d y
w
formie podkowy. W
działki
budowlanej
takie
za
budynek
m i e s z k a l n y u s y t u o w a n y j e s t dłuższą l u b szczytową
ną do d r o g i ( i l . 1). P o p r z e c i w n e j
prze
których b u
d y n e k m i e s z k a l n y s t a n o w i całość w y o d r ę b n i o n ą ,
j a k pomieszczenie
w
s t r o n i e podwórza
ścia
stoi
stodoła, a p r z y j e d n y m z b o k ó w — s t a j n i a i o b o r a , p o
łączone j e d n y m
dachem
( i l . 2). Z d a r z a
się j e d n a k , i t o
g ł ó w n i e w części p o ł u d n i o w e j w o j e w ó d z t w a , że
68
11. 2. T y p o w y układ b u d y n k ó w g o s p o d a r s k i c h . Radzłce
Duże, p o w . O p o c z n o . I L 3. P ó ł z i e m i a n k a w k o p a n a w less.
J ó z e f ó w , p o w . O p a t ó w . I I . 4. O k n o p ó ł z i e m i a n k i .
pomiesz-
2
�I I . 5. B u d o w n i c t w o
czenia
d l a z w i e r z ą t i stodoła n a k r y t e są w s p ó l n y m
chem, względnie
mieszkalnym,
Zagrody
że
obora
połączona
a stodoła s t o i
jest
z
w
których zarówno
część
dla inwentarza i
doła,
dachem,
głównie w
się
pod
jednym
południowo-zachodnich
Szaniec, p o w . B u s k o .
spotykano
a tylko raz w
zawaliska
Józefowie,
opuszczonych
p o w . Opatów,
spotyka
powiatach
sie m i ę d z y w o j e n n y m p r z e z 6 - m o r g o w e g o
sto
się
(Włoszczo
Materiałem
na
terenie
budowlanym
w o j . kieleckiego
wylesionych,
ale
jest
mających
w
pienną
spodarstwach
stajnie), a czasem i m i e s z k a l n e
ustawione
bokieru
pują
w
mniej
typu
są w
formie
zamkniętym
na terenie
powiatach:
zamożnych.
okólnego,
gdzie
zwartego
zadaszonym
Gór
terenów
powiatów
z
jednym
„pod-okołem",
wystę
oraz
Wielkiej
olkuskiego
i
liczne.
Posiadali
Poza
miechowskiego,
te nie
najzamożniejsi
w
i I I wojnie
waną
czasie
z kamienia
jest
I I wojny
światowej
biedota
wiejska,
b y ł o stać n a b u d o w ę chałupy, mieszkała w
l u b półziemiankach. Występowały
której
nie
ziemiankach
one n a t e r e n a c h
wa
(obory,
także z k a m i e n i a
(powia
światowej. Wsią
t e n znalazł
szersze
zniszczonych
niemal w
Szaniec
t y m na terenach
obszarach
miękką,
gospodarcze
odbudowy
w
lessowych
za
wsi
całości
po
zbudo
p o w . B u s k i m ( i l . 5).
zdarzają
o ścianach b u d o w a n y c h z g l i n y m i e s z a n e j
się
chałupy
ze słomą ( i l . 6).
S p o t y k a n o j e w p o w . p i ń c z o w s k i m (Dębiany, Złota, M ł o dzawy
Małe, N i e p r o w i c e ) i b u s k i m (Mikułowice).
c j a t a k i c h chałup w y s t ę p u j e
towskim, sandomierskim
gospodarze.
Do
I
południu
Zagrody
je jedynie
stosowanie
Na
podglebiu
t y : Busko, C h m i e l n i k ) . Materiał
pińczow-
i Wiślicy, gdzie
u
jednak
na
jędrzejowskim,
należących już do w o j . k r a k o w s k i e g o .
były
budynki
czworoboku
Świętokrzyskich
włoszczowskim,
s k i m , a także k o ł o K a z i m i e r z y
sięgają
wszystkie
powszechnie
drewno.
„ o p o k ę " b u d u j e się b u d y n k i
na
okre
gospodarza
stosowanym
w a , Jędrzejów, Pińczów), gdzie wyraźnie występują w go
Zagrody
ziemianek,
natrafiono
zamieszkałą p ó ł z i e m i a n k ę ( i l . 3, 4), w y b u d o w a n ą w
osobno.
jednobudynkowe,
renach
budynkiem
m i e s z k a l n a , j a k też p o m i e s z c z e n i a
mieszczą
da
kamienne.
z
gliny
mieccy
mieli
18
, k o z i e n i c k i m (Czarnolas).
budować
m . i n . ubożsi
opa
Domy
koloniści
nie
.
Starzy
les
Trady
również w p o w i a t a c h :
i n f o r m a t o r z y wspominają
t e ż o chałupach
ze
sowych w powiatach: opatowskim, s a n d o m i e r s k i m i piń-
ścianami p l e c i o n y m i z c h r u s t u i o b l e p i o n y m i gliną ( p o w .
czowskim.
jamowego,
bądź
Kazimierza
w k o p a n e w z b o c z e z i e m i a n k i w n ę k o w e , posiadające
jedy
jałowca
(Bronisławów,
nie wykonaną z d r z e w a
znaj
strukcji
ramowej
dowały
Budowano
ścianę f r o n t o w ą , w k t ó r e j
1 5
w
mianki
wkopane
Kamieniu
w
d w u poziomach.
również obory
W
typu
się d r z w i i o k n o . W e d ł u g
skiego
w
ziemianki
Plebańskim
Tadeusza
koło
Dybczyń-
Sandomierza
zbocze l e s s o w e spotykało się
Prócz
i stodoły w
izb mieszkalnych
zie
t e n s a m sposób w y k o n a n e
czasie badań p r o w a d z o n y c h
w
roku
„lassa" występują
wództwa w
nawet
były t a m
Wielka).
W
ma
ze
budynkach
pow.
ścian u ż y w a n o
Radom).
ścianami
Stodoły
wypełnionymi
wzdłuż wschodniego
dolinie
konstrukcja
Do plecenia
czasem
o
kon
plecioną
pogranicza
woje
Wisły.
drewnianych
węgłowa.
W
zdecydowaną
najstarszych
przewagę
i
już
dziś
.
b a r d z o r z a d k i c h o b i e k t a c h s p o t y k a się w ę g i e ł n a „ o b ł a p "
1951 n a t y c h t e
( i l . 7). P o w s z e c h n i e w y s t ę p u j e w ę g i e ł n a ,,'*ybi o g o n " , który
u
69
�70
�w
starszych
dziesiąt
chałupach
centymetrów
Na lessowych
m a również
nierówne
terenach w
części w o j e w ó d z t w a
wystające
o
kilka
południowej
i
wschodniej
obok k o n s t r u k c j i węgłowej
na jest równolegle sumikowo-łątkowa
P o w s z e c h n i e występującą
w
o s t a t k i ( i l . 8).
stosowa
k o n s t r u k c j a ścian
Kieleckiem
gdzie
w
konstrukcja
konstrukcją
dachów
krokwiowa.
t r a d y c j i zachowała
się
Jedyną
pamięć
o
jest
wsią,
budowie
sochę i ślemię, była D o b r o w o d a , p o w . B u s k o . S i a d y
strukcji
sochowo-ślemieniowej
znajdujemy
też w
na
kon
powia
( i l . 10). K o ł o O s t r o w c a i S a n d o m i e r z a , j a k r ó w n i e ż w p o
tach: jędrzejowskim i włoszczowskim, podczas gdy w p o
w i a t a c h : Pińczów, K a z i m i e r z a
bliskim
się
wsie,
w
strukcja
są w
których
prawie
Wielka
i Busko,
wyłącznie
sumikowo-łątkowa.
znajdują
występuje
Słupy s u m i k ó w
ramę p r z y c i e s i ; n a t o m i a s t według zachowanej
dębowe)
wkopywane
były
bezpośrednio
j a k t o dziś jeszcze w i d z i e ć
pow.
wschodu
wowych
można w
krasnystawskim
na
w o j . lubelskiego.
Chronologia
trudna
(zwykle
ziemię t a k ,
starych
terenie
systemów k o n s t r u k c j i
w
chałupach
sąsiadującego
obydwu
jest
ległych
od
podsta
do u s t a l e n i a ,
W
wiowo-płatwiowe,
w
pionie
Krakowskiego
również k o n s t r u k c j a
belek
młodsza,
Gdy
porównamy
sumikowo-łątkowego
w
związek tej k o n s t r u k c j i
lessowymi
Z
występuje
wyjątkiem
warstwę
starszą.
w
woj. kieleckim
z pozbawionymi
sposób
budynków
budownictwa
z mapą
lasów
najstarszych
na
obszarze
to m a miejsce
w oprawie
II.
8. W ę g i e ł
o k i e n ( i l . 9), p o d o b n i e j a k
n a rozległych o b s z a r a c h
lasia, Lubelszczyzny,
„na
Kujaw
rybi
ogon"
znaj
Mazowsza,
i gdzie indziej.
.
dachy
krok-
umieszczona
jest
natomiast, i
połowy
j e d n a k , że w
domach płatew
krokwdowo-belkowa,
której
Oglądany
z końcami
w
szerszym
jako forma
przypada
zasięgu
20
naj
n a czasy
rozrzut
do i n t e r p r e t a
wskazuje
n a t o , że
ze z j a w i s k i e m , k t ó r e n a
m a p najstarszych
dachów w
tereny
to jest m . i n .
i najnowszych
Polsce, o p r a c o w a n y c h
przez
kon
Jadwigę
.
Najstarszym
na
krokwi
i współczesne. J e j r ó w n o m i e r n y
t u do c z y n i e n i a
Klimaszewską
Pod
jednym
p r z e z zrąb końcach
( i l . 11/4), w y s t ę p u j e
rozpowszechnienie
p r z y porównaniu
strukcji
na
starych, nie istnie
u s y t u o w a n a była w
na t e r e n i e w o j e w ó d z t w a n i e daje p o d s t a w
cji.
sze
zrębem.
pułapowych
mamy
to
X I X w . , pła
szerokość, s p o c z y w a j ą c
p o l s k i e nasunęło się z z a c h o d u . W i d o c z n e
wyraźny.
w y s t ę p o w a n i a k o n s t r u k c j i w ę g ł o w e j s u m i k i łątka
dują z a s t o s o w a n i e
gleb,
terenami
19
b e l k a c h p o w a ł y ( i l . 11/3). W w i e l u m i e j
międzywojenne
zasięg w y s t ę p o w a n i a
płatew
( i l . 11/1). P o w s z e c h n i e
Konstrukcja
cji
t y c h t e r e n a c h stanowią
których
w s p i e r a j ą c y m i się n a w y p u s z c z o n y c h
sumikowo-ląitkowa i t o j a k o ustępująca w o b e c k o n s t r u k
w ę g ł o w e j , można przypuszczać, że s u m i k i łątka n a
w
scowościach pamiętają
ze
terenach
zrębu
wypuszczonych
pionie
występuje
krakowskiego
t e w wysunięta jest p r z e d l i c o zrębu o p o ł o w ę s w e j
Jeśli j e d n a k u w z g l ę d n i m y , że n a p r z y
lessowych
woj.
b u d y n k a c h występują
rokości ( i l . 11/2), l u b o całą
już
o d południa
terenie
również w b u d y n k a c h z p i e r w s z e j
jących
wśród S t a r y c h o b i e k t ó w
olkuskim na
najstarszych
terenie
zwłaszcza że z b i e r a n e n a t e n t e m a t i n f o r m a c j e w
bywają sprzeczne.
tra
pow.
k o n s t r u k c j a t a zachowała się jeszcze d o dziś
wpuszczone
d y c j i w d a w n i e j s z y c h b u d y n k a c h słupy s u m i k ó w
w
kon
Kielecczyźnie
i pierwotnie
był
z w y s t a j ą c y m i o s t a t k a m i . R u d n i k i , p o w . Staszów.
w słupy. Jastrzębia, p o w . R a d o m
dach
j e d y n y m kształtem
czterospadowy,
I I . 9. K o n s t r u k c j a
który
okna
dachu
i
dziś
ujętego
71
�1
2
3
4
И. 10. Chałupa о s u m i k o w o - ł ą t k o w e j k o n s t r u k c j i ścian. N o w y K o r c z y n , p o w . B u s k o . I I . 11, S c h e m a t y k o n s t r u k c j i
d a c h u : 1 — p ł a t e w w p i o n i e zrębu, 2 — p ł a t e w w p o ł o w i e wysunięta p r z e d zrąb,, 3 — p ł a t e w c a ł k o w i c i e w y s u
nięta p r z e d z r ą b , 4 — k o n s t r u k c j a k r o k w i o w o - b e l k o w a
kryje
stare
budynki
n a obszarze
całego
województwa.
F o r m ą nowszą, która weszła w m o d ę w o s t a t n i c h l a t a c h
ubiegłego
w
wieku,
chałupach
są
dachy
bogatszych
naczółkowe
( i l . 1). Często
występujące
pionowe
s z c z y t o w e t y c h dachów b y ł y o b i j a n e d e s k a m i w
układach
ściany
różnych
kształtuje
się
dachu w
stosunku
najczęściej
jak
do
1:1
r z a d k o 1 : 1,5, a z u p e ł n i e w y j ą t k o w o
wysokości
lub
1 :1,3,
zrębu
bardzo
w
obecnie
obserwowanego
żenia
się
Włoszczowa) porównane
z mapą
opadów
nie
wykazuje
(1 : 1 l u b 1 : 1 , 3
o d kilkudziesięciu
l a t również
K r a k o w s k i e m ) procesu
obni
J a k o m a t e r i a ł d o k r y c i a chałup w i e j s k i c h s t o s o w a n a
Pokrycie
pow.
dachu
dachów.
Opoczno;
Kosów,
proporcje
na i n n y c h terenach (np. w
j a k 1 : 2. R o z m i e s z
Starachowice;
ludowym,
w s t o s u n k u d o w i d z i a l n e j części z r ę b u ) b y ł y b y w i ę c r e
była p i e r w o t n i e
pow.
budownictwie
z chałupami s t a w i a n y m i około p o ł o w y W i e k u X I X . R o z
c z e n i e w y s o k i c h dachów ( A l e k s a n d r ó w i P o ś w i ę t n e , p o w .
Pawłowice,
dawniejszym
że w e w s z y s t k i c h p r z y p a d k a c h wiążą się o n e
powszechnione
zultatem
dekoracyjnych.
Wysokość
wiązujących
zwłaszcza
łach
n a całym
terenie
gontem, wspominane
źródłowych
województwa
sporadycznie
z wieku XVIII,
w
występuje
słoma.
materia
w
rejonie
współzależności. Ś r e d n i e s u m y o p a d ó w w p o w . o p o c z y ń
Gór Ś w i ę t o k r z y s k i c h i n a t e r e n a c h p r z y l e g ł y c h . J a k w y
skim
nika
wynoszą
550—600
m m , we
650 m m , n a t o m i a s t o b s z a r
największe
opady
—
włoszczowskim
650—800 m m , w c a l e
nie
wyróżnia
się o d i n n y c h t e r e n ó w wysokością i stromością
W k o n k r e t n y c h przytoczonych
dachu
n i e jest również
Wysokie
d a c h y znalazły
600—
G ó r Ś w i ę t o k r z y s k i c h , g d z i e są
zależna
dachów.
przeprowadzonych
przez
P i e r w o t n i e mieszkańcy w s i p o ł o ż o n y c h w l a s a c h ś w i ę t o
k r z y s k i c h t r u d n i l i się dość p o w s z e c h n i e
o d szerokości
budynku.
tów, d o s t a r c z a n y c h
zarówno
n a chału
wysokości
nale
do K i e l c
skutkiem rozpowszechnienia
i
miast
produkcją
okolicznych.
gon
Gdy
się w m i a s t a c h i n n y c h m a
t e r i a ł ó w d o p o k r y w a n i a dachów, a w i ę c dachówki,
papy
da
czy b l a c h y , spadło z a p o t r z e b o w a n i e n a g o n t y , zaczęły o n e
c h ó w stanowią r a c z e j r e l i k t o w e p r z y k ł a d y p r o p o r c j i o b o
p r z y j m o w a ć się p o w s i a c h , w y p i e r a j ą c p o s z y c i e słomiane.
72
przykłady wyjątkowej
Andrzeja
n o w s z y m , datującym się o d 2. p o ł o w y ubiegłego s t u l e c i a .
wysokość
się b o w i e m
mgr
się g o n t u j e s t z j a w i s k i e m r a c z e j
t u przykładach
p a c h j e d n o - j a k i p ó ł t o r a t r a k t o w y c h . Przypuszczać
ży, że z a n o t o w a n e
z badań
Szurę, r o z p o w s z e c h n i e n i e
�П. 12. P l a n y częściej s p o t y k a n y c h t y p ó w chałup w w o j . k i e l e c k i m : 1 — Gnieździska, p o w . K i e l c e , 2 — R e m b i e s z y c e ,
p o w . J ę d r z e j ó w , 3 — D ę b o w a W o l a , p o w . Opatów, 4 — S t a n o w i s k a , p o w . W ł o s z c z o w a , 5 — R o k i t n o , p o w . W ł o s z c z o w a ,
6 — P i o t r k o w i c e , p o w . J ę d r z e j ó w , 7 — Bejsce, p o w . K a z i m i e r z a W i e l k a , 8 — P o ś w i ę t n e , p o w . O p o c z n o , 9 — B l i
żyn, p o w . K i e l c e .
begcnda:
S — sień, J —
izba, K. — k o m o r a , S T —
stajnia
_4-
+ + — H -
7 > <
J
I / K
-f+
— H J
j
ST
- f +6
•+-1-
к
/ :
i
J
I
/t
- M
i
\
\
i
\
\
/
/
i
У.
^
I
I
\
\
\
\
1
/
'
/
I I . 13. Zasięg
występowania
chałupy z izbą
umieszczoną
centralnie. I — granica pańsiwa, I I — granica w o j . k i e
l e c k i e g o , I I I — zasięg w y s t ę
p o w a n i a chałupy
wąskofront o w e j ( i l . 12/1), I V — zasięg
w y s t ę p o w a n i a chałupy s z e r o kofrontowej
( i l . 12/2)
73
�П. 14. Chałupa w a s f c o f r m r t o w a z p o d c i e n i e m w s p a r t y m
n a w y p u s t a c h . B r z u s t o w i e c , p o w . O p o c z n o . I I . 15. C h a ł u
p a s z e r o k o f r o n t o w a z c e n t r a l n i e umieszczaną izbą. D ą
b r o w i c a , p o w . J ę d r z e j ó w . I I . 16. Chałupa z c e n t r a l n i e
umieszczoną izbą i d w o m a w e j ś c i a m i
do s i e n i .
Niedziałki, p a w . Staszów.
cie z a g i n ą ł , g d z i e i n d z i e j w y s t ę p u j e
31
Kielecczyzna
rezerwat,
stanowi w
gdzie
chałup
już b a r d z o
rzadko.
pewnego
rodzaju
t y m zakresie
wąskofrentowych
zachowało
się
najwięcej.
Na
całym w s k a z n y m
o b s z a r z e chałupa
wąskofronto-
w a w y s t ę p u j e bez p o d c i e n i a , bądź p o s i a d a p o d c i e n i e
pustowe, t j . wsparte na wypuszczonych
zrębu
l u b n a słupach.
W
wy-
górnych b e l k a c h
woj. kieleckim, jak
również
n a t e r e n a c h sąsiednich, p o d c i e n i a słupowe zanikły w c z e ś
niej.
W
woj. kieleckim
chałupę z p o d c i e n i e m
rzów, p o w . Przysucha,
w
roku
natrafiłem
słupowym
zbudowaną
( i l . 14) trafiają
się
jeszcze
i Piskorzeniec,
Natomiast
typy
rozplanowania
1) chałupa
morą
z sienią
usytuowanymi w
2)
chałupa
występują
trzy pod
wnętrz:
szczytową,
jedną dzbą
amfiladzie
( i l . 12/1—3);
z sienią
oraz
ko
umieszczoną
centralnie
(il.
komorą
jednej
12/4—6);
3)
chałupa
szczytowej
układzie
i
z
sienią
jednym
i
lub
równoległym
Każdy z tych p o d s t a w o w y c h
jący j e s t t y p p i e r w s z y ,
izba
i
komora
l i n i i . Jest to f o r m a
nictwie
ludowym
Kitowicz
w
w
w
typów posiada swe o d
D l a nas n a j b a r d z i e j i n t e r e s u
w którym
—
trzy pomieszczenia
usytuowane
są
wzdłuż
n i e w ą t p l i w i e posiadająca
odległą
XVIII
ścianie
pomieszczeniami
( i l . 12/7—9).
miany i f o r m y rozwojowe.
sień,
przy
dwoma
tradycję,
skoro
w. przeciwstawia
—•
jednej
w
budow
już
Jędrzej
chałupy
chłopskie,
których „sień j e s t z czoła, za nią i z b a , a w t y l e k o
mora",
środku
dworkom
2 1
szlacheckim
z sienią
Chałupy
tego rodzaju
występują
na terenie
całego w o j . k i e l e c k i e g o
szeroko-
wąskofrontowej.
i
rozrzucie
nym
po
na
zagęszczeniem
terenie
w
(lub występowały)
w
dwóch
Odmiana
( i l . 12/1) j e s t f o r m ą zanikającą.
kim
umieszczoną
.
odmianach,
wąskofrontowa
Występuje o n a w
całego
województwa
powiatach:
koneckim,
szero
z
pew
kieleckim
i k o z i e n i c k i m . J e s t t o f r a g m e n t w i ę k s z e g o t e r e n u ( i l . 13),
który
ciągnie
Wschodnie
22
się o d w y b r z e ż a
,
Kaszuby,
(Poznańskie- ,
1
Kujawy
2 5
),
luńskie , P i o t r k o w s k i e ,
27
2 S
obejmując
ujścia
Łowickie
przez
23
nadbrzeżny
pas
n a północy
p o ujście S a n u
znalazł
okolicy
chałupę
o
Kolbuszowej,
a Tanwią .
3 0
74
N a niektórych
Wie
2 6
woj.
też
w
Pomorze
Wielkopolskę
(Nieborów ),
aż p o t e r e n
lubelskiego
kieleckiego,
Powiśla
2 9
.
od
Kazimierz
t y m układzie
(jako
wspomina
również,
występuje ona (rzadko) na bubelszczyźnie
rach
,
Wieprza
Moszyński
jątek)
Bałtyku
Tucholszczyznę
między
wy
że
Sanem
terenach, j a k np. na M a z u
czy K u j a w a c h , o p i s y w a n y
t u t y p chałup
całkowi-
wy-
czasie
1969 p r z e z M u z e u m
z
przejściami
pomieszczenia
i z drugim
p r z e z k o m o r ę n a dwór, u m i e s z c z o n y m
znacznie
Świę
p o w . Końskie.
t u chałupa w ą s k o f r o n t o w a
n i e dłuższej, j e s t — j a k p o w i e d z i a n o
stawowe
dziś. W
w roku
wyjściem
z sienią, n a t e r e n i e w o j . k i e l e c k i e g o
do
1836, k t ó r a
podcienia
j e rap. w e w s i a c h M i e d z i a n k a , p o w .
łączącymi w e w n ą t r z w s z y s t k i e
któ
roku
tokrzyskie, znaleziono
Opisywana
f o r m y b u d o w n i c t w a biedniackiego, w
zaledwie
badań, p r o w a d z o n y c h
Kielce,
Pomijając
w
1949 uległa r o z b i ó r c e . N a t o m i a s t
pustowe
r y m b u d y n e k m i e s z k a l n y z a w i e r a izbę bez s i a n i l u b izbę
n a jedną
( i l . 17) w e w s i S m o g o -
bardziej
wyżej — w
rozpowszechniona
w
ścia
zaniku.
jest
od-
�I I . 17. Chałupa w ą s k o f r o n t o w a z p o d c i e n i e m s ł u p o w y m
Smogorzów, p o w . Przysucha.
miana
szerokofrontowa
wnętrz, t y l k o z
( i l . 15) o
wejściem
do
tym samym
sieni w
( i l . 12/2). P r ó c z całej K i e l e c c z y z n y
układzie
ścianie
dłuższej
występuje o n a na t e
Drugim
typem
rozplanowania
j e s t chałupa z umieszczoną w
z r . 1836.
domu
mieszkalnego
środku sienią, która
izby, a czasem
przybywa
r e n a c h sąsiadujących z nią o d z a c h o d u , a w i ę c w
Piotr-
izbę
kowskiem,
Mały,
mieszczeń p r z e z podział i z b y czy t o p o p r z e c z n y
pow.
Sieradzkiem,
Łowickiem
Ł o w i c z ) , j a k również
od wschodu
3 2
belskie).
W
w swej
czystej
głównie
kierunku
południowym
formie, jak i w
braku
(Zabostów
przejścia
(Powiśle L u
schodzi
odmianach
między
izbą
Już
Puget
wskazywał
z
chałupy
tej
na
komorą,
że
się
w
uważał
postaci
Moszyński
nie
wykluczał
na
wówczas
izby
jęte
w
potwierdzenia
dowodów
okresie
okazało
się,
ostatniego
że
jeszcze
dostarczyły
n i e było.
skim
,
sądeckim ,
a
wąskofrontowe
nawet
na polskim
35
jewództw
i
3 S
istnieją
ponadto
równo
od s t r o n y
one b o w i e m
szczytu,
jak i
wejście
ściany
przej
do sieni za
dłuższej
( i l . 16,
Występują
form
wiąże
Olkusz;
Targowisko,
Współistnienie
skofrontowych,
pow.
Bochnia;
na t y m s a m y m
szerokofrontowych
netyczny tych trzech odmian, przy czym
leży
jako
Wieś,
o b s z a r z e chałup
z
sienią
posiadającą
uważać z a postać
wyjściową.
wą-
szczytową
związek
ge
chałupę w ą s k o -
n a j rozlegle jszy
w
zasięg,
na
podobny
jednej
równoległym,
położone p o o b u
Układy
środku mają
jedno-
i pół-
t u odległą
trady
województwa
nie twerząc
żadnych
w
zupeł
możliwych
się
jedynie
ze
stratygrafią
leckiem
n a ogół
r o z w o j u b u d o w n i c t w a , k i e d y przez
ilości
rzadsze
pomieszczeń
Trzecim
dwutraktowe
dążono
wreszcie
( i l . 12/7) są w
i reprezentują
raczej
do w i ę k s z e j
typem
do
tych
majątkową
sze f a z y
w
Kie
później
powiększenie
wygody.
występującym
na
terenie
w o j . k i e l e c k i e g o j e s t chałupa z sienią szczytową, w
prze
dłużeniu k t ó r e j
tylko
stronie
izba
równoległym
znajduje
w
dwie
( i l . 12/9). Chałupy
budownictwie
i
się k o m o r a , a p o j e d n e j
( i l . 12/8), w z g l ę d n i e
obszarze w o j . kieleckiego,
Warmii
3 9
mają
izby
w
te, rozsiane
analogie
ludowym
, Kurpiach
przede
północnej
4 0
układzie
na
całym
wszyst
Polski,
, Podlasiu ,
4 1
w
na
pół
n o c n e j i ś r o d k o w e j L u b e l s z c z y ź n i e , a także n a w s c h o d
42
nim
i f o r m przejściowych p o t w i e r d z a ostatecznie
frontową,
Stara
i inne).
układzie
w s i . Układy
Mazurach
pow. L i m a n o w a ;
w
obrębie
kim
pow.
dwie
kalenicy
u c h w y c e n i a zasięgów czy zagęszczeń. Z r ó ż n i c o w a n i e
Kosin,
Załęże,
do
półtoratrakt, g d z i e p o
one n a t e r e n i e
przemieszaniu,
Odrowąż, p o w . Końskie; S w i ę p o w . Kraśnik;
równoległy
na terenie w o j . kieleckiego.
ciechów,
Bełżyce;
jednej
podzielone.
Miedzianka, pow. Kielce;
pow.
po
reprezento
Na
wsiach w o
chałupy z sienią szczytową, reprezentujące f o r m ę
ściową ( i l . 12/3), mają
też
, limanow
Spiszu .
j a k i w niektórych
lubelskiego,
kiedy
występują
terenie w o j . kieleckiego,
krakowskiego
pod
dwudziesłopięciolecia,
chałupy
37
Przeko
badania
w woj. krakowskim, w powiatach: olkuskim
38
W
też
i komora
wane
sa
monumentalne
dopiero
izba
i
i komora, względnie
W s z y s t k i e z w y m i e n i o n y c h t u m o ż l i w o ś c i są
cję.
takiego
jest
zachowany
po
( i l . 12/5),
sposób
nym
dzieło,
czy
rozwoju
względnie d w u t r a k t , g d y pomieszczenia
cza
nywających
—
s t r o n a c h s i e n i zostaną
cha
swe
amfiladzie
zostaje
t o r a t r a k t o w e z sienią w
3 4
przygotowywał
w
jej
się i z b a
ona po
odmianach wąsko- i szerokofrontowej .
Moszyński
jednotrakt
( i l . 12/6), a w t e d y p o w s t a j e
łupy w
gdy
dalszym
s t r o n i e s i e n i znajdą
m y c h t e r e n a c h (a w szczególności w r e j o n i e K a r p a t )
sie,
W
tych
j e d n a k , że w y m a g a
współwyistępowania
a
od stajni.
stronie
prawdopodobieństwo,
3 3
ewentualności,
lub
( i l . 13/IV).
z sienią szczytową w y w o d z i
wąskofrontowej .
twierdzenia
(dotyczących
a
z a m i a n y k o m o r y n a stajnię), aż p o T a t r y
chałupa s z e r o k o f r o n t o w a
zarówno
roz
d z i e l a izbę o d k o m o r y ( i l . 12/4) l u b d w i e
Mazowszu,
Kielecczyzny
co m o g ł o b y
poprzez
wskazywać
na
Mazowsze z terenami
powiązania
północnymi.
D o m y o t y m r o z p l a n o w a n i u są w w o j . k i e l e c k i m n a ogół
nowsze,
pochodzą
o n e g ł ó w n i e z bieżącego s t u l e c i a , p o
dobnie j a k t o m a miejsce
czy
w południowej
na terenie Krakowskiego.
Niemniej
Lubelszczyźnie
j e d n a k i na t e
r e n a c h P o l s k i p o ł u d n i o w e j zdarzają się s t a r s z e
przykłady
75
�I I . 18. O z d o b n y n a d o k i e n n i k . Jastrzębia, p o w . R a d o m . I I . 19. Z d o b i o n y g a n e k . N i i e z n a m i e r o w i c e , p o w . P r z y s u c h a . I I . 20. D r e w n o z r z e ź b i o n e j chałupy p o d p i e c e m
wapiennika.
L i p i e , p o w . Włoszczowa.
chałup o t y m r o z p l a n o w a n i u , sięgające p o l o w y
s t u l e c i a ( n p . chałupa
z roku
ubiegłego
1861 z n a l e z i o n a
przez
g u m i ł ę D z i k i w J u r g o w i e n a S p i s z u ) , co m o g ł o b y
Bo
świad
czyć o n i e z a l e ż n y m o d t e r e n u północnego p o w s t a n i u t e g o
typu
chałup w
więc
czasu
środkowej
i południowej
i dróg, j a k i m i
dostał się
na
i
jeszcze
wymaga
tereny
Najstarsze
Kielecczyzny,
jest
nadal
prze
otwarta
badań.
nowią
piece
z
ogniowe,
paleniskiem
czeluścią p i e c a
prowadzającą
z piecem
dym
jakie
zachowały
nalepie,
do
komina.
Tradycji
urządzeń
Zachowały
się
sta
ku
znajdowało
pamięci
nie
infor
ognisko, płonące
n a środ
izby.
Zdobnictwo
budownictwie ludowym
Kielecczyzny
jest z j a w i s k i e m stosunkowo młodym, które
rozpowszech
niło się w
ozdobnie
cyjnie
w
ciągu
bieżącego
stulecia.
Wyraża
się
taflami
d r z w i oraz
zdobinami na
c z ó ł k o w y c h i d w u s p a d o w y c h dachów. N a l e ż y też
nieć o z d o b n e s z a l o w a n i e
nice,
ono
p r o f i l o w a n y m i n a d o k i e n n i k a m i (11. 18), d e k o r a
rozwiązanymi
śparogi,
grzebienie
sizczytów, p r o f i l o w a n e
sterczyny
dachowe,
wycinane
na kalenicach gontowych
g a n k i ( i l . 19). D e k o r a c j a
dachów
ozdobnie
w
Święto
Stare
typy
i szerokofrontowe
chałup,
pochodzą
a r c h i t e k t o n i c z n a wiąże
się g ł ó w n i e z o s t a t n i o o m a w i a n y m t y p e m
chałup.
wspom
wiatrow-
k r z y s k i m . Z t y c h s a m y c h m n i e j w i ę c e j czasów
zdobione
rozplanowania
szczególnie
wąskofrontowe
z sienią szczytową, są i c h p o z b a w i o n e
zupełnie.
Przedstawiony
twa
wiejskiego
w formie
wskazuje,
skrótowej
zarys
że K i e l e c c z y z n a
lormy
architektoniczne
na
część p o ł u d n i o w ą ,
graficznym
dłużenie
w
nawiązującą
etno
prze
odbijający
się
ubiorów, n i e z n a j d u j e
można
by
wskazać,
krzyżują
niej i południowej
76
prze
województwa
p o d względem
budownictwa. Jedynie
niejszymi
zupełnym
n a w s t ę p i e podział
kresie
dowym
w
terenem
chronologicznie
do Małopolski, i północną, stanowiącą
Mazowsza,
dziedzinie
występują
budownic
jest
w y b i t n i e p r z e j ś c i o w y m , n a k t ó r y m różne
mieszaniu. Wspomniany
że
w
w
tak
wyraźnie
np.
odpowiednika w
za
sposób
tutejszym
się s t a r s z e
elementy
bardzo
ogólny
budownictwie l u
wspólne
zachod
P o l s c e (chałupa w ą s k o f r o n t o w a ) z p ó ź
elementami,
które
wiążą
pół
szczycie i jedną l u b d w i e m a
izbami w
układzie
Chałupa o p l a n i e s y m e t r y c z n y m
z sienią
w
środku
j e s t t u formą starą. Z e w z g l ę d u n a s w ó j zasięg, o b e j m u
j ą c y całą P o l s k ę , n i e d a j e o n a p o d s t a w
do i n t e r p r e t a c j i
stawia
te t e r e n y
z
Polską
się
problem
szerokofrontowej
chałupy
szczytową ( i l . 12/2). Jest t o n i e w ą t p l i w i e f o r m a
izby
wentylacyjnych
się n a t o m i a s t w
się o t w a r t e
p ł a t e w ) , a także
równoległym).
kapę o d
kurnej
m a t o r ó w o d o s o b n i o n e w y p a d k i , k i e d y w chałupie z a m i a s t
pieca
samym
umieszczonym
c h l e b o w e g o , posiadające
pozbawionym
zanotowano.
na
(wysunięta
w obrębie w o j . k i e l e c k i e g o . Interesująco n a t o m i a s t p r z e d
w pamięci informatorów n a t e r e n i e w o j . k i e l e c k i e g o ,
przed
i wschodnią
nocną (chałupa a s y m e t r y c z n a z sienią i k o m o r ą p r z y t y m
Sprawa
ten typ rozplanowania
dalszych
urządzenia
Polsce.
środkową
19
z
sienią
pochodna
�chałupy w ą s k o f r e n t o w e j
( i l . 12/1). O g r a n i c z o n y
j e j zasięg
obejmujący w o j . k i e l e c k i e , k r a k o w s k i e o r a z t e r e n y
ległe
do w o j . k i e l e c k i e g o
graniczny
skrawek
że p r o c e s
przemiany
kofrontowa
mógł
Wyrazem
od zachodu,
lubelskiego,
j a k również
pozwalały
po
przypuszczać,
chałupy w ą s k o f r o n t o w e j
odbywać
przy
n a szero
się n a t y m w ł a ś n i e
terenie.
n o w y c h w p ł y w ó w , przenikających n a t e r e n
Polski
od zachodu,
dachu
(dach
są z m i a n y
dwuspadowy,
w
formie
i
konstrukcji
konstrukcja krokwiowo-bel-
dynków
ków
Na
zagrożenia.
tradycyjnego
wego na terenie w o j . kieleckiego.
wadzonych
W
remontu
dopuszczają
pryzmy
nie
łaciński,
z roku
chałupa
1836 w
chałupa
na siestrzanie
ze s z c z y t o w y m
Smogorzowie.
datę
Bielinach
dzięki
w
z
t e m u , że
Smogorzowie,
strzeni
w
kilku
końca
XVIII
urządzono
stanowiący
województw,
w.
w
niej
został
pro
napo
rając
ców
pierw
chwili
obecnej
prezentujących
słupowym
takich
można
wszystkich
typach
i
małe m u z e u m . D o m
zabytek
jak wiemy
ilość doskonałych
tutejszego
przekrojach
konserwowiane,
po w s i a c h wykupują
domy
Ruch
ludzi
starych
przeprowadzenia
postępującej
bo i t a k w
ruiny,
te
najbliższej
opuszczone
na
prze
rozebrany
znaj
obiektów, r e
terenu
społecznych.
we
Istnieją
W
budowlany
na w s i
niesłychanie
kieleckiej
intensywny.
jeszcze
zanotowania
mieszkań
w
obecnej
jest w
Wioski,
rezerwatem
starego
chwili
które
przed
budownictwa,
o b l i c z e , że w
czasie
ciągu o s t a t n y c h t r z e c h l a t z d a
ani jednej
chałupy
( i l . 22).
s y t u a c j i j e d y n ą drogą, j a k a p r o w a d z i
zachowania najcenniejszych
nianego,
przez
drewniane.
rzało się, że w e w s i n i e z n a l e z i o n o
godnej
chałupa
zabezpieczona
na terenie w o j . kieleckiego
budownictwo
są
dziś do t e g o s t o p n i a z m i e n i ł y s w o j e
bytków, nie w i a d o m o .
W
stanu
badań p r o w a d z o n y c h
napis
r o k u 1949. J a k i j e s t l o s i n n y c h w y m i e n i o n y c h t u z a
d u j e się jeszcze p e w n a
do
1774 i
jedynie
została
unikalny
je
modrzewiowa
podcieniem
Przykładów
b y mnożyć więcej. Z w y m i e n i o n y c h —
w
do
właściciele p r y w a t n y c h w a p i e n n i k ó w ( i l . 20), którzy s z p e
czasie badań
20 l a t y b y ł y
szerokofrontowa
one
wodne.
najwyższego
cegieł i p u s t a k ó w n a n o w ą b u d o w ę . B u d y n k i
łupy w ą s k o f r o n t ó w e z B i e l i n , noszące d a t y 1789 i począ
posiadająca
należą
młyny
stanie
przyszłości ulegną r o z b i ó r c e ( i l . 21). K u p i ą j e n a p a l i w o
n a p r z e s t r z e n i l a t przeszło d w u d z i e s t u
w.,
albo
czy
w
a l b o — p o d ścianami z a b y t k o w y c h d o m ó w piętrzą się już
obecnej
XIX
jednak
u b o g i c h , którzy n i e mając możliwości
s z y c h dziesięcioleci w i e k u X I X . P r z y k ł a d e m t e g o są c h a
z Sukowa,
wiatraki
są
Słupia), b u
a także b u d y n
na te
t y k a n o o b i e k t y d a t o w a n e , sięgające w i e k u X V I I I i
tek
jak
obiekty
Bowiem
(Stara
budownictwa ludo
zakończenie n a l e ż y p o w i e d z i e ć p a r ę s ł ó w
stanu zachowania
te
okołów
i gospodarczych,
przemysłowych,
Wszystkie
i
przykłady
mieszkalnych
również
kowa).
mat
nieźle z a c h o w a n e
jest b u d o w a
skansenowskiego.
do
obiektów b u d o w n i c t w a d r e w
na terenie
województwa
muzeum
M y ś l n i e j e s t n o w a , m ó w i ł o się o t y m
już p r z e d k i l k u n a s t u
l a t y , jednakże
realizacja
projektu
n i e posunęła się a n i o k r o k . M u s i m y pamiętać, że
n a m . Jeśli b u d o w a
w
czasie, za p a r ę l a t m o ż e m y stanąć w o b e c
najbliższym
faktu,
że
na terenie
cenniejszych
z dymem
województwa
obiektów,
które
muzeum
czas
działa p r z e c i w
n i e nastąpi
n i e będzie
ulotnią
się
w
już
naj
powietrze
wapienników.
20
77
�11. 2 1 . S t a r e
domy
n i e k o n s e r w o w a n e zamieniają
siejsze b u d o w n i c t w o w i e j s k i e .
się w ruinę. K o b y k i i k i , p o w . K a i z i m i e r B a
Sędaieszowice, p o w . K a z i m i e r z a
Wielka
Wielka.
I I . 22. D z i
PRZYPISY
Z. Natanson-Leski,
Rozwój
W a r s z a w a 1964, m a p a : P o l s k a
w
Królestwa.
1
terytorialny
Polski,
dobie przywrócenia
S. A r n o l d , Terytoria
plemienne
w ustroju
admini
stracyjnym
Polski
piastowskiej,
„Prace K o m i s j i dla A t l a
s u H i s t o r i i P o l s k i " , zesz. I I , K r a k ó w 1927, s. 74. i n a s t .
T . S z c z e p a n i k , Województwo
kieleckie,
zarys
geograficzno-ekonomiczny,
W a r s z a w a 1967, s. 42 i n a s t .
T . Ł a d o g ó r s k i , Studia
nad zaludnieniem
Polski
w
XIV
wieku,
W r o c ł a w 1958, m a p a :
Gęstość z a l u d n i e n i a
d i e c e z j i k r a k o w s k i e j Ok. r . 1340.
K . Potkański, Puszcza
Radomska
( w : ) Pisma
po
śmiertne,
t . 1, K r a k ó w 1922, s. 109.
'
I b i d e m , s. 112.
I b i d e m , s. 164.
V. Kauder,
Das Deutschtum
in Polen,
Leipzig
1940, m a p a : A . B r e y e r , K a r t ę d e r d e u t s c h e n
Siedlungen
im Mittelpolen.
B . Z a b o r s k i , O kształtach
wsi w Polsce,
Kraków
1926, m a p a .
I b i d e m , s. 68.
R. R e i n f u s s , Badania
terenowe
w rejonie
kie
lecko-sandomierskim,
„ P o l . S z t . L u d . " , R. V I , 1952, s. 35
i n a s t . T e n ż e , Z badań nad sztuką ludową
w
Radom
skiem,
„ P o l . Szt. L u d . " , R. I X , 1955, s. 23 i n a s t .
J . P. D e k o w s k i , Najstarsze
budownictwo
w
Kalinkowie,
„ Ł ó d z k i e S t u d i a E t n o g r a f i c z n e " , L ó d ź 1962, s. 43
i nast.
Jednomiesięczne o b o z y n a u k o w o - b a d a w c z e Z e s p o
łu D o k u m e n t a c j i S z t u k i L u d o w e j I n s t y t u t u S z t u k i P A N :
p o w . opoczyńska — 1949, r e j o n k i e l e c k o - s a n d o m i e r s k i —
1951, r e g i o n r a d o m s k i — 1953 o r a z k i l k a
tygodniowych
o b j a z d ó w p e n e t r a c y j n y c h w l a t a c h 1954—1965.
M . Trawińska,
Zagroda
chłopska
w Polsce
na
przełomie
XIX
i XX w., W r o c ł a w 1968, s. 73 i r y c . 1 1 .
K . M o s z y ń s k i , Kultura
ludowa
Słowian, t . 1, K r a
k ó w 1929, s. 4 6 1 .
T . B a n a c h , Półziemianki
w Sandomierzu,
„Orli
L o t " , R. V I , 1925, s. 43; T . Dybczyński, Kraina
puszczy
jodłowej,
L w ó w b . d., s. 82.
R. R e i n f u s s , Badania
terenowe...
s. 38.
T e n ż e , Z badań nad sztuką ludową..., s. 29.
J . C z a j k o w s k i , Z badań nad budownictwem
wiej
skim
w powiecie
olkuskim,
„Rocznik M u z e u m
Etnogra
f i c z n e g o w K r a k o w i e " , R. I I , 1967, s. 89.
J . Klimaszewska,
Dach
chaty
w Polsce,
„Lud
S ł o w i a ń s k i " , R. V I , z. 1, K r a k ó w 1938, s. 128 B .
2
3
4
5
7
8
9
1 0
1 1
1 2
1 3
1 4
1 5
1 6
1 7
1 8
1 9
2 0
^'ot. autor.
J . K i t o w i c z , O p i s obyczajów
za panowania
Au
III,
W r o c ł a w 1951, s. 522.
L . Puget,
Studia
nad polskim
budownictwem
drewnianym,
K r a k ó w 1904, s. 25.
K . M o k ł o w s k i , Sztuka
ludowa
w Polsce,
Lwów
1903, s. 267.
T . W r ó b l e w s k i , Dom i zagroda
( w : ) Kultura
lu
dowa Wielkopolski,
t . 1, P o z n a ń 1960, s. 19 i n a s t .
O . K o l b e r g , Kujawy,
t . 1, W a r s z a w a 1967, s. 79.
K . M o k ł o w s k i , o p . c i t . , s. 265.
Z . N e y m a n o w a , Wnętrze
chaty
w Załężu
Wiel
kim, „ P r a c e i M a t e r i a ł y M u z e u m A r c h e o l o g i c z n e g o i E t
n o g r a f i c z n e g o w L o d z i . S e r i a e t n o g r a f i c z n a " , n r 5, Ł ó d ź
1961, s. 76, 77.
A r c h i w u m Zespołu D o k u m e n t a c j i S z t u k i L u d o
wej Instytutu Sztuki P A N w Krakowie.
Tamże.
K . M o s z y ń s k i , o p . c i t . , s. 550.
M . Pryczowa,
Tradycyjne
budownictwo
ludowe
na Kujawach,
T o r u ń 1961, s. 66.
A . Świątkowska,
Wnętrze
chałupy
księżackiej
XIX
i XX w., „ P o l . Szt. L u d . " , R. X X , 1966, s. 26.
2 1
gusta
2 2
2 3
2 1
2 3
2 8
2 7
2 8
2 9
3 0
3 1
3 2
L . P u g e t , o p . c i t . , s. 27.
K . M o s z y ń s k i , o p . c i t . , s. 5 5 1 .
J . C z a j k o w s k i , o p . c i t . , s. 8 1 .
A r c h i w u m Zespołu D o k u m e n t a c j i S z t u k i L u d o
wej IS P A N w K r a k o w i e .
Z. K u r k o w a , Wąskofrontowe
chałupy w
Sądeczyźnie, „ P o l . S z t . L u d . " , R. I V , 1950, s. 126. W r . 1970 M . B r y l a k s t w i e r d z i ł a i s t n i e n i e chałup w ą s k o f r o n t o w y c h w P o
d e g r o d z i u , p o w . N o w y Sącz.
3 3
3 4
3 5
3 8
37
B . D z i k i , Budownictwo
ludowe
na Spiszu,
pra
ca m a g i s t e r s k a n a U J p o d k i e r o w n i c t w e m p r o f , d r M .
Gładysza, m a s z y n o p i s .
3 8
A . F. K l o n o w s k i , Drewniane
budownictwo
wiej
na Mazurach
i Warmii,
O l s z t y n 1965, s. 139.
M . P o k r o p e k , Materiały
do historii
budownictwa
ludowego
z terenu
kurpiowskiej
Puszczy
Zielonej,
War
s z a w a 1962, s. 134, 137, 139.
3 9
skie
4 0
I . T ł o c z e k , Formy
architektury
ludowej
wego Podlasia,
„Zeszyty N a u k o w e P o l i t e c h n i k i
s k i e j " , n r 52, W a r s z a w a 1961, s. 17, 18.
4 1
środko
Warszaw
R. R e i n f u s s , Sztuka
ludowa
na pograniczu
Lu
belszczyzny
i Podlasia,
„Studia i Materiały L u b e l s k i e " ,
L u b l i n 1962, s. 116, t a b l . 1, 3, 4.
4 2
Bysował Krzysztof Kelm według szidcu Marli Czarneckiej — 11. 11; wg szkicu Zofii
wg oprać. Bomana Reinfussa 1 szkicu M. Czarneckiej — 11. 13
deśli-BelnfussoweJ
— 11. 12;
�