Text
Grzegorz Błahut
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Wielokulturowość Cieszyna
jako miasta pogranicza
Problematyka wielokulturowości przyciąga uwagę coraz szerszej grupy badaczy i teoretyków różnych dyscyplin naukowych. Mimo że najczęściej kojarzy się z obszarami pograniczy i miast, obserwowana jest także w nowoczesnych społeczeństwach
nie związanych z tak określonym obszarem determinującym jej występowanie. Sam
termin wielokulturowość nie jest też jednoznacznie interpretowany – w niektórych
kontekstach używany jest zamiennie z pojęciem pluralizmu kulturowego1, w innych
zaś, zwłaszcza na gruncie pedagogiki, dokonuje się prób sprecyzowania jego definicji
na drodze wartościowania związanych z nim zjawisk i odróżniania od pojęcia międzykulturowości2. Można też spotkać się z interpretacją głoszącą iż wielokulturowość
stanowi wyższe, czy też bardziej dojrzałe stadium różnorodności kulturowej, jest niejako efektem świadomie stosowanej polityki3. Jak widać zjawisko wielokulturowości
nie jest tylko przedmiotem zainteresowania antropologii, ale stało się także istotną
kwestią innych, pokrewnych nauk społecznych. Za Marianem Golką wielokulturowość pojmuję jako
współwystępowanie na tej samej przestrzeni (albo w bezpośrednim sąsiedztwie bez wyraźnego rozgraniczenia, albo w sytuacji aspiracji do zajęcia tej samej przestrzeni) dwóch lub więcej grup społecznych
o odmiennych kulturowych cechach dystynktywnych: wyglądzie zewnętrznym, języku, zachowaniu, wyznaniu, pochodzeniu, układzie wartości itd., które przyczyniają się do wzajemnego postrzegania odmienności z różnymi tego skutkami4.
1 Zob. np. R. Kantor: Wielokulturowość miasta. Prolegomena do badań nad zróżnicowaniem kulturowym społeczności miejskiej Krakowa. W: Miasto – przestrzeń kulturowego współistnienia. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. T. 8. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice 2006, s. 37-45.
2 Zob. np. M. Sobecki: Kultura symboliczna a tożsamość. Białystok 2007, s. 26-28.
3 Zob. np. A. Śliz: Śląsk: Wielokulturowość czy kulturowe zróżnicowanie. „Studia Socjologiczne”. Nr 4 (195)/ 2009, s. 150-151. www.ceeol.com
4 M. Golka: Wielokulturowość miasta. W: Pisanie miasta, czytanie miasta. Red. A. ZeidlerJaniszewska. Poznań 1997, s. 176-177.
54
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
Wzajemne interakcje pomiędzy takimi grupami może charakteryzować pokojowe współistnienie i współpraca, współzawodnictwo i rywalizacja, ewentualnie antagonizm odzwierciedlony w aktach dyskryminacji i procesach segregacji, czy nawet
otwarty konflikt i agresja5.
Do dnia dzisiejszego na pograniczach etnicznych zjawisko pluralizmu kulturowego
jawi się jako oczywiste, natomiast w przypadku miast kwestia ta bywa czasami sporna.
Miasto jest wielokulturowe z definicji, jak widział to Wirth – „względnie duże zagęszczenie heterogenicznych społecznie jednostek”6, z drugiej strony owa konstytuująca
miasto wielokulturowość nie zawsze dana jest wprost, nie zawsze rzuca się w oczy.
Pomimo braku niekiedy oczywistych cech wyróżniających pod względem etnicznym,
językowym czy religijnym jakieś grupy społeczne, nigdy – jak pisze Marian Golka –
społeczność miejska nie jest jednorodna.
Zawsze istnieją różnice kulturowe mające swe źródło w biologicznych uwarunkowaniach (różnice
pomiędzy płciami, a także generacyjne); zawsze też istnieją różne subkultury młodzieżowe, poniekąd
także zawodowe7.
Im większe miasto, zwłaszcza pod względem liczby jego mieszkańców, tym większego można spodziewać się w nim zróżnicowania na wielu płaszczyznach życia.
Współczesne metropolie jako węzły w globalnej sieci rozmaitych zależności stanowią
swoistą miniaturę świata, odzwierciedlenie jego rozmaitych społecznych i kulturowych osobliwości. Jednak w wytwarzaniu i doświadczaniu wielokulturowości miasta
ważny jest także wymiar historyczny – im dłużej dane miasto istnieje, tym większym
legitymuje się często zróżnicowaniem społeczno-kulturowym na przestrzeni swych
dziejów8. Jednym z przykładów wielokulturowego miasta był i jest niewątpliwie Cieszyn, który jako nieduży ośrodek miejski posiada jednak bogatą, barwną i złożoną
historię spisaną przez różne grupy społeczne. Przede wszystkim zamieszkują je dwie
różniące się liczebnie w niewielkich dysproporcjach procentowych grupy wyznaniowe – katolicy i ewangelicy. Od wieków Cieszyn jako punkt na szlaku handlowym był
także terenem stykania się mieszkańców z przybywającymi do miasta okazjonalnie
lub na stałe obcymi przybyszami. Jak w każdym mieście wykształciła się tu także
określona struktura społeczna inicjująca procesy segregacji i agregacji.
Wielokulturowość Cieszyna ukształtowały jednak nie tylko procesy miastotwórcze, jest ona też wynikiem położenia tego miasta na pograniczu. „Pogranicze to jednym słowem wielokulturowa przestrzeń”9. Co równie istotne, jest to miasto nie tylko
na pograniczu jako obszarze, ale także od 1920 roku miasto na granicy pomiędzy
Rzeczpospolitą Polską a Republiką Czeską. Podział ten jeszcze bardziej wyostrzył
5 R. Kantor: Wielokulturowość miasta. Prolegomena…, s. 40.
6 Cyt. za M. Castells: Kwestia miejska. Warszawa 1982, s. 83.
7 M. Golka: Wielokulturowość miasta…, s. 176.
8 Na znaczenie procesów historycznych w kształtowaniu się zróżnicowania kulturowego
miasta zwraca uwagę m. in. R. Kantor na przykładzie Krakowa. Por. M. Gołka: Wielokulturowość miasta….
9 H. Rusek: Pogranicze etniczne – wielokulturowa przestrzeń. W: Przestrzeń kulturowego
współistnienia. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. T. 4. Red. I. Bukowska-Floreńska.
Katowice 2000, s. 147.
Grzegorz Błahut: Wielokulturowość Cieszyna jako miasta pogranicza
55
optykę stykania się na jego terenie narodowych kultur Polaków i Czechów. Jak widać
to miasto okazuje się pod względem wielokulturowości niezwykle interesujące. Nie
pomijając faktu przynależności Cieszyna do regionu Śląska Cieszyńskiego, pełniącego
od zawsze funkcję jego stolicy w rozumieniu centralnego ośrodka, chciałbym w dalszej części skupić się przede wszystkim na samym mieście, którego kulturowe oblicze
ukształtowały czynniki miastotwórcze i procesy zachodzące na pograniczach. W tym
celu analizie zostały poddane materiały i publikacje dotyczące Cieszyna i regionu,
zgłoszone na konkurs pamiętniki i wspomnienia mieszkańców oraz stałych bywalców
w mieście, a także wyniki badań terenowych prowadzonych w ramach działalności
naukowo-badawczej Uniwersytetu Śląskiego. Badania techniką wywiadu, w oparciu o uprzednio przygotowany kwestionariusz, przeprowadzono jesienią 2009 roku
w ramach realizacji zespołowego projektu badawczego pt. Dziedzictwo kulturowe jako
klucz do tożsamości pogranicza polsko-czeskiego na Śląsku Cieszyńskim. W 1200-lecie Cieszyna, finansowanego z funduszy Unii Europejskiej na rzecz rozwoju regionalnego. Mieszkańcy Cieszyna wypowiadali się na temat zróżnicowania kulturowego
w odniesieniu do sąsiedzkich stosunków narodowościowych, wyznaniowych, oraz
wynikających ze zróżnicowania społecznego o podłożu ekonomicznym. Celem analizy materiałów ogólnodostępnych oraz opublikowanych pamiętników było poznanie
historii wielokulturowości miasta Cieszyna. Celem badań terenowych – zdiagnozowanie obecnego stanu tej wielokulturowości z uwzględnieniem wynikających z owego
stanu rzeczy interakcji społecznych.
Jak głosi legenda o powstaniu miasta, od samego początku, czyli od roku 810 Cieszyn był miejscem spotkań. Według historyków początki grodu nad rzeką Olzą sięgają jednakże wieku X, a jego pojawienie się wynikało z potrzeby obrony południowej
granicy państwa polskiego10. Rozwój samego miasta u podnóża wzgórza zamkowego
i na przeciwległym do niego zboczu wzdłuż ulic Głębokiej i Menniczej przypadł jeszcze na wieki późniejsze. Pod względem interesującej nas tu wielokulturowości na tle
historii miasta dość istotne wydarzenia zostały opisane w wieku XVI. Z tego okresu
pochodzą pierwsze wzmianki o osiedlaniu się tu Żydów. Znaczne zmiany architektoniczne musiały nastąpić też po poważnym pożarze miasta w 1552 roku – w przypadku
typowej na tamte czasy drewnianej zabudowy pożary często ogarniały jej całość, co
wiązało się z koniecznością odbudowy11. Duże znaczenie mają także na tych ziemiach
działania związane z Reformacją.
Zróżnicowanie kulturowe Cieszyna na tle religijnym
Wielu badaczy, zwłaszcza lokalnych – jak zauważa Janusz Spyra – podtrzymuje tezę
Arona Einsensteina głoszącą, że już w średniowieczu istniała w Cieszynie dobrze
zorganizowana i liczna gmina żydowska. Widoczny jednak w świetle dokumentów
historycznych proces osiedlania się Żydów w Cieszynie oraz ich wpływ na życie społeczne mieszkańców ma swój wyraźny przebieg w wieku XVII. Edykt tolerancyjny dla
Żydów na Śląsku ogłoszony później przez Karola VI w 1713 roku pobudził dalsze pro10 I. Adamczyk, J. Spyra: Cieszyn wczoraj i dziś. Cieszyn 2001, s. 10.
11 W. Iwanek: Książęce miasto piastowskie. W: Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu. Red.
J. Chlebowczyk. Katowice 1973, s. 119-120.
56
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
cesy osiedleńcze, mimo iż ani cieszyńscy chrześcijanie, ani zasiedziały w mieście ród
Singerów niechętnie dopuszczali obcych do zamieszkania w mieście. Do kolejnych
ważnych zmian przyczyniły się Patent Tolerancyjny dla Żydów Śląska Austriackiego
ogłoszony przez cesarza Józefa II w 1781 roku oraz Ustawa zasadnicza z 1867 roku 12.
Złoty wiek społeczności żydowskiej w Cieszynie, jej wpływ na życie społeczne, polityczne, kulturalne i ekonomiczne miasta zmierzał ku końcowi już w czasie I wojny
światowej, kiedy w 1915 roku napłynęła fala biedniejszych uchodźców żydowskich
ze wschodu, z zajętej przez Rosjan Galicji. Następnie w wyniku rozpadu monarchii
austriacko-węgierskiej oraz podziału miasta Cieszyna pomiędzy Czechosłowację
i Polskę w 1920 roku znaczna część Żydów przeprowadziła się do Czeskiego Cieszyna, a nawet wyjechała do Wiednia lub Niemiec. Kolejne lata upływały pod znakiem
sporów o sprawy polityczne i religijne, a także były okresem działań mających na
celu powołanie nowych instytucji po stronie Czechosłowacji. Tuż przed wybuchem II
wojny światowej w Cieszynie po obu stronach Olzy mieszkało 2800 Żydów. Skalę unicestwienia społeczności i kultury żydowskiej w Cieszynie w latach wojennych może
obrazować fakt, iż do lat 50. XX wieku ci, którzy pozostali lub powrócili do Cieszyna
nie byli w stanie niczego odbudować, zarówno w sensie materialnym, jak i społecznym. Nieliczni pozostali Żydzi z Cieszyna nieprzychylnie traktowani też przez ówczesne władze przyłączyli się do gminy wyznaniowej w Bielsku-Białej, a z Czeskiego
Cieszyna do gminy w Ostrawie13.
Mając jednak na uwadze cechy kultury żydowskiej w ogóle, jej uniwersalność, zachowawczość, przywiązanie do tradycji można z powodzeniem odtworzyć jej udział
w obrazie wielokulturowości Cieszyna. Rygorystyczne nakazy i zakazy religijne narzucały określony styl życia w jakimkolwiek mieście. W innym czasie obchodzono
święta, inaczej się ubierano, a nawet odżywiano. Inaczej też wyglądały elementy wyposażenia mieszkań, w czasie świąt posługiwano się innymi przedmiotami.
Oryginalność, specyfika żydowskiego domu, chęć uświęcenia wszystkich manifestacji życiowych i jej
związek z duchową treścią Prawa, stworzyła atmosferę świadomie tworzonej kultury14.
Inaczej wyglądała też w miastach żydowska architektura, nie tylko ta sakralna.
We współczesnej znikomej recepcji kultury żydowskiej wśród mieszkańców Cieszyna
pozostały przede wszystkim cmentarze i związane z nimi nośniki znaczeń. Na kartach
historii Cieszyna zapisały się świadectwa konfliktów, ale też koegzystencji i współpracy z chrześcijańskimi współobywatelami miasta.
Bez wątpienia w XVI wieku istotnym czynnikiem rzutującym na późniejszą wielokulturowość Cieszyna było przyjmowanie idei związanych z reformacją. Religia
jako element kształtujący i stanowiący podstawę systemu wartości jest jednocześnie
ważnym elementem systemu kulturowego danej społeczności, wskazywanie zatem na
różnice wyznaniowe bądź religijne w kontekście wielokulturowości należy uznać za
istotne. Wielu autorów opracowań poświęconych życiu cieszyńskich mieszczan, tak
jak Barbara Poloczkowa, zauważa, iż protestantyzm w istotny sposób ubogacał kul12 J. Spyra: Zarys dziejów ludności żydowskiej w Cieszynie i okolicach. W: Żydowskie zabytki
Cieszyna i Czeskiego Cieszyna. Red. J. Spyra. Cieszyn 1999, s. 7-10.
13 Tamże, s. 10-22.
14 E. Rabin: Żydowski dom. W: Judaizm. Red. M. Dziwisz. Kraków 1989, s. 103.
Grzegorz Błahut: Wielokulturowość Cieszyna jako miasta pogranicza
57
turę duchową mieszkańców tego miasta. Dopuszczano i zalecano samodzielne czytanie i interpretację Biblii, ożywiła się działalność szkół, powstała potrzeba kształcenia
w szerszych warstwach społecznych15.
W myśl zasady głoszącej, że religia władcy jest religią jego poddanych, co później
obróciło się przeciwko protestantom na Śląsku, już w 1545 roku na mocy rozporządzenia Wacława Adama wszystkie kościoły cieszyńskie przekazano ewangelikom. Warto tu wspomnieć, że na terenie całego Śląska Cieszyńskiego ewangelicy
wybudowali po pewnym czasie wiele nowych kościołów, w tym jeszcze pod koniec XVI wieku kościół Św. Trójcy w Cieszynie. Jak donoszą źródła historyczne już
w pierwszej połowie XVI wieku w stolicy księstwa powstała związana z protestantami dzielnica nazwana Nowym Miastem16. Ten szczęśliwy okres nie trwał zbyt długo
gdyż syn Wacława Adama narzucał wiarę katolicką i odebrał z powrotem część kościołów. Możliwości praktykowania swej wiary przez protestantów w ich własnych
świątyniach skończyły się definitywnie w latach 1653-1654, kiedy w wyniku powszechnych działań kontrreformacyjnych odebrano z rąk ewangelików wszystkie
kościoły17. Od osiedlenia się w Cieszynie Jezuitów w 1671 roku, którzy mieli poparcie najwyższych zwierzchników – dynastii Habsburgów, protestancką społeczność
w Cieszynie wyizolowano przez odebranie jej niemal wszelkich praw, w tym tzw.
„prawa miejskiego”, które należało wykupić, aby uzyskać status pełnoprawnego obywatela danego miasta18. Ten okres prześladowań i dyskryminacji przyczynił się do
znacznej emigracji ewangelików ze Śląska na tereny Węgier lub tolerancyjnej Polski19. Pozostali spotykali się potajemnie, korzystając z posługi wędrownych duszpasterzy, którzy przychodzili ze Słowacji, Dolnego Śląska czy Królestwa Polskiego.
Sytuacja ta odmieniła się dopiero w latach 1709-1710, kiedy za pozwoleniem władz
rozpoczęto w Cieszynie budowę nowej świątyni – monumentalnego Kościoła Jezusowego. Widoczne, formalne odrodzenie nastąpiło jednakże nieco później, w roku
1781 za sprawą patentu tolerancyjnego wydanego przez cesarza Józefa II. Od tamtego czasu ewangelicy mogli zakładać szkoły, nowe świątynie i praktykować swoją
wiarę bez porównywalnych we wcześniejszym okresie przeszkód20.
Rozkwit wielokulturowości pod względem religijnym w Cieszynie przypadł na
wiek XIX. Niewątpliwie przyczynił się do tego wspomniany wcześniej patent tolerancyjny, można zatem mówić, przynajmniej na tym poziomie, o wielokulturowości już
wtedy chronionej prawem. W dalszym okresie historii, zwłaszcza po II wojnie ludzie
wyznający jakąkolwiek religię musieli zmierzyć się z zupełnie nowym problemem –
propagowanym przez ówczesne komunistyczne władze ateizmem. Być może chrześcijaństwo bez względu na zaistniałe w przeszłości różnice stało się wspólną wartością
i nie liczyło się tyle czy ktoś jest katolikiem a ktoś ewangelikiem, ile sama praktyka
15 Poloczkowa B.: Życie w dawnym mieście. W: Cieszyn, zarys rozwoju miasta i powiatu. Red.
J. Chlebowczyk. Katowice 1973, s. 147.
16 Tamże, s. 119.
17 J. Broda: Dzieje parafii Diecezji Cieszyńskiej. Warszawa 1978, s. 9-21.
18 J. Kwak: Ustrój i rola cywilizacyjna miast górnośląskich w czasach nowożytnych XVI –XVII
w. W: 500 lat ratusza i rynku w Cieszynie 1496-1996. Red. I. Panic, M. Makowski. Cieszyn
1996, s. 57-58.
19 B. Poloczkowa: Życie w dawnym mieście. W: Cieszyn. Zarys rozwoju…, s. 151.
20 J. Broda: Dzieje parafii…, s. 21-23.
58
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
wiary. Niewątpliwie i to osłabiło wśród przedstawicieli obu wyznań wzajemne resentymenty i zbliżyło ich do siebie.
Mieszkańcy Cieszyna i całego regionu stworzyli ekumeniczną płaszczyznę koegzystencji i współpracy we wszystkich dziedzinach życia. Protestanci i katolicy
w Cieszynie przestrzegają ogólnych zasad tolerancji i wzajemnej akceptacji. Tak jak
w przypadku zróżnicowania stykających się tu kultur narodowych, do czego jeszcze
powrócę, można powiedzieć iż zarysowały się dwie postawy. Niektórzy przedstawiciele starszego pokolenia, dla którego sprawy wiary wydają się być bardziej istotne,
zwracają uwagę na dawne zasady dotyczące choćby zawierania małżeństw endogamicznych pod względem wyznania. W języku mieszkańców Cieszyna i regionu zachowały się przykłady obraźliwych powiedzonek czy epitetów upamiętniające dawne
podziały21. Przezwiska „Luter”, „heretyk”, „Morcin” czy „szkopyrtok” piętnujące protestantów, znane są niektórym i współcześnie. Co interesujące – nie stwierdzono tego
typu określeń ani przysłów (nawet jeśli są to ich popularność jest znikoma) z drugiej
strony, czyli wśród ewangelików pod adresem katolików. Drugą postawę przyjmuje
większość młodych ludzi wychowana już w duchu liberalno-demokratycznym, która
nie dostrzega jakichkolwiek problemów na tle zróżnicowania wyznaniowego. Wymownym przykładem są tu liczne obecnie małżeństwa mieszane zawierane pomiędzy
katolikami i ewangelikami. Pomimo ustanowionego w tej kwestii prawa, zasady wychowania dzieci w takich małżeństwach nie podlegają sztywnym, rygorystycznym regułom. Bardziej ugruntowany model zakłada jednak wychowanie w wyznaniu matki
lub na zasadzie dziedziczenia według płci rodziców – syn zobowiązany jest do praktykowania wiary ojca, a córka wychowuje się w wierze matki. Członkowie takich rodzin
przyzwyczajeni są także do obchodzenia różnych uroczystości obrzędowych w obu
kościołach. Informatorzy zauważają jednak nieco odmienne zasady formalno-prawne
obejmujące małżeństwa mieszane. Potocznie rozumiane tu prawo w ich opinii uznaje tylko te małżeństwa mieszane, które zawierane są w kościele rzymsko-katolickim.
Rzeczywiście, warunki jakie stawia strona katolicka w przypadku zawierania takich
małżeństw zdają się lokować ją w pozycji bardziej uprzywilejowanej i zachowawczej
pod względem wiary22.
Instytucjonalne zróżnicowanie kulturowe na fundamencie wyznania przejawia
się obecnie bardziej we wzajemnej współpracy niż rywalizacji. Zasłużony działacz
na rzecz ekumenizmu ksiądz Józef Budniak zauważa, że ekumenizm na Śląsku Cieszyńskim był realizowany dużo wcześniej zanim pojawił się jako pojęcie w nauce
i teologii23. W historii tej koegzystencji zapisały się przykłady użyczania kościołów,
wzajemnej pomocy w obliczu klęsk żywiołowych, wspólnych spotkań podczas nabożeństw ekumenicznych i wielu innych uroczystości24. O rywalizacji można natomiast
mówić przede wszystkim na przykładzie szkół i szeroko rozumianej edukacji. Wielu
21 Jedna z informatorek ur. w 1918 roku podaje następujące przykłady: „Luter. Luter Świńsko
noga co nie wierzy w Pana Boga” lub „Luter woził do piekła szuter”.
22 Por. J. Budniak: Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego. Katowice 2002, s.
143-144.
23 J. Budniak: Ruch ekumeniczny na Śląsku Cieszyńskim. W: Stosunki wyznaniowe na Śląsku
Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności. Red. P. Chmiel, J. Drabina. Ratingen 2000, s.
257.
24 Tamże, s. 258-260.
Grzegorz Błahut: Wielokulturowość Cieszyna jako miasta pogranicza
59
mieszkańcom znane są przedszkola i szkoły wyznaniowe tak jak fakt uczęszczania do
nich zarówno ewangelików, jak i katolików. Szkoły dla młodzieży szczycą się długimi
i barwnymi tradycjami. Wśród części mieszkańców, zwłaszcza tych zainteresowanych
nauką w szkole wyznaniowej, przyjął się pogląd, iż szkoły ewangelickie mają wyższy
poziom kształcenia. Może wynikać to między innymi z postrzegania etosu protestantyzmu jako kształtującego bardziej pożądane w obecnym świecie cechy osobowości.
Podsumowując należy stwierdzić, że wzajemne relacje mieszkańców Cieszyna na
płaszczyźnie wyznaniowej, w przeważającej mierze cechuje pokojowe współistnienie,
koegzystencja i współpraca. W przypadkach małżeństw mieszanych, na poziomie życia rodzinnego niejednokrotnie można też spotkać się z asymilacją.
Zróżnicowanie na płaszczyźnie kultur narodowych
Różnorodność kulturowa mieszkańców Cieszyna pod względem narodowym jest reprezentowana, poza oczywistą obecnością Polaków i Czechów, także w dużej mierze
przez ludność niemieckojęzyczną, Węgrów, opisanych wcześniej Żydów, oraz osiadłych ostatnio w Czeskim Cieszynie Wietnamczyków. Znamiennym dla wielokulturowości Cieszyna na tle narodowościowym może być tu odnotowany przez historyków
fakt posiadania przez mieszczan już w wieku XVII książek drukowanych w różnych
językach. Konkretny przykład dziedziczenia takiego księgozbioru wymienia czeską
Biblię, niemiecki zbiór praw miejskich i psałterz Kochanowskiego25. Wspólna historia tych trzech narodów na terenie Cieszyna jest niezwykle skomplikowana i bogata.
Wydaje się, iż do zakończenia I wojny światowej więcej uwagi poświęcano Niemcom.
Niezwykle interesujący opis wielokulturowości Cieszyna z połowy XIX wieku zawarł w swoich wspomnieniach Jan Kubisz pisząc o społeczności uczniów gimnazjum
ewangelickiego w następujących słowach:
Mimo niemieckiego języka wykładowego było ono właściwie wielojęzyczne. Zjeżdżała się do nas młodzież ewangelicka z całej prawie Austrji, a więc z Rakus, Czech, Galicji, Słowaczyzny, a nawet z zagranicy.
[…] Było to gimnazjum jakby wierny kontrefekt (konterfekt – portret, wizerunek, obraz – przypis autora) Austrji, tego poliglotycznego dziwoląga, tej właśnie klatki, mieszczącej w sobie tyle różnych narodów,
aż – w pewnej dziejów chwili piorun uderzył w nią i ptaki wyfrunęły na wolność26.
Po odrodzeniu się państw słowiańskich w wyniku rozpadu monarchii austriackowęgierskiej punkt ciężkości wzajemnych relacji został przeniesiony na płaszczyznę sąsiedzkich stosunków polsko-czeskich, na co szczególnie chciałbym skupić tutaj swoją
uwagę. Granica państwowa wyznaczona w 1920 roku na Śląsku Cieszyńskim na rzece
Olzie dość szybko spolaryzowała wiele elementów tkwiących w przynależnych tym
narodom systemach kulturowych. Stała się też punktem odniesienia w postrzeganiu
różnic w sposobie życia, zachowania, ubiorze jak i w wielu przedmiotach codziennego użytku. Należy tu także zaznaczyć, że w wypowiedziach badanych zarysował się
podział na pokolenie pamiętające strzeżoną granicę, a nawet oddalone od niej strefy
miejskie oraz na młode pokolenie, które nie pamięta lub nie doświadczyło trudności
25 B. Poloczkowa: Życie w dawnym mieście. W: Cieszyn…, s. 148.
26 J. Kubisz: Pamiętnik starego nauczyciela. Cieszyn 1928, s. 110-111.
60
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
z powodu jej istnienia. Niezwykle dramatycznym dla tożsamości narodowej mieszkańców Cieszyna, jak zresztą dla przedstawicieli wielu narodów europejskich, okazał
się okres II wojny światowej, co także wymaga osobnego opisu. Wbrew politycznym
odgórnym decyzjom o podziale Cieszyna między dwa państwa, granica w okresie międzywojennym nie stanowiła aż tak poważnego problemu jak w późniejszym ustroju.
Dla mieszkańców osiedlonych na przylegających do niej terenach oznaczała dodatkowe formalne trudności w podtrzymywaniu naturalnych związków z miejscem pracy,
praktyki religijnej rodziną, czy znajomymi. Istniejące wówczas zjawisko przemytu
obejmowało swoim zakresem całe spektrum towarów od najbardziej drobiazgowych
takich jak przyprawy, pomarańcze, papierosy po inwentarz gospodarstw rolnych
w postaci koni i krów. O niewielkiej uciążliwości granicy w porównaniu z późniejszym okresem może tu świadczyć wspominany przez jednego z informatorów zwyczaj
uczęszczania do Czech w soboty i niedziele na kawę i po owoce. W latach 1938-1945
funkcjonowały też nazwy dla obu części miasta Cieszyn Wschodni – prawobrzeżny
i Cieszyn Zachodni – zaolziański27. Po okrzepnięciu nowego ustroju państwowego
pod koniec lat 40. ubiegłego stulecia granica państwowa w Cieszynie była powodem
bardzo uciążliwej sytuacji – ciągłych i drobiazgowych kontroli, konieczności posiadania różnych dokumentów, czy np. zakazu swobodnego spacerowania wzdłuż Olzy.
Wymyślili w Cieszynie i Č. Těšině most Družby – Przyjaźni, a na nim finansów tela, ze dwa wedle
siebie przez most nie przeszli. Jak se gdo z Czeskiego Cieszyna chcioł jyny podziwać na piastowskom
wieże tak uż doma musioł wypełnić taki papiry z pytokym czymu, po co, kiedy chce przyńść po moście
do Polski abo naopak. Papiry potym urzyndnicy zbadali, a jak prawili, że ja, toż było trzeba zapłacić
i wyrobić se turystycznom wize. Na moście Družby-Przyjaźni zaś musieli wypełniać dalszy papiyr. […]
Jak ukozoł papiyr tak eszcze ni móg przyjść po moście. Musioł ukozać szrajtofle, kapsy, taszke a niekiedy
musioł iść do kontroli osobistej28.
W warunkach izolacji i względnych różnic polityczno-gospodarczych wytworzyła
się lista deficytowych w danym państwie towarów i potrzeba ich wzajemnej wymiany.
W okresach mniej restrykcyjnych granica pełniła więc nie tylko określone funkcje
instytucji państwowej, ale także instytucji kulturowej. Chęć niesienia pomocy bliskim
pozostającym po drugiej stronie aktywizowała całe rodziny w pozyskiwaniu i dostarczaniu pożądanych towarów, co w połączeniu z ryzykowną przeprawą i trudami poprzedzającej spotkanie podróży, musiało przyczyniać się do wzmacniania więzi i podnoszenia wartości wzajemnych kontaktów. Były to jednak przede wszystkim kontakty
w ramach tej samej grupy narodowej, z której część posiadała inny status.
Obecnie, kiedy przepływ ludności, towarów i usług jest swobodny kontakty Polaków z Czechami w Cieszynie przebiegają przede wszystkim na płaszczyźnie handlowej. Zatem jako umotywowane korzyścią ekonomiczną ciągle skazane są na powierzchowność i zewnętrzne uwarunkowania. Masowe imprezy mające integrować
sąsiadujące ze sobą narody nie spełniają do końca swoich funkcji. Szczególną do tego
27 Informacje pochodzą z materiałów nadesłanych na konkurs pamiętnikarski pt. Między
starymi a nowymi laty – wspomnienia mieszkańców ziemi cieszyńskiej, zorganizowanym w ramach jubileuszu 1200-lecia legendarnego założenia miasta Cieszyna przez Burmistrza Cieszyna oraz Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji (2009-2010).
28 W. Wrana: Prawdziwe starzikowe opowiadania. Stonawa 2009, s. 89.
Grzegorz Błahut: Wielokulturowość Cieszyna jako miasta pogranicza
61
okazją jest organizowane od wielu lat po obu stronach granicznej rzeki Święto Trzech
Braci. To święto pełne historycznych inscenizacji, ulicznych pochodów i zabaw, nawiązujące w swej nazwie do legendarnych założycieli Cieszyna, ma na celu nie tylko
odtwarzanie historii miasta, ale także integrację obu narodów. Jednakże podczas Święta Trzech Braci – jak zauważają niektórzy – Czesi i Polacy są wprawdzie w tym samym
miejscu, ale bawią się i siedzą osobno, w swoim towarzystwie. Festiwale filmowe i teatralne organizowane od lat w Cieszynie i Czeskim Cieszynie przyciągają natomiast
w dużej mierze osoby z zewnątrz, których uczestnictwo w takich spotkaniach jest
okazjonalne i wynika z charakteru własnych zainteresowań. Mieszkańcy przyzwyczaili się do miasta podzielonego między dwa państwa. Choć po pilnie strzeżonej niegdyś
granicy pozostało już tak niewiele śladów, wciąż tkwi ona głęboko w mentalności i nie
pozwala patrzeć na Cieszyn jako jedno i to samo miasto. Mówi się o jej zniesieniu jako
ułatwieniu komunikacji w sensie przestrzennym, co może mieć takie samo znaczenie
w przypadku innych miast jak np. wybudowanie kolejki metra. Wytworzona w tych
warunkach optyka wzajemnego postrzegania się jako przedstawicieli dwóch różnych
narodów i przypisywanego im etosu kulturowego nie jest wolna od stereotypów i ambiwalentnych odczuć. Dla mieszkańców Cieszyna i Czeskiego Cieszyna porozumiewanie się w swoim języku nie stwarza większych trudności. Niektórzy zwracają jednak uwagę, iż język czeski z okolic Cieszyna jest bardziej zrozumiały niż z innych
regionów Czech, a zwłaszcza z Pragi. Potwierdza to wyrobiony w praktyce pogląd, iż
zrozumienie języków reprezentowanych przez te oba narody ułatwia posługiwanie się
miejscową „cieszyńską” gwarą. Gwara cieszyńska, jak zauważa Daniel Kadłubiec, jest
gwarą rdzennie polską, i to z wieloma elementami rdzennie staropolskimi tak w sferze
gramatyki, jak i słownictwa29.
W kwestiach przestrzennego rozmieszczenia ludności zauważa się tę oczywistość,
że po stronie polskiej mieszka znikoma ilość Czechów, natomiast dużo Polaków mieszka po stronie czeskiej, co w większości przypadków jest skutkiem politycznej decyzji
z roku 1920. Innym powodem zmiany miejsca zamieszkania jest w ostatnim czasie zawieranie małżeństw pomiędzy Polakami a Czechami – najczęściej jest to wariant kiedy Czech poślubia Polkę. Ponadto w młodym pokoleniu, nie obciążonym historycznym resentymentem, rozwijają się liczne i szerokie relacje towarzyskie. Pieczołowicie
kształtowana i pielęgnowana w dawnym systemie tożsamość narodowa zdaje się nie
mieć takiego znaczenia jak identyfikacja lokalna lub ewentualnie kosmopolityczna.
Od czasu pojawienia się granicy można wyróżnić kilka okresów, w których wzajemne
relacje pomiędzy Polakami i Czechami były bardziej oczywiste i jednoznaczne. Były
to otwarte konflikty w latach 1919 i 1938, okresy skrywanego antagonizmu w latach
międzywojennych i po II wojnie światowej do lat 90. oraz współcześnie stosunki, które odznaczają się w znacznej mierze pokojowym współistnieniem bądź współzawodnictwem.
Społeczno-ekonomiczna płaszczyzna miejskiej wielokulturowości
W pogłębionej refleksji antropologicznej, jak wspomniałem na początku, wielokulturowość miasta posiada swoje mniej oczywiste i znane oblicza. Przenosząc uwagę
29 K. D. Kadłubiec: Cieszyńsko-zaolziańska polszczyzna. Katowice 1994, s. 29.
62
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
z kwestii religii i pogranicza chciałbym teraz skoncentrować się na płaszczyźnie zróżnicowania społeczno-ekonomicznego. Ten rodzaj wielokulturowości – jak zauważa
Adam Pomieciński – przyciąga uwagę badaczy między innymi z powodu pojawiających się na jej tle konfliktów, które wybuchają w ulegających segregacji i polaryzacji
społecznościach miejskich30. Różnicująca się od lat 90. XX wieku majętność mieszkańców Cieszyna, tak jak zresztą wszystkich miast objętych transformacją ustrojową, inicjuje określone zmiany społeczno-kulturowe, procesy segregacji; wyznacza
horyzont możliwości jednostek w realizacji swoich potrzeb i aspiracji. Zjawisko to
wydaje się być też bardziej spektakularne w wiekach XVI i XVII niż w chwili obecnej.
Ogólnie w miastach śląskich wyróżniały się wówczas trzy zasadnicze warstwy społeczne – patrycjusze, pospólstwo i plebs. Najbogatsi mieszkali w przylegających do
rynku okazałych domach, a najbiedniejsi w obrębie murów lub na przedmieściach31.
Istniała także duża różnica pomiędzy mieszkańcami miasta a kooperującymi z nimi
mieszkańcami okolicznych wsi. Jeszcze w XIX wieku miejskie środowisko społeczne
Cieszyna było środowiskiem trudno dostępnym; zamieszkanie w mieście, możliwość
zdobywania wykształcenia czy pracy traktowane były jako awans społeczny i kulturowy32. Mieszczanie cieszyńscy wyróżniali się wieloma elementami swojej kultury,
w tym także charakterystycznymi strojami33. Duże zmiany w strukturze społecznej
nastąpiły w XX wieku a zwłaszcza po wojnie. W latach 70. ubiegłego stulecia kiedy
w Cieszynie rozbudowano i upaństwowiono zakłady przemysłowe oraz pobudowano
osiedla robotnicze, a „obcym” stał się nie tyle przybywający z wioski położonej na
obszarze Śląska Cieszyńskiego, co przybysz spoza tego regionu, najczęściej Kielecczyzny i Nowosądeckiego. Zróżnicowanie kulturowe miasta straciło wtedy swoją wielobarwność na skutek sprawowanej władzy i tworzenia ujednoliconej kultury robotniczej. Ponowne odrodzenie się, przynajmniej w kwestii możliwości pielęgnowania
własnej kultury i naturalnego jej rozwoju, pojawiło się stopniowo w okresie transformacji ustrojowej po 1989 roku. Obecnie opinie mieszkańców Cieszyna na temat ich
zróżnicowania społeczno-ekonomicznego są podzielone, chociaż przeważa pogląd,
iż stanowią oni wciąż jednolitą i zintegrowaną społeczność. Wielu zorientowanych
w kwestiach mieszkaniowych dostrzega umiarkowaną segregację przestrzenną. Panuje tu oczywiście odwrotna niż w dawnych czasach tendencja osiedlania się bogatych
nie w centrum, lecz na przedmieściach i peryferiach miasta. Stwierdza się także brak
ogrodzonych i strzeżonych osiedli mieszkaniowych, ale za lepsze do zamieszkania
uważa się przede wszystkim dzielnicę Bobrek, tereny wzdłuż ulicy Przepilińskiego
i w Błogocicach. Pewne konflikty odnoszone są do subkultur młodzieżowych jako
wynik przewartościowania przez nie, a nawet wypaczenia idei lokalnego patriotyzmu. Mieszkańcy zaangażowani w życie kulturalne Cieszyna podkreślają też rozwojowe znaczenie osiedlania się absolwentów znajdujących się w tym mieście wydziałów
Uniwersytetu Śląskiego.
30 Zob. A. Pomieciński: Antropologia miasta a kwestia wielokulturowości. „Sprawy Narodowościowe” 33/2008, s. 108, www.ceeol.com
31 J. Kwak: Ustrój i rola…, s. 57-58.
32 Por. J. Kubisz: Pamiętnik…, s. 98.
33 Tamże, s. 136.
Grzegorz Błahut: Wielokulturowość Cieszyna jako miasta pogranicza
63
Wielokulturowość miasta jako twórczy potencjał dla lokalnych społeczności
Socjologowie miasta reprezentowani między innymi przez Marka Szczepańskiego powołując się na koncepcję „twórczego miasta” autorstwa Richarda Floridy dostrzegają
w wielokulturowości ogromny potencjał dla społeczno-kulturowego i ekonomicznego rozwoju. Ludzie żyjący w społecznościach wielokulturowych są ich zdaniem lepiej
przystosowani do zmieniających się warunków geopolitycznych zachowując przy tym
swoją wyjątkową odrębność. Ich zdaniem ukształtowane w takich warunkach postawy otwartości, tolerancji, nieustannego dążenia do budowania jak najlepszych relacji
z innymi równoprawnymi podmiotami tej wielokulturowości przyczyniają się do takiego rozwoju34. Tak też najczęściej określają siebie mieszkańcy Cieszyna. Wielokulturowość tego miasta posiadająca w nim wielowiekową historię, poza trudnymi okresami, rzeczywiście przyczyniała się do jego kulturowego czy ekonomicznego rozkwitu.
W odniesieniu do przeszłości można spoglądać na nią jako fundament kulturowego
dziedzictwa tego miasta i regionu, zaś w odniesieniu do przyszłości niewątpliwie stanowi wspólny dla wszystkich wyodrębniających się w niej grup społecznych potencjał
dla ich dalszego, wspólnego rozwoju na wielu płaszczyznach życia.
Bibliografia:
Adamczyk I., Spyra J.: Cieszyn wczoraj i dziś. Cieszyn 2001
Broda J.: Dzieje parafii Diecezji Cieszyńskiej. Warszawa 1978
Budniak J.: Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego. Katowice 2002
Budniak J.: Ruch ekumeniczny na Śląsku Cieszyńskim. W: Stosunki wyznaniowe na
Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności/Die konfessionellen Verhältnisse im Teschener Schleisen vom Mittelater bis zur Gegenwart. Red. P. Chmiel, J. Drabina.
Ratingen 2000, s. 257-263
Castells M.: Kwestia miejska. Warszawa 1982
Golka M.: Wielokulturowość miasta. W: Pisanie miasta - czytanie miasta. Red. A.
Zeidler-Janiszewska. Poznań 1997, s. 171-180
Iwanek W.: Książęce miasto piastowskie. W: Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu. Red. J. Chlebowczyk. Katowice 1973 s. 115-131
Kadłubiec K.D.: Cieszyńsko-zaolziańska polszczyzna. Katowice 1994
Kantor R.: Wielokulturowość miasta. Prolegomena do badań nad zróżnicowaniem
kulturowym społeczności miejskiej Krakowa. W: Miasto jako przestrzeń kontaktu kulturowego i etnicznego. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. T. 8. Red. I. BukowskaFloreńska. Katowice 2005, s. 37-45
Kubisz J.: Pamiętnik starego nauczyciela. Cieszyn 1928
Kwak J.: Ustrój i rola cywilizacyjna miast górnośląskich w czasach nowożytnych XVI
–XVII w. W: 500 lat ratusza i rynku w Cieszynie 1496-1996. Red. I. Panic, M. Makowski. Cieszyn 1996, s. 57-66
34 M. Suchacka, M. S. Szczepański, W. Ślęzak-Tazbir: Prometeusz w wielkim mieście. Wielokulturowość i twórcze metropolie. W: Wielokulturowość-międzykulturowość-transkulturowość
w perspektywie europejskiej i pozaeuropejskiej. Red. A. Barska, M. Korzeniowski. Opole 2007,
s. 163-164.
64
Dziedzictwo kulturowe • Kulturní dědictví
Poloczkowa B.: Życie w dawnym mieście. W: Cieszyn, zarys rozwoju miasta i powiatu. Red. J. Chlebowczyk. Katowice 1973, s. 133-153
Pomieciński A.: Antropologia miasta a kwestia wielokulturowości. „Sprawy Narodowościowe” nr 33/2008, s.101-113 (www.ceeol.com)
Rabin E.: Żydowski dom. W: Judaizm. Red. M. Dziwisz. Kraków 1989, s.103-115
Rusek H.: Pogranicze etniczne – wielokulturowa przestrzeń. W: Przestrzeń kulturowego współistnienia. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. T. 4. Red. I. BukowskaFloreńska. Katowice 2000, s. 145-153
Sobecki M.: Kultura symboliczna a tożsamość. Białystok 2007
Spyra J.: Zarys dziejów ludności żydowskiej w Cieszynie i okolicach. W: Żydowskie
zabytki Cieszyna i Czeskiego Cieszyna. Red. J. Spyra. Cieszyn 1999, s. 7-22
Suchacka M., Szczepański M. S., Ślęzak-Tazbir W.: Prometeusz w wielkim mieście.
Wielokulturowość i twórcze metropolie. W: Wielokulturowość-międzykulturowość-transkulturowość w perspektywie europejskiej i pozaeuropejskiej. Red. A. Barska, M. Korzeniowski. Opole 2007, s. 153-167
Śliz A.: Śląsk: Wielokulturowość czy kulturowe zróżnicowanie. „Studia Socjologiczne”. Nr 4 (195)/2009. s. 149-166. (www.ceeol.com)
Wrana W.: Prawdziwe starzikowe opowiadania. Stonawa 2009
Shrnutí
Multikulturnost Cieszyna jako města a příhraniční oblasti
Multikulturnost je zde chápaná jako analytická kategorie, popisující společný výskyt na stejném území vymezených společenských skupin charakterizujících se odlišnými prvky svých
vlastních kulturních systémů, má ve vztahu k Cieszynu několik zdrojů svého původů. Prvním
z nich je multikulturnost vyplývající ze zeměpisné polohy Cieszyna v polsko-české příhraniční
oblasti. Specifikum tohoto druhu multikulturnosti se formovalo spíše horizontálně – důležité
jsou zde zeměpisné podmínky, sousedské vztahy, zejména po roce 1920, kdy město bylo rozděleno státní hranicí. Na druhé straně multikulturnost Cieszyna formují faktory, které město
formují. Město – co zdůrazňuje mnoho výzkumných pracovníků – je již ve své podstatě multikulturní.
Jiným důležitým faktorem dělícím obyvatelé Cieszyna bylo a je náboženství – kromě již
spíše do dějin patřícího judaizmu, v Cieszyně v současné době jsou dvě křesťanské náboženské
skupiny – katolíci a evangelíci. Kromě prostorového rozmístění společenských skupin prokazujících se odlišnými prvky kulturních systémů, jakými jsou náboženství, jazyk, národní
symboly, je rovněž zohledňována kulturní různorodost vyplývající z ekonomického postavení
a pocitu zabydlenosti obyvatel, z čehož je pak odvozen jev společenské segregace. Tento třetí
typ odlišnosti kultur by bylo možno nazvat vertikální odlišností. V případě Cieszyna, který je
nepříliš velkým městem, však nesehrává příliš významnou úlohu. Analyzovány jsou nejen tyto
roviny multikulturnosti, ale rovněž vzájemné interakce mezi jednotlivými skupinami: evangelíky a katolíky, Poláky a Čechy, jakož i mezi obyvateli Cieszyna jako členy obce s různým
statusem a pocitem příslušnosti k místní společnosti.
Grzegorz Błahut: Wielokulturowość Cieszyna jako miasta pogranicza
65
Summary
Multiculturalism of Cieszyn as a borderland town
In regard to Cieszyn, multiculturalism (understood here as an analytic category which describes the co-occurrence, in the same space, of particular social groups characterized by different elements of their own cultural systems) has several sources. The first is the multiculturalism resulting from the geographical location of Cieszyn in the Polish-Czech borderland.
Specificity of such multiculturalism is shaped rather horizontally – what seems important here
are territorial determinants, neighbour relationships, especially after 1920, when the town was
split by the state border. In the second aspect, the multiculturalism of Cieszyn is built by towngenerating factors. As many researchers emphasize, the town is multicultural by nature.
Another factor which has diversified the residents of Cieszyn is religion – apart from Judaism, which belongs to history now, there are two numerous Christian denominations – Catholics and Lutherans. Besides the spatial arrangement of social groups possessing different elements of cultural systems (religion, language, national symbols), also such cultural differentiation is taken into account which results from the economic status and the residents’ feeling of
inrootment. This is a derivative of social segregation. This third type of cultural diversification
can be called vertical. In the case of Cieszyn, which is a small city, this diversification has
not much significance. In the presented study, not only the above mentioned dimensions of
multiculturalism are analyzed, but also interactions between particular groups: Lutherans and
Catholics, Poles and Czechs, and the inhabitants of Cieszyn as members of groups of a different status and feeling of belonging to a local community.