Text
Lud, t. 91, 2007
KRONIKA
83. WALNE ZGROMADZENIE DELEGATÓW POLSKIEGO
TOWARZYSTWA LUDOZNAWCZEGO,
MSZANA DOLNA, 20 WRZEŚNIA 2007
1. Walne Zgromadzenie Delegatów otworzyła wiceprezes PTL — dr Małgorzata
Michalska, witając członków Towarzystwa i Gospodarzy. Na przewodniczącego ze
brania zaproponowała prof. Michała Buchowskiego, a na sekretarza obrad Elżbietę
Jaworską. Obydwie kandydatury zostały przyjęte przez aklamację.
2. Prof. dr hab. Michał Buchowski przejął prowadzenie obrad. Przypomniał, że 10 lat
temu zjazd Towarzystwa odbył się również w Mszanie Dolnej. Podziękował pani Teofili
Latoś, prezesowi Oddziału w Mszanie Dolnej, za zorganizowanie obecnego Zjazdu.
3. Uczczono minutą ciszy pamięć członków PTL, zmarłych w ubiegłym roku.
Odeszli: z Oddziału Krakowskiego — prof. Jadwiga Klimaszewska oraz prof. Anna
Krzysztofowicz, a z Oddziału Warszawskiego — prof. Maria Biernacka i mgr Bar¬
bara Kaznowska.
4. Wicestarosta powiatu limanowskiego, p. Franciszek Dziedzina, wręczył dr An¬
nie Kowalskiej-Lewickiej medal Gloria Artis. W terminie wcześniejszym w Mini¬
sterstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego nominacje Gloria Artis odebrali: prof.
prof. Dorota Simonides, Bronisława Kopczyńska-Jaworska, Zbigniew Jasiewicz
i Zygmunt Kłodnicki.
5. Nadano godność członka honorowego wieloletniej członkini PTL, prof. dr hab.
Barbarze Bazielich. Sylwetkę Pani Profesor przedstawił prof. Zygmunt Kłodnicki.
6. Wręczono listy gratulacyjne zasłużonym członkom Oddziału PTL w Krakowie:
dr Annie Kowalskiej-Lewickiej i dr. Januszowi Kamockiemu.
7. Złożono na ręce p. Teofili Latoś gratulacje z okazji jubileuszu 60-lecia istnienia Od
działu PTL w Mszanie Dolnej. Gratulacje składali: prezes PTL, wicestarosta — od siebie
i od starosty powiatu limanowskiego, a także Oddział w Gdańsku i w Krakowie.
8. Podziękowano Oddziałowi PTL w Zamościu za zorganizowanie 82. Walnego
Zjazdu PTL, który odbył się w Zamościu w 2006 roku.
9. Dokonano wyboru Komisji Mandatowej. W jej skład weszli: Hanna Golla, Ire¬
na Soppa, Janusz Mikołajka. Wybrano również Komisję Wnioskową, w składzie:
Janina Hajduk-Nijakowska, Izabela Czerniejewska, Paweł Szymczak.
10. Podsumowanie konferencji „Polska — Ukraina. Pogranicze kulturowe i et
niczne" oraz 82. WZD w Zamościu przedstawił w skrócie prezes Towarzystwa. Pełna
wersja dostępna jest w 90. tomie „Ludu".
416
Kronika
11. Sprawozdanie z działalności Zarządu Głównego PTL odczytała dr Małgorzata
Michalska, w zastępstwie nieobecnego sekretarza generalnego, dr. Jerzego Adam
czewskiego.
12. Skarbnik ZG PTL Zbigniew Toroński odczytał również skrót sprawozdania,
którego pełna wersja znajduje się na stronie internetowej PTL.
13. Sprawozdanie dotyczące działalności Ośrodka Dokumentacji i Informacji
Etnograficznej — agendy PTL, zaprezentowała prof. Bronisława Kopczyńska-Jaworska.
14. Przewodnicząca Komisji Rewizyjnej ZG PTL — dr Anna Nadolska-Styczyńska przygotowała i przedstawiła sprawozdanie za ubiegły rok.
15. Przewodniczący zaprosił do dyskusji nad sprawozdaniami; nikt z zebranych
nie zabrał głosu.
16. Wiceprezes PTL — dr Małgorzata Michalska przedstawiła część proponowa¬
nych zmian w statucie PTL. Ponieważ zmian jest bardzo dużo i o bardzo zróżnico¬
wanym charakterze, nie mogły być rozpatrzone bez szerszych konsultacji i dyskusji
(wymagających więcej czasu). W związku z tym zgłoszono dwa wnioski:
a) o przełożenie uchwalenia zmienionego statutu na następny Walny Zjazd Dele
gatów PTL, w 2008 roku;
b) o zwołanie nadzwyczajnego WZD PTL.
W wyniku głosowania ustalono, że WZD PTL w 2008 roku będzie trwał dłużej.
Przedtem materiały zostaną rozesłane pocztą do wszystkich oddziałów, do dyskusji.
Powołano Komisję Statutową. W jej skład weszli: Teresa Smolińska, Małgorzata Mi¬
chalska, Anna Kowalska-Lewicka, Irena Borowy i Michał Buchowski.
17. Nowy redaktor naczelny czasopisma „Lud" — dr hab. Danuta Penkala-Gawęcka w krótkim wystąpieniu przedstawiła założenia programowe.
18. W związku z odejściem z pracy dr Marii Zachorowskiej (dyrektora Muzeum
Etnograficznego w Krakowie), dr Andrzej Rataj zwrócił się z apelem do przedstawi¬
cieli środowiska etnologicznego o wzięcie udziału w konkursie na dyrektora. Prof.
Michał Buchowski wyraził opinię, że PTL powinno zabierać głos na temat potencjal¬
nych kandydatów na stanowisko dyrektora muzeum etnograficznego. Prof. Bronisła¬
wa Kopczyńska-Jaworska zaznaczyła, że należy umieścić taką klauzulę w statucie.
19. Podczas dyskusji zgłoszono szereg wniosków, które po opracowaniu przez
Komisję Wnioskową zostały poddane pod głosowanie. Protokół został przygotowa¬
ny przez Komisję Wnioskową. Patrz: załącznik.
20. Ze względów czasowych sprawozdania oddziałów nie były odczytywane;
będą zamieszczone na stronie internetowej PTL. Prof. dr hab. Michał Buchowski
poprosił o wskazanie podczas WZD jedynie najważniejszych osiągnięć oddziałów.
Oddział w Toruniu poinformował o wydaniu książki Z trzeciego brzegu Wisły - szki
ce o antropologii Torunia.
21. Dr Anna Spiss poinformowała, że nastąpi kontynuacja słownika Etnografo¬
wie i ludoznawcy polscy; otrzymano dofinansowanie na ten cel z Ministerstwa Na
uki i Szkolnictwa Wyższego; czynione są starania o dotację z Ministerstwa Kultury
i Dziedzictwa Narodowego. W związku z powyższym poprosiła o przesyłanie bio¬
gramów.
Kronika
417
22. Krakowski Oddział PTL podjął się zorganizowania 84. Walnego Zgroma¬
dzenia Delegatów we wrześniu 2008 roku w Krakowie oraz przygotowania kon¬
ferencji „Przestrzeń mentalna miasta". Zjazd i konferencja będą organizowane we
współpracy z Komisją Etnograficzną Polskiej Akademii Nauk, Oddział w Krakowie
oraz z Polskim Towarzystwem Etnologii Miasta. Patronat naukowy nad organizowa¬
ną sesją zgodziła się objąć dr hab. Róża Godula-Węcławowicz, pracownik Instytutu
Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego (przewodnicząca
Komisji Etnograficznej PAN, Oddział w Krakowie).
23. Prezes PTL, prof. Michał Buchowski, zamknął posiedzenie i obrady WZD.
Protokół sporządziła:
Elżbieta Jaworska
ZAŁĄCZNIK:
PROTOKÓŁ KOMISJI WNIOSKOWEJ
83. WALNEGO ZGROMADZENIA DELEGATÓW PTL W MSZANIE
DOLNEJ, 20.09.2007
Komisja w składzie: Janina Hajduk-Nijakowska, Izabela Czerniejewska i Paweł
Szymczak przedstawia wnioski zgłoszone przez delegatów na Walne Zgromadzenie
Delegatów PTL:
1. Sfinalizowanie prac związanych ze zmianą statutu PTL na kolejnym (w ra¬
zie potrzeby wydłużonym) Walnym Zgromadzeniu Delegatów PTL. Projekt takich
zmian powinien być wcześniej zaopiniowany przez wszystkie oddziały PTL.
2. Delegaci z Ciechanowa, Gdańska, Poznania, Torunia oczekują podjęcia prac
związanych z wprowadzeniem PTL na listę organizacji pożytku publicznego. Pro¬
ponują skierowanie takiego wniosku do powołanej na Zjeździe w Mszanie Dolnej
Komisji Statutowej, by uwzględniła taki zapis w projekcie zmian statutu PTL.
3. Uzupełnienie wykazu prac etnologicznych i antropologicznych znajdujących
się w zasobach internetowych ODiIE przez systematyczny kontakt oddziałów PTL
z łódzkim ośrodkiem.
4. Wzbogacenie strony internetowej PTL o adresy mailowe oddziałów.
5. Zarząd Główny PTL powinien z dwutygodniowym wyprzedzeniem informo¬
wać delegatów o programie Walnego Zgromadzenia Delegatów oraz umieszczać na
swojej stronie internetowej pełny tekst sprawozdania.
Protokół Komisji Wnioskowej sporządziła:
Janina Hajduk-Nijakowska
418
Kronika
WYBORY CZŁONKÓW KOMITETU NAUK ETNOLOGICZNYCH PAN
NA KADENCJĘ 2007-2010. WYBORCZE POSIEDZENIE PLENARNE
KOMITETU, WARSZAWA, 22 CZERWCA 2007
Wiosną 2007 roku przeprowadzone zostały, zgodnie ze statutem PAN, wybory
członków Komitetu Nauk Etnologicznych PAN na kolejną, jedenastą już, kadencję
2007-2010.
Wybory przeprowadzono w trybie tajnym, drogą korespondencyjną — w spo¬
sób określony w regulaminie wyborów, zatwierdzonym na posiedzeniu plenarnym
Wydziału I Nauk Społecznych PAN 1 marca 2007 roku. Czynne i bierne prawo wy¬
borcze miały osoby z tytułem naukowym lub stopniem doktora habilitowanego z za¬
kresu nauk etnologicznych oraz nauk pokrewnych, zainteresowanych współpracą
z naukami etnologicznymi.
Listę kandydatów-wyborców sporządziło ustępujące Prezydium KNE PAN, które
umieściło na liście 108 nazwisk. Maksymalną liczbę członków Komitetu ustalono
wcześniej na 30, w tym 24 miejsca przewidziano dla osób wybranych w głosowaniu
bezpośrednim, a pozostałe sześć miało być dokooptowanych na pierwszym posie¬
dzeniu plenarnym nowej kadencji. W stosunku do osób dokooptowanych nie miał
obowiązywać wymóg posiadania stopnia lub tytułu naukowego.
Podczas wyborów korespondencyjnych dwie osoby (24. i 25. w kolejności) uzy¬
skały taką samą liczbę głosów, stąd Komisja wyborcza podjęła decyzję o rozszerze¬
niu do 25 liczby członków Komitetu wybranych w wyborach bezpośrednich. W ten
sposób, członkami Komitetu według liczby oddanych głosów zostali: Zbigniew Jasie¬
wicz, Aleksander Posern-Zieliński, Michał Buchowski, Czesław Robotycki, Wojciech
J. Burszta, Roch Sulima, Mirosława Drozd-Piasecka, Lech Mróz, Katarzyna Kaniow¬
ska, Dorota Simonides, Piotr Kowalski, Sławoj Szynkiewicz, Jerzy Bartmiński, Iwona
Kabzińska, Jan Święch, Jerzy S. Wasilewski, Władysław Baranowski, Zygmunt Kłodnicki, Ryszard Tomicki, Henryk Zimoń, Hanna M. Zowczak, Elżbieta Tarkowska, Bro
nisława Kopczyńska-Jaworska, Jacek Kolbuszewski i Ryszard Vorbrich.
Plenarne posiedzenie Komitetu, na którym dokooptowano członków do wy¬
branego już składu oraz ukonstytuowano Prezydium, odbyło się 22 czerwca 2007
roku w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN. Posiedzeniu przewodniczyła prof.
Mirosława Drozd-Piasecka — zastępca Przewodniczącego Wydziału I PAN, która
przedstawiła listę wybranych członków Komitetu oraz podziękowała ustępującemu
przewodniczącemu i prezydium.
Były przewodniczący Komitetu — prof. Zbigniew Jasiewicz — podziękował za
współpracę Prezydium Komitetu oraz wszystkim członkom Komitetu w czasie 20 lat
sprawowania funkcji przewodniczącego. Zaproponował też kandydata na nowego
przewodniczącego — prof. Aleksandra Posern-Zielińskiego.
W tajnym głosowaniu prof. Aleksander Posern-Zieliński został wybrany prze¬
wodniczącym Komitetu Nauk Etnologicznych PAN na kadencję 2007-2010. W toku
dalszych wyborów ukonstytuowało się Prezydium Komitetu w składzie: prof. Lech
Kronika
419
Mróz — zastępca przewodniczącego, prof. U A M Ryszard Vorbrich — sekretarz
naukowy oraz prof. UŁ Katarzyna Kaniowska — członek prezydium. Na drugiego
członka prezydium zgłoszono także kandydaturę prof. Czesława Robotyckiego, ale
z powodu niemożności uzyskania (od nieobecnego) jego zgody, postanowiono ewen¬
tualne głosowanie odłożyć do jesiennego posiedzenia Komitetu.
Następnie przeprowadzono procedurę dokooptowania pięciu członków Komitetu.
W toku dyskusji nad zgłaszanymi kandydaturami zgodzono się, że powinni oni repre
zentować w pierwszym rzędzie redaktorów czasopism o profilu etnologicznym oraz
ośrodki, których przedstawiciele nie znaleźli się w gronie wybranych w głosowaniu
korespondencyjnym. Drogą tajnego głosowania na liście członków Komitetu znaleź¬
li się: dr Zbigniew Benedyktowicz (redaktor czasopisma „Konteksty. Polska Sztuka
Ludowa"), doc. dr hab. Jolanta Kowalska (redaktor Biblioteki Etnografii Polskiej),
dr Wojciech Olszewski (p.o. kierownika Katedry Etnologii i Antropologii Kultu¬
rowej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu), prof. Adam Paluch (kie¬
rownik Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Wrocławskiego)
i dr hab. Danuta Penkala-Gawęcka (redaktor czasopisma „Lud").
W dalszej części posiedzenia, której przewodniczył już nowy przewodniczący,
zajęto się bieżącymi sprawami.
W pierwszym rzędzie omawiano kwestię listy czasopism i ich punktacji oraz
problematykę związaną z Kongresem Międzynarodowej Unii Nauk Antropologicz¬
nych i Etnologicznych w Chinach w 2008 roku i przygotowywanym na ten kongres
tomem.
Poruszono też kwestię przyszłości konkursów grantowych. Mają one od przyszłe¬
go roku zmienić formułę, ale jej założenia wciąż nie są określone.
Dużo miejsca w dyskusji poświęcono zagadnieniu powoływania kierunku stu¬
diów etnologicznych w nowych ośrodkach (w tym głównie w Uniwersytecie Szcze¬
cińskim), które nie dysponują odpowiednią, samodzielną kadrą naukową i dydak¬
tyczną. Mimo pewnych pozytywnych stron, związanych z powstawaniem nowych
możliwości zatrudniania absolwentów studiów doktoranckich z zakresu etnologii,
zjawisko to budzi obawy o poziom kształcenia studentów. Uwagi na ten temat, zgła¬
szane przez KNE PAN władzom Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, nie
spotkały się z jakąkolwiek reakcją Ministerstwa.
Poinformowano członków Komitetu, że w związku z uzyskaniem przez środo¬
wisko etnologiczne możliwości wysunięcia kandydata na członka korespondenta
PAN, Rada Wydziału Historycznego UAM, Rada Wydziału Historycznego UW oraz
Rada Naukowa Instytutu Archeologii i Etnologii PAN wysunęły kandydaturę prof.
A. Posern-Zielińskiego, która musi być jeszcze zaakceptowana przez Zgromadzenie
Ogólne PAN.
Na zakończenie posiedzenia nowo wybrany przewodniczący Komitetu, prof. A. Posern-Zieliński, przedstawił zadania, które uznał za najważniejsze w kadencji 2007-
420
Kronika
2010. Wśród nich wymienił: doskonalenie i rozbudowę strony internetowej Komite
tu, pracę od podstaw w komisjach (zwłaszcza uaktywnienie młodych naukowców),
podtrzymywanie tradycji organizowania dwóch zebrań plenarnych w roku oraz co
rocznych konferencji, udział w kongresach Międzynarodowej Unii Nauk Antropolo
gicznych i Etnologicznych, a także przetarcie szlaków prowadzących do ściślejszej
współpracy z organizacjami międzynarodowymi o podobnym statusie.
Ryszard Vorbrich
„EUROPE AND THE WORLD". KONFERENCJA EUROPEJSKIEGO
STOWARZYSZENIA ANTROPOLOGÓW SPOŁECZNYCH (EASA),
BRISTOL, 18-21 WRZEŚNIA 2006
Odbywająca się co dwa lata konferencja Europejskiego Stowarzyszenia Antro
pologów Społecznych (EASA) zgromadziła, tym razem w Bristolu, antropologów
z całego świata. W ciągu czterech dni odbyło się ponad sto warsztatów oraz cztery
sesje plenarne, w których wzięło udział ponad 900 antropologów.
Tematem przewodnim konferencji były wzajemne relacje Europy i reszty świata,
umieszczone w kontekście globalizacji, więzi transnarodowych oraz zmieniającej się
tożsamości starego kontynentu. W ramach tak szeroko ujętego tematu prowadzący
warsztaty mieli dużą dowolność w wyborze dyskutowanych kwestii. Można jednak
wyodrębnić pewne nurty, które najczęściej pojawiały się na konferencji — antropolo
gia migracji, antropologia medyczna oraz globalizacja. Poniżej omawiamy te warszta¬
ty, które wydały się nam szczególnie interesujące.
Migracji dotyczył na przykład warsztat „Transitions: movements in space and
time" prowadzony przez Deemę Kaneff (Instytut Maxa Plancka w Halle) oraz Susanę
Narotzky (Uniwersytet Barceloński), w którym rozważane było przeformułowanie
relacji społecznych spowodowane migracją oraz zmianami politycznymi. Wystąpie¬
nia dotyczyły między innymi praktyk przestrzennych Wietnamczyków w Irlandii
(Mark Maguire, National University of Ireland, Maynooth), przekształcenia się spo
łeczności węgierskiej na uchodźstwie w diasporę (Petra Andits, Monash University),
strategii i taktyk ułatwiających Filipińczykom przeniesienie się do Danii (Helena
Patzer, Uniwersytet Warszawski) oraz opowieści polskich imigrantów, którzy wyje¬
chali do Wielkiej Brytanii (Aleksandra Galasińska, University of Wolverhampton).
Inne warsztaty związane z tą tematyką to: „Emotional attachments in the world of
movement", prowadzony przez Maruskę Svasek oraz Dimitrinę Mihaylovą, dotyczą¬
cy równocześnie popularnej ostatnio antropologii emocji; „Transnational religious
networks and their European emplacement", który zorganizowali Gertrud Huwelmeier oraz Rijk van Dijk; „Diaspora and migration" prowadzony przez Didiera Fassina
oraz Richarda Hoskinsa.
Kronika
421
Należy również wspomnieć o dwóch dyskusjach panelowych. Pierwsza zorgani
zowana była przez Światowy Kongres Stowarzyszeń Antropologicznych (WCAA)
i dotyczyła publicznego wizerunku antropologii. Wprowadzeniem do dyskusji był
wcześniej opublikowany artykuł, którego autorem jest Joao de Pina-Cabral (2006).
On też, razem z Junji Koizumi, przewodniczył tej debacie. Postawionych zostało wie
le ważnych pytań, kilku antropologów podzieliło się też doświadczeniami ze swoich
krajów. Okazało się, że najlepszy wizerunek ma antropologia w Finlandii, gdzie jest
ona uznawana za naukę ważną, wobec czego obecna jest w mediach i w dyskursie
publicznym (mówiło o tym wystąpienie Thomasa H. Eriksena). Uczestnicy dyskusji
zwracali uwagę na nieobecność antropologii w debacie publicznej, a także wskazali
na punkty wymagające poprawy: niepodejmowanie bieżących, ważnych społecznie
tematów; nieumiejętność komunikatywnego przekazania wiedzy antropologicznej;
brak wyrazistości dyscypliny w oczach społeczeństwa oraz brak tłumaczeń prac na
język angielski oraz z języka angielskiego w krajach nie-anglojęzycznych.
Drugi ważny panel dotyczył obecności Europy Środkowo-wschodniej w bada
niach antropologicznych; prowadzony był przez Michała Buchowskiego z Uniwer
sytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Uczestnikami panelu byli Michael Ste
wart (University College London), Laszló Kurti (Uniwersytet w Miskolcu), Frances
Pine (Goldsmiths College), Don Kalb (Central European University) oraz Irena Sumi
(Institute for Ethnic Studies Lublana), natomiast referat nieobecnej Katherine Verdery (City University of New York) odczytał Don Kalb. W swoim wystąpieniu Verdery
poruszała problem relacji między nauką wschodnią i zachodnią, która może, według
niej, przypominać czasem relację kolonizowanego z kolonizatorem. Mówiła także
0 kwestii uznania pewnych rodzajów interpretacji za lepsze — tutaj przykładem jest
dyskurs „postsocjalizmu", który może być używany w nie-zachodnich ośrodkach po
to, żeby wpasować się w pewną modę. Natomiast Michael Stewart podkreślał zna¬
czenie wyobraźni antropologicznej, która ma za zadanie przede wszystkim odkrywać
to, co pozostawało dotąd niewidoczne. Don Kalb zwracał z kolei uwagę na znaczenie
uświadomienia sobie swojej pozycji jako badacza z konkretnej części świata oraz
zauważenia połączeń badanych kwestii z problemami globalnymi. W ogólnej dys¬
kusji kończącej panel pojawiło się sporo pytań, między innymi kwestia podobień¬
stwa Europy Środkowowschodniej do obszaru śródziemnomorskiego . W dyskusji
apelowano też o pozbycie się krzywdzących etykiet stosowanych przez wschodnich
1 zachodnich antropologów względem siebie nawzajem (Laszló Kurti oraz Frances
Pine). Podkreślano znaczenie wspólnych inicjatyw antropologów z Europy Środko¬
wo-wschodniej oraz Zachodniej, a szczególnie potrzebę wypracowania wspólnych
programów kształcenia. Przykładem takiej współpracy są studia doktoranckie, po¬
wstałe dzięki funduszom unijnym (Marie Curie Actions: Human Resources and Mo
bility , o których mówili Michael Stewart oraz Frances Pine.
Innym przykładem owocnej współpracy był warsztat „Westernising gender regi¬
mes? Discourses and practices in Central and Eastern Europe", prowadzony przez
1
2
1
O podobieństwach w sytuacji antropologii obu tych obszarów pisze w swoim sprawozdaniu z kon
ferencji EASA Ewa Klekot z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UW (Klekot, 2007).
http://www.ucl.ac.uk/mariecuriesocanth/.
2
422
Kronika
Agnieszkę Kościańską (Uniwersytet Warszawski) oraz Jill Owczarzak (Universi
ty of Kentucky). W sesji uczestniczyły osoby z Europy Środkowowschodniej oraz
z innych ośrodków akademickich po obu stronach Atlantyku: Monika Baer (Uni
wersytet Wrocławski), Thomas Chivens (University of Michigan), Julia Holdsworth
(University of Hull), Anika Keinz (Uniwersytet Humboldta), Aivita Putnina (Uni
wersytet Łotweski w Rydze) i Hadley Renkin (Albion College).
Prelegenci starali się odpowiedzieć na pytanie, jaka jest dynamika relacji między
Europą Wschodnią a „Zachodem". Uczestnicy skoncentrowali się na problematyce
„genderowej". Przyglądali się transnarodowemu przepływowi dyskursów i praktyk
dotyczących płci oraz lokalnym reakcjom na ten proces. Zastanawiano się, jak owo
zjawisko wykorzystują lokalni aktorzy społeczni. Jak organizacje gejowskie i lesbijskie
przekształcają globalne koncepcje, by budować swoją tożsamość i walczyć o prawa
(Owczarzak o Polsce, Renkin o Węgrzech)? Jak kobiety na Ukrainie, nie jako bier
ne ofiary, ale jako działające podmioty, wykorzystują globalny rynek matrymonialny
(Holdsworth)? W jaki sposób Polki czerpią z transnarodowego przepływu idei religij¬
nych i przekształcają rozumienie tego, czym jest macierzyństwo (Kościańska)?
Jednak centralnym punktem dyskusji było — jako to określiła Baer — „zachodnie
skrzywienie" niektórych nurtów feminizmu, aktywizmu podejmującego problemy płci
i seksualności oraz studiów genderowych w naszym regionie. W praktyce przekłada
się ono na, podzielane przez wielu aktywistów i teoretyków, przekonanie, że zachodnie
strategie działania sprawdzą się „na Wschodzie". Baer dowodziła, że jest to „wyrazem
istniejącego w Europie od czasu oświecenia dyskursu, w obrębie którego «zacofany»
Wschód ciągle stara się dogonić «cywilizowany» Zachód. W rezultacie, polskie deba¬
ty dotyczące feminizmu czy problemów, z którymi stykają się osoby homoseksualne,
są często zorganizowane wokół osi Wschód-Zachód, gdzie Zachód, w odróżnieniu od
Wschodu, jest zawsze pozytywnie wartościowany". Również Keinz zwracała uwagę, że
niektóre polskie feministki starają się legitymizować swoją działalność i przekonania,
ukazując je jako europejskie czy powiązane z Unią Europejską. W ramach tego ujęcia
urzeczywistnienie postulatów feministycznych jest przedstawiane jako proces „norma¬
lizacji", to jest przyjmowania wartości europejskich. Chivens wskazywał analogiczną
dynamikę w relacjach Wschód-Zachód, podając przykłady ze swoich badań nad wpro¬
wadzaniem w Polsce wypracowanych przez policję amerykańską metod interwencji
w przypadkach przemocy domowej, czyli sytuacji również dotyczącej kwestii płci.
Zainteresowani szczegółami konferencji, poszczególnymi warsztatami oraz sa¬
mym Europejskim Stowarzyszeniem Antropologów Społecznych, mogą zajrzeć na
stronę www.easaonline.org (za pośrednictwem tej strony można również apliko¬
wać o członkostwo w EASA). Można tam znaleźć także bardzo nietypowe spra
wozdanie z konferencji autorstwa Simone'a Abrama z University of Sheffield.
Składa się ono z krótkich zdań, oddających dobrze ducha konferencji, takich jak
choćby odwieczne konferencyjne pytanie: Time for coffee or on time for work
shop...?. Mamy nadzieję, że w kolejnej konferencji EASA w sierpniu 2008 roku
w Lublanie weźmie udział jeszcze więcej polskich antropologów.
Helena Patzer, Agnieszka Kościańska
Kronika
423
BIBLIOGRAFIA
Klekot E.
2007
Observations of a Post-East European Member, „Anthropology Today"
vol. 23, no. 2, s. 26.
de Pina-Cabral J.
2006
„Anthropology" Challenged: Notes for a Debate, „Journal of the Royal
Anthropological Institute" vol. 12, no. 3, s. 663-673.
58. DOROCZNA KONFERENCJA ICOM'S COSTUME COMMITTEE
— „COSTUME: DESIGN AND DECORATION", KOPENHAGA, LUND,
9-13 PAŹDZIERNIKA 2006
1
„Strój — wzory i ozdoby" to tytuł kolejnej, dorocznej konferencji Komitetu do
Spraw Odzieży (Costume Committee) — jednego z wielu tematycznych oddziałów
ICOM (Międzynarodowego Komitetu Organizacji Muzeów). Konferencja, która
odbyła się w 2006 roku, została przygotowana przez sekcje z dwóch krajów: Da¬
nii i Szwecji, czym różniła się od dotychczasowych, organizowanych zazwyczaj
w jednym państwie. Ostatnie odbyły się w Berlinie (2005), Seulu (2004) i Krakowie
(2003). Konferencja z 2006 roku wyróżniała się i tym, że w otwarciu i pierwszym
dniu obrad uczestniczyły duńska królowa Małgorzata II i jej synowa, księżna Maria.
Poza tym, w przeciwieństwie do większości dotychczasowych konferencji o róż
nych tematycznych hasłach, na których omawia się raczej problematykę związaną
ze strojami historycznymi, tym razem nie brakowało także referatów dotyczących
strojów ludowych. Na 35 referujących osób aż 14 podjęło tematy związane z teksty¬
liami tradycyjnych strojów ludowych w różnych krajach. Dwa referaty wiązały się
z wzornictwem ludowym wykorzystanym w modzie XIX i XX wieku. Jeden z nich
ukazywał motywy zakopiańskie, które artyści krakowscy zastosowali w sukniach
damskich i obuwiu (Beata Biedrońska-Słota, „Zakopane-Style Influences on Deco
ration and Design in Krakow at the 19th and 20th century"), drugi prezentował lu
dowe wzornictwo w czeskiej modzie pierwszej ćwierci XX wieku (Eva Uchalová,
„Czech Costume Design and Decoration in the First Quarter of the 20th Century").
Tym sposobem, czescy projektanci mody próbowali stworzyć czeski styl narodowy.
Inny referat mówił o regionalnym stroju w Danii (Esther Gralsted, „Regional Costu¬
me in Denmark"). Kształtował się on od średniowiecza w niewielkich skupiskach
ludzkich, o samowystarczalnej gospodarce. Niektóre regiony przeżywały ekono¬
miczne prosperity, co pozwalało na zaopatrywanie się w lepszą odzież, podczas gdy
biedniejsze regiony cechowała stagnacja w sposobie ubierania, trwająca dość długo.
1
Materiały z konferencji zostały opublikowane (Johansen, ed., 2007).
424
Kronika
Okres sprzyjający rozkwitowi strojów regionalnych w Danii przypadał na lata 1770¬
-1870, z czasem jednak na skutek rozwoju przemysłu i poprawy sytuacji bytowej
sposób ubierania zmienił się na modłę mieszczańską. Strój ludowy stał się reliktem
nie odpowiadającym już nowszym czasom i potrzebom. Pewnym dopowiedzeniem
tego referatu były dwa inne. Pierwszy, dotyczący duńskiej odzieży prahistorycznej
(Ulla Mannering, „Prehistoric Costume in Denmark"), omawiał prostą odzież lu¬
dową czasów średniowiecznych. Drugi natomiast, również oparty na znaleziskach
archeologicznych, odnosił się do znacznie szerszego obszaru skandynawskiego.
Wskazując na ważne źródło do dalszych badań nad tradycyjną odzieżą krajów pół¬
nocnych, opisywał wiele zbieżności i podobieństw, które znane są jako archaizmy
w strojach ludowych na przykład Norwegii czy Szwecji (Else 0stergard, „Garments
from the North Atlantic"). Potwierdzają to badania Aagot Noss i jej publikacje, jak
też wygłoszony przez nią referat (Aagot Noss, „Presentation of the Book J0lster and
its Traditional Folk Dress"). Omawia w nim stroje małej miejscowości rejonu Sogn,
gdzie zarówno formy, jak i elementy zdobnicze stroju kobiecego wykazują wiele ar¬
chaizmów, częściowo korespondujących z przykładami znanymi ze źródeł archeolo¬
gicznych. Do równie starych, archeologicznych źródeł, znajdujących potwierdzenie
i w późniejszych oraz współczesnych czasach, odnosi się łotewska chusta villaine,
której historię i sposoby zdobienia przedstawiła młoda badaczka z Rygi, Aija Jansone
(„Krustpils-type villaines'-shawls in European Cultural Context").
Pozostałe referaty, dotyczące strojów ludowych w niektórych krajach europej¬
skich, omawiały pewne charakterystyczne szczegóły tych strojów. Jeden dotyczył
osobliwej formy sukni o nazwie dżubleta, jaka występuje na terenie Czarnogóry i Al
banii (Mirjana Menković, „JOiublete — a Winning Design: a Study on the Basis of
Ethnographic and Published Materials"), inny referat omawiał również osobliwą, ar¬
chaiczną część odzieży, to jest męską koszulę — szatę występującą w Anglii i sposo¬
by jej zdobienia. Znane egzemplarze pochodzą z XIX wieku, a pojedyncze przykłady
były w użyciu jeszcze w połowie XX wieku (Naomi E.A. Tarrant, „Men's Smock
Frocks and their Embroidery in 19th Century England"). Charakteryzowały j ą spe
cyficzne białe hafty i marszczenia występujące na kołnierzu, całym przodzie oraz na
górnej i dolnej części rękawów. Sposoby zdobienia strojów ludowych w Polsce były
tematem kolejnego referatu (Barbara Bazielich, „Characteristic Types of Folk Em¬
broideries in Polish Regional Clothes"). Natomiast pełny obraz obrzędowych strojów
ludowych i ich ozdób w regionie Skania w Szwecji był nie tylko komentowany, ale
prezentowany na żywo. Umożliwił to wyjazd do Lund, do tamtejszego ośrodka kul¬
tury, gdzie w małym kościółku grupa ludzi, odpowiednio ubrana, prezentowała ob¬
rzędy rodzinne, to jest zawarcie małżeństwa, chrzest dziecka, tak zwany wywód i po¬
grzeb (Britta Hammar, „Rites of Passage: Life's Celebrations, Scania, Sweden").
Reszta opracowań ukazywała przykłady ludowej, tradycyjnej odzieży z krajów
pozaeuropejskich, a więc amerykańskich Amiszy (Jean L. Druesedow, „Designed
for Group Identity: the History and Practice of Amish Clothing"), Chimu w Andach
(Alisa Baginski, Yvonne Fleitman, „The Elaborate Costumes of the Chimu Lords")
oraz trumienny strój niewielkiej grupy żydowskiej żyjącej w północnym Maroku
(Alia Ben-Ami, „Decorated Shrouds from Te'touan, Morocco").
Kronika
425
Należy zaznaczyć, że pomimo wyraźnie zakreślonego tematu konferencji, problema
tyka referatów była zróżnicowana. Tym niemniej, orientowała zainteresowanego słucha
cza o kierunku badań w poszczególnych krajach, ich metodzie, a często także przybliżała
sam wygląd strojów i ich zdobnictwo, nie tylko poprzez filmy i przezrocza.
Różnorodność strojów podkreśla również krój poszczególnych części, sposób ich
noszenia i funkcja, często także rodzaj i gatunek samodziałowych i innych tkanin,
nie przemysłowej, lecz rękodzielniczej produkcji. Wszystkie te artefakty i treści, tak
że dzięki pokonferencyjnym edycjom referatów (Biedrońska-Słotowa, red., 2005;
Falkenberg, Rasche, Weidenschlager, eds., 2005), pozwalają stwierdzić, że w swej
wielości form stroje ludowe były bardziej urozmaicone aniżeli stroje dworskie i bo¬
gatych mieszczan trzymających się kanonów ogólnie panującej mody, różniące się
tylko większą lub mniejszą kosztownością materiałów. W strojach ludowych bo¬
wiem, wprawdzie również nie obojętnych na działanie mody, lecz przyjmujących
ją w znacznie wolniejszym tempie, interpretujących i dostosowujących ją do miej¬
scowych obyczajów i własnych możliwości finansowych, kryły się nie tylko lokalne
archaizmy i treści oraz praktyki religijne. Odzwierciedlało się w nich także poczucie
rodzimej tożsamości i regionalnej odmienności, obok, oczywiście, zaspokajania pod¬
stawowych potrzeb praktycznych.
Warto zatem uczestniczyć w podobnych konferencjach, bądź zapoznać się przy¬
najmniej z pokonferencyjnymi publikacjami.
Barbara Bazielich
BIBLIOGRAFIA
Biedrońska-Słotowa B., red.
2005
Crossroads of Costume and Textiles in Poland, Muzeum Narodowe
w Krakowie, Kraków.
Falkenberg R., Rasche A., Weidenschlager Ch., eds.
2005
On Men. Masculine Dress Code from the Ancient Greeks to Cowboys,
Deutsches Historisches Museum, Berlin.
Johansen K., ed.
2007
Costume: Design and Decoration — ICOM's Costume Committee. Procee
dings from the 58 Annual Conference, 9-13 October 2006, Copenhagen.
th
th
Kronika
426
KONFERENCJA „ANTROPOLOGICZNE SPOJRZENIE NA
GLOBALIZACJĘ — DOŚWIADCZENIA I WYZWANIA",
POZNAŃ, 23-24 PAŹDZIERNIKA 2007
Poznańska konferencja, zorganizowana przez Komitet Nauk Etnologicznych Pol¬
skiej Akademii Nauk oraz Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, to kolejna próba zmierzenia się ze złożonym zja¬
wiskiem globalizacji, ukazująca oryginalne narzędzia badawcze wypracowane przez
antropologię kulturową. Otwierając obrady, prof. dr hab. Aleksander Posern-Zieliński
(Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM) omówił między innymi główne
obszary refleksji w obrębie antropologii globalizacji.
Sesję I , zatytułowaną „Globalizacja — perspektywa antropologiczna", prowadził
prof. dr hab. Czesław Robotycki (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ).
W swoim wystąpieniu — „Globalizacja — czy w nią wierzyć, jak ją badać, co wy
kładać", prof. UW dr hab. Jerzy S. Wasilewski (Instytut Etnologii i Antropologii Kul¬
turowej UW) poruszył trudności związane z omawianiem problemów globalizacji
w dydaktyce oraz z wielością znaczeń tego terminu. Jako pole badań przechodzenia
od globalnych procesów do rzeczywistości lokalnej, jak i mechanizmów odwrotnych,
przedstawił japońską giełdę rybną. W kolejnym referacie, „Antropologia/etnologia
wobec dwoistości globalizacji. Globalizacja jako element świata zobiektywizowa¬
nego i jako ideologia", prof. dr hab. Zbigniew Jasiewicz (IEiAK UAM) rozważał
zarówno wyraźnie widoczne, jak i ukryte powiązania między globalizacją jako zo¬
biektywizowaną rzeczywistością a ideologią. Zwrócił także uwagę na historyczne
aspekty globalizacji oraz na antropologiczny rodowód badań nad tym zjawiskiem.
Natomiast prof. dr hab. Aleksander Posern-Zieliński, w wystąpieniu: „Globalizacja,
«czwarty świat» i NRE (nowe ruchy etniczne)" ukazał, w jaki sposób ludy tubylcze,
dotąd rozproszone i marginalizowane, stały się wspólnotą funkcjonującą w nowej
przestrzeni globalnej, połączoną świadomością opartą o wspólne dążenia i cele. Wy¬
jaśnił także strategie adaptacyjne, dzięki którym nowe ruchy etniczne zachowują au¬
tonomię. Dr Elżbieta Kostowska-Watanabe (Katedra Etnologii UMK), prezentując
w referacie: „Pojęcia modernizacji, transformacji, globalizacji w kontekście kultu¬
rowym (przykład Japonii)" koncepcję sześciu fal globalizacji, przytoczyła przykład
Japonii na dowód, iż skuteczne może być sterowanie od wewnątrz przebiegiem glo¬
balizacji, choć jest ona procesem wymuszonym zewnętrznie.
Dyskutanci odnieśli się zwłaszcza do zagadnień dydaktycznych oraz kon¬
cepcji nowych ruchów etnicznych. Emocje wzbudziła także zastosowana przez
dr Kostowską-Watanabe metafora globalizacji jako trąby powietrznej, rozważana do
końca obrad.
Po przerwie prowadzenie sesji objął prof. dr hab. Lech Mróz (IEiAK UW), a jako
pierwszy głos zabrał dr Wojciech Dohnal (IEiAK UAM). W wystąpieniu: „Globalne
miasta i ich mieszkańcy. Perspektywa antropologiczna" zwrócił uwagę, że w mie¬
ście globalizację obserwować można „w stanie czystym". Wyjaśnił termin „miasto
Kronika
427
globalne", uwypuklił jego cechy i zanalizował przyczyny skromnego stanu antropo¬
logicznych badań nad miastem. Referat „Globalizacja a tożsamość zbiorowa. Pomię¬
dzy tekstem a praktyką badawczą" dr Agnieszki Chwieduk (IEiAK UAM) ukazał
sposoby postrzegania globalizacji i tożsamości zbiorowej oraz relacje między nimi
w ujęciach różnych autorów. Dr Chwieduk zwróciła też uwagę na sposób badania
przemian tożsamości pod wpływem globalizacji, omówiła definicje lokalności i typy
podejść badawczych. Refleksję nad tożsamością indywidualną zaproponował mgr
Piotr Cichocki (IEiAK UW) w odczycie „Pojęcia wirtualności i realności: ich zna¬
czenie w kulturze Zachodu i zastosowanie w badaniach internetowych społeczności".
Skoncentrował się na omówieniu cech badanego przez siebie przedmiotu — interne¬
towej społeczności, po czym, w rozważaniach teoretycznych, poddał krytyce podział
na wirtualność i rzeczywistość, uznając go za zbyt techniczny. Dr hab. Waldemar
Kuligowski (IEiAK UAM), analizując w referacie „Etniczność w internetowej ekumenie. Czy możliwa jest solidarność cyfrowa?" przestrzeń internetową jako obszar
kreowania nowych form tożsamości, omówił strony internetowe różnych grup et¬
nicznych oraz możliwości i ograniczenia „etniczności sieciowej".
Dyskusję zdominował temat tożsamości internetowej w ujęciu indiańskim. Pod¬
jęto temat powstawania stron internetowych określonych jako „wojownicze", mają¬
cych na celu walkę o prawa grupy, rozwinięto również zagadnienie konfliktu między
grupą Indian Mapucze i firmą Microsoft.
Sesję II — pierwszą część ujęcia problemów globalizacji z perspektywy doświad¬
czeń pozaeuropejskich — poprowadził prof. dr hab. Zbigniew Jasiewicz. Prof. UAM
dr hab. Ryszard Vorbrich (IEiAK UAM) w wystąpieniu zatytułowanym: „Garnek
żelazny a garnek gliniany. Społeczeństwo plemienne w zderzeniu ze społeczeństwem
narodowym i globalnym" zanalizował zmiany w strukturach plemiennych i stwier¬
dził, że struktury te mogą wykazywać dużą odporność na — jak to wyraziście ujął
— „żrące właściwości globalnego roztworu". W kręgu badań afrykańskich pozostał
kolejny odczyt, „Dogonowie z Mali wobec «inwazji turystycznej^ — społeczność
tradycyjna w warunkach globalizacji", w którym dr Jacek Łapott (Instytut Historii
i Stosunków Międzynarodowych USz) ukazał tradycyjną strukturę społeczeństwa
Dogonów i jego sposoby radzenia sobie z masowym napływem turystów. Natomiast
w referacie „Zapatismo — globalne treści w lokalnych społecznościach i globalizacja
idei lokalnych" mgr Agata Hummel (Szkoła Nauk Społecznych IFiS PAN) omówiła
przyczyny powstania tego ruchu i jego postulaty o charakterze lokalnym i global¬
nym. Zajęła się również zagadnieniem tak zwanego międzynarodowego zapatyzmu.
Po wystąpieniach referentów dyskutowano na temat przestrzeni otwartych i za¬
mkniętych oraz przejawiania się tendencji izolacjonistycznych. Interesowano się też
charakterem globalnych postulatów zapatystów i ich relacjami z przedstawicielami
innych ruchów indiańskich.
Sesja III, „Globalizacja — perspektywa interdyscyplinarna", prowadzona przez
prof. UŁ dr hab. Katarzynę Kaniowską (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
UŁ), stała się okazją do interesujących rozważań o globalizacji, zainspirowanych
refleksjami uczestników panelu — przedstawicieli innych nauk. Dr hab. Henryk
Mamzer (Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu) ukazał globalizację (za-
428
Kronika
miast tego pojęcia w archeologii stosuje się inne terminy o zbliżonym znaczeniu,
np. „ujednolicenie") jako proces mający miejsce już w pradziejach, podkreślił również
znaczenie przemocy w procesach globalizacyjnych. W historii, jak zauważył prof.
dr hab. Tomasz Schramm (Instytut Historii UAM), pojęciu globalizacji nie poświę¬
ca się większej uwagi. On sam postrzega globalizację jako przeciwstawienie się lokalności, traktując zjawiska globalizacyjne jako efekty pewnych specyficznie ukie¬
runkowanych działań. Prof. Schramm wymienił również niektóre z historycznych
procesów i wynalazków unifikujących świat. Dr Radosław Fiedler (Instytut Nauk
Politycznych i Dziennikarstwa UAM) podkreślił trudności w zdefiniowaniu poję¬
cia globalizacji, którą przedstawił jako wielopoziomowy proces. Wskazał również
na polemikę pomiędzy autorami zwracającymi uwagę na korzyści i zagrożenia glo¬
balizacji oraz zastanawiał się, czy to, co nazywamy globalizacją, jest rzeczywiście
zjawiskiem globalnym. Dr Maciej Walkowski (INPiD UAM) rozważał globalizację
jako zjawisko ekonomiczne, z którym kultura powiązana jest na zasadzie globalne¬
go popytu. Podkreślił, że w sferze ekonomicznej jest to proces stosunkowo nowy.
Z kolei dr Przemysław Rotengruber (Instytut Kulturoznawstwa UAM) uwypuklił
różnice w postrzeganiu globalizacji jako działań spontanicznych lub zamierzonych.
Wspomniał także o działalności ruchu antyglobalistycznego. Dr Hanna Mamzer
(Instytut Socjologii UAM) przywołała definicję opisującą procesy globalizacyjne
jako „zanikanie granic" i omówiła koncepcje globalizacji wykorzystywane na grun¬
cie socjologii.
Dyskusja po wystąpieniach była bardzo ożywiona. Kontrowersje wzbudziło uję¬
cie procesów pradziejowych jako globalizacyjnych. Za problematyczne uznano także
użycie wielu pojęć, w tym samego terminu „globalizacja". Zastanawiano się nad
zagadnieniem tożsamości w zglobalizowanym świecie i nad kwestią ekonomicznego
spojrzenia na globalizację.
W drugim dniu konferencji, prof. UAM dr hab. Ryszard Vorbrich przewodniczył
drugiej części sesji I I , „Globalizacja — doświadczenia pozaeuropejskie". Dr hab. Da¬
nuta Penkala-Gawęcka (IEiAK UAM) w wystąpieniu „O globalizacji i glokalizacji
biomedycyny — na przykładzie Kazachstanu" ukazała zależności między medycyną
w rozumieniu naukowym a medycyną komplementarną. Współczesny pluralizm me¬
dyczny i procesy glokalizacji biomedycyny przedstawiła w oparciu o własne badania
w Kazachstanie, uprzednio zarysowując głębszą perspektywę czasową omawianych
zjawisk. Referat mgr Natalii Bloch (IEiAK UAM) nosił tytuł „Czy jakożerca może
być wegetarianinem? Procesy globalizacyjne a zmiana kulturowa w diasporze tybe¬
tańskiej w Indiach". Dotyczył on strategii esencjalizowania zachodnich dyskursów
0 wegetarianizmie przez Tybetańczyków na uchodźstwie; autorka ukazała również,
w jaki sposób Zachód „wymyśla Tybet", a Tybet tworzy mit o sobie samym.
Oba referaty sprowokowały wiele pytań i myśli — skupiono się na wewnętrznych
konfliktach między uchodźcami, nieetycznym wykorzystywaniu rdzennej wiedzy
1 surowców w przemyśle farmaceutycznym oraz na marketingowych możliwościach
upowszechniania wegetarianizmu w innych kulturach.
Sesję IV, „Globalizacja i glokalizacja — perspektywa polska", rozpoczęła prof.
dr hab. Halina Rusek (Instytut Etnologii i Folklorystyki UŚ w Cieszynie) odczytem
Kronika
429
„Globalizacja a pogranicze — przypadek szczególny". Po wskazaniu podstawowych
wyróżników globalizacji i pogranicza oraz zwróceniu uwagi na pojęcia „płynnej
tożsamości" i „człowieka pogranicza", zajęła się tak zwanym trudnym pograniczem
Śląska Cieszyńskiego oraz procesem poprawy wzajemnego wizerunku Czechów
i Polaków. Dr Anna Kwaśniewska (Zakład Antropologii Społecznej UG; Instytut Ka¬
szubski w Gdańsku) w referacie „Grupa etniczna w dobie globalizacji. Przykład
Kaszubów" omówiła zmianę postaw konsumenckich wśród Kaszubów, pojawienie
się opcji narodowej przy zaniku języka oraz marketingowe wykorzystywanie kultu¬
ry, rozważając te zjawiska jako wyraz adaptacji do procesów globalizacyjnych.
Po przerwie, w części prowadzonej przez prof. UAM dr hab. Grzegorza Pełczyńskiego (IEiAK UAM), wystąpił dr Adam Pomieciński (IEiAK UAM). W referacie
„Lokalne wymiary globalizacji" postulował ukonkretnienie globalizacji, posługując
się przykładem wtopionej w ludową religijność i pełnej nawiązań do współczesności
twórczości artysty kaszubskiego Józefa Chełmowskiego. Dr Justyna Słomska (Mu¬
zeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prufferowej w Toruniu), w odczycie
„Glokalizacja po polsku — obserwacje z badań terenowych" wykazała na materia¬
łach z Łowickiego, w jaki sposób ekonomia wpływa na wzrost zainteresowania dzie¬
dzictwem kulturowym regionu i na poszukiwania wyróżników tożsamości regional¬
nej. Natomiast dr Monika Baer (Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej UWr)
w wystąpieniu „Globalne idee, lokalne problemy. Antropologiczna analiza krytyczna
studiów genderowych i queerowych we współczesnej Polsce" omówiła dyskurs aka¬
demicki oraz tak zwany dyskurs aktywistyczny w zakresie kategorii płci kulturowej
i seksualności „nienormatywnej". Ukazała rozbieżności kontekstu amerykańskiego
i polskiego oraz scharakteryzowała działalność i debatę publiczną dotyczącą tych
zagadnień, prowadzoną w środowisku wrocławskim.
Głosy w końcowej dyskusji miały charakter podsumowujący; omawiano też, na¬
wiązując do ostatnich referatów, aspekty ponadnarodowych kontaktów Kaszubów
z innymi grupami etnicznymi oraz związki ruchów gender/queer z samoświado¬
mością i koncepcjami feminizmu. Zamykając konferencję, prof. dr hab. Aleksander
Posern-Zieliński przypomniał tematy przewodnie wystąpień, obejmujących bardzo
szeroki zakres zagadnień dotyczących przebiegu globalizacji w trzech różnych ty¬
pach środowisk, które można określić jako osiadłe, mobilne i wirtualne. Stwierdził,
że rezultaty konferencji są świadectwem nagromadzenia sporych doświadczeń ba¬
dawczych oraz świadomości wyzwań, jakie stawia przed badaczami problematyka
globalizacji. Przestrzegł także przed marginalizacją badań ograniczanych do studiów
glokalizacyjnych, bez uwzględnienia makroperspektywy w jej zróżnicowanych wy¬
miarach. Prof. Posern-Zieliński poinformował również o planach publikacji materia¬
łów z konferencji.
Hanna Kossak-Nowocień, Katarzyna Mirgos
430
Kronika
III POZNAŃSKA KONFERENCJA AZJANISTYCZNA „AZJA
W POCZĄTKACH X X I WIEKU. TOŻSAMOŚĆ — SPOŁECZEŃSTWO
— KULTURA", POZNAŃ, 18-19 MAJA 2006
Organizatorami konferencji były trzy instytucje: Instytut Archeologii i Etno¬
logii Polskiej Akademii Nauk, Oddział w Poznaniu, Instytut Etnologii i Antro¬
pologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Wyż¬
sza Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu. Całość przedsię¬
wzięcia koordynował zespół osób reprezentujących organizatorów: dr hab. Sebastian
Wojciechowski i mgr Łukasz Szyszka (WSNHiD), dr Danuta Penkala-Gawęcka
(IEiAK UAM) i dr Anna Szymoszyn (IAE PAN). Cykl konferencji, organizowanych
od 2004 roku, zyskał sobie trwałe miejsce w naukowych spotkaniach specjalistów
z różnych dziedzin nauk społecznych i humanistycznych, zajmujących się problema¬
tyką Azji Środkowej, Wschodniej i Południowej, a także Bliskiego Wschodu, oraz
relacjami tych stref kulturowych z Europą.
Celem poprzednich dwóch konferencji (noszących tytuł I i I I Poznańskiej Konfe¬
rencji Tybetologicznej), jak i tej w roku 2006, był przegląd bieżących dokonań bada¬
czy zajmujących się problematyką społeczno-kulturową i ekonomiczno-polityczną
Azji. O ile pierwsze dwie konferencje skupiały się na tematyce tybetańskiej i rela¬
cjach z krajami ościennymi, o tyle formuła trzeciej została poszerzona w odpowiedzi
na potrzeby środowiska naukowego.
Osią spotkania w 2006 roku były rozważania na temat charakterystycznych strate¬
gii społeczności azjatyckich w ich wysiłkach na rzecz zachowania tożsamości, wobec
problemów globalizacji, modernizacji i wielkiej polityki. Tematyka obrad koncentro¬
wała się na gwałtownych zmianach dokonujących się wewnątrz społeczeństw Azji, jak
i na coraz większej integracji tych regionów w skali międzynarodowej i to zarówno
w aspekcie kulturowym, społecznym, jak i politycznym. Wystąpienia poświęcone były
przede wszystkim strategiom stosowanym przez społeczności azjatyckie dla zachowa¬
nia zachwianej tożsamości i podtrzymania tradycji. Problemy te ukazywano z perspe¬
ktywy antropologii kulturowej, socjologii, politologii, historii i ekonomii.
Konferencję otworzył dziekan Wydziału Politologii i Stosunków Międzynaro¬
dowych, prof. WSNHiD, dr hab. Sebastian Wojciechowski, w zastępstwie rektora
WSNHiD, prof. dr. hab. Waldemara Łazugi. Następnie zgromadzonych gości, słu¬
chaczy i prelegentów powitał w imieniu IEiAK UAM oraz IAE PAN prof. dr hab.
Aleksander Posern-Zieliński, dyrektor IEiAK, który wygłosił słowo wstępne.
Konferencja składała się z trzech bloków tematycznych. Każdy z nich rozpo¬
czynał się dwoma dużymi referatami ujmującymi dyskutowaną problematykę
z perspektywy ogólnej, przygotowanymi przez cenionych specjalistów, posiadają¬
cych długoletnie doświadczenie badawczo-naukowe. Referatom tym towarzyszyły
krótkie wystąpienia panelowe i dyskusja.
Jako pierwszy prezentowany był blok społeczno-polityczny: „Społeczeństwa
azjatyckie i ich reakcje na polityczne i społeczne przejawy globalizacji" (etniczność,
Kronika
431
nacjonalizm, tożsamość społeczności azjatyckich na tle wielkiej polityki). Prowa¬
dzony był przez prof. dr. hab. A. Posern-Zielińskiego. Pierwszy z dwóch głównych
referatów, „Wietnam — przemiany ekonomiczne i ich rezultaty", wygłosił prof.
dr hab. Wiesław Olszewski (Instytut Historii UAM, Poznań), natomiast drugi „Mię¬
dzy Wschodem a Zachodem. Dylematy państw środkowoazjatyckich na progu X X I
wieku" — prof. dr Marek Gawęcki (Instytut Wschodni UAM, Poznań). Dzięki sze¬
rokiemu ujęciu zagadnienia, prof. dr Gawęcki wprowadził słuchaczy w podjętą przez
kolejnych uczestników tematykę. Następne, krótkie referaty wygłosili: mgr Przemy¬
sław Osiewicz (Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, Poznań) — „Czy
Republika Turcji stanowi pomost między Azją a Europą?"; dr Piotr Kwiatkiewicz
(absolwent IH UAM, Poznań) — „Kontekst naftowy interwencji zbrojnych w Afga¬
nistanie i Iraku"; mgr Łukasz Szyszka (WSNHiD, Poznań) — „Przemiany polityczne
w Azji na przykładzie Gruzji"; mgr Nartsiss Shukuralieva (INPiD UAM, Poznań)
— „Ruchy polityczne jako podmiot polityki w Kirgistanie — geneza, ewolucja i toż¬
samość"; mgr Katarzyna Wodzińska (INPiD UAM, Poznań) — „Ku mocarstwu glo¬
balnemu? Wzrost znaczenia ChRL na arenie międzynarodowej"; mgr Natalia Bloch
(IEiAK UAM, Poznań) — „Rebelia maoistowska w wieloetnicznym Nepalu jako
efekt ścierania się wpływów demokratycznych Indii i komunistycznych Chin"; Piotr
Cykowski (Instytut Krajów Rozwijających się UW, Warszawa) — „Ochrona środo¬
wiska jako element globalny w polityce Tybetańskiego Rządu Emigracyjnego"; mgr
Michał Missala (redaktor naczelny czasopisma „Puls Świata", Warszawa) — „Ruchy
narodowowyzwoleńcze i separatystyczne oraz perspektywa realizacji samostanowie¬
nia w Azji".
Po wystąpieniach nastąpiła ożywiona dyskusja, której moderatorem był prof.
WSNHiD dr hab. S. Wojciechowski. Prof. A. Posern-Zieliński podsumował wszyst¬
kie wypowiedzi, zwracając uwagę na społeczno-kulturowe aspekty zmian politycz¬
nych oraz różne perspektywy poznawcze, uwarunkowane — podobnie jak i ocena
sytuacji — ekonomicznym, politycznym bądź humanistycznym podejściem do oma¬
wianego zagadnienia.
W czasie przerwy przed kolejną częścią obrad można było zaznajomić się z publi¬
kacjami instytucji organizujących konferencję, między innymi z tomami „Proble¬
mów Humanistyki", wydawanych przez WSNHiD oraz ze zbiorami wystąpień
z I i I I Poznańskiej Konferencji Tybetologicznej.
Drugi blok, o charakterze etnologiczno-kulturowym, nosił tytuł „Tradycyjne kul¬
tury w obliczu potrzeb i wymogów nowoczesnego świata". Dotyczył etniczności,
nacjonalizmu oraz tożsamości społeczności azjatyckich na tle współczesnych proble¬
mów kulturowych. Blok prowadził prof. dr hab. Zbigniew Jasiewicz (IEiAK UAM).
Pierwszy z głównych referatów: „Powtórka z globalizacji i nacjonalizmu czy wzrost
świadomości kulturowej?" wygłosił prof. dr hab. Sławoj Szynkiewicz (IAE PAN,
Warszawa). Drugi duży referat przedstawił prof. dr hab. Jerzy S. Wasilewski (IEiAK
UW, Warszawa) — „Współczesny stan duchowości ludów Syberii". Oba wystąpienia
uzupełniały się wzajemnie, ujmując całościowo podjętą w tym bloku problematykę.
Kolejne, krótkie referaty, ukazujące rozmaite aspekty tych zagadnień w róż¬
nych kontekstach społeczno-kulturowych, przedstawili: prof. dr hab. Ewa Nowicka
432
Kronika
(Instytut Socjologii UW, Warszawa) — „Tradycja i nowoczesność: edukacja we
współczesnej Mongolii"; dr Anna Szymoszyn (IAE PAN, Poznań) — „Adaptacja
tradycyjnej kultury tybetańskiej w warunkach indyjskich: przykład edukacji dzieci
z rodzin bön"; dr Przemysław Hinca (IEiAK UAM, Poznań) — „Ścieranie się trady
cyjnych form gospodarki górali z Kinnauru oraz propagowanych przez administrację
nowoczesnych upraw i hodowli"; dr Rafał Beszterda (IAE PAN, Poznań) — „Nowe
problemy tradycyjnych pszczelarzy z Zachodnich Himalajów w sytuacji otwarcia się
rynku ogólnoindyjskiego".
Po referatach nastąpiła długa i bardzo interesująca dyskusja panelowa, którą pod
sumował prof. Z. Jasiewicz.
Pierwszy dzień poznańskiego spotkania zwieńczyło otwarcie wystawy fotogra¬
ficznej „Azja — tradycja i współczesność", zaprezentowanej na terenie WSNHiD.
Fotografie, które dostarczyli uczestnicy konferencji, pochodziły z Afganistanu, Ka
zachstanu, Uzbekistanu, Jakucji, Indii, Nepalu, Tybetu i Korei Pd. i prezentowały
zderzenie współczesności z tradycją, przejawy powiązań kultury globalnej z kultu¬
rami lokalnymi.
Drugi dzień konferencji poświęcony był problematyce azjanistycznej z zakresu
antropologii medycznej. Nosił on tytuł „Medycyny azjatyckie: znaczenie tradycji
i wyzwania globalizacji". Dotyczył problemów medycyny tradycyjnej i komplemen¬
tarnej w kulturach azjatyckich w zetknięciu z potrzebami globalizującego się świa¬
ta. W Polsce niewielu badaczy zajmuje się tymi zagadnieniami, więc zaproszono
także dwie specjalistki z Niemiec, które wygłosiły referaty w języku angielskim.
W wystąpieniach poruszano, z jednej strony, kwestie pluralizmu medycznego w Azji
Środkowej, z drugiej — adaptacji medycyn azjatyckich na Zachodzie. Blok prowa¬
dziła dr Danuta Penkala-Gawęcka (IEiAK UAM), która wygłosiła także pierwszy
referat, zatytułowany „Profesjonalizacja praktyków medycyny komplementarnej
w Kazachstanie: tradycja i globalizacja". Omawiał on postępujący proces biurokra¬
tycznej legitymizacji uzdrowicieli i lekarzy praktykujących medycynę komplemen¬
tarną oraz rolę, jaką w ich działalności pełni tradycja. Drugi duży referat, przedsta¬
wiony przez dr Annette Krämer (Humboldt-Universität Berlin, Institut für Asien- und
Afrikawissenschaften, Zentralasien Seminar; Linden-Museum Stuttgart, Staatliches
Museum für Völkerkunde), nosił tytuł: „Medical Pluralism in Post-Soviet Uzbeki¬
stan". Ukazując pluralistyczne pole usług medycznych we współczesnym Uzbe¬
kistanie, autorka przedstawiła również sugestie dotyczące kierunków dalszych ba¬
dań. Kolejne wystąpienie gościa z Niemiec, dr Krisztiny Kehl (Max Planck Institute
for Social Anthropology, Halle) — „Saints, Spirits, Bioenergy and the Qur'an: Diver
gent Forms of Legitimacy in Religious Healing in Contemporary Uzbekistan", opi¬
sywało różne typy uzdrawiania opartego na religii, wskazując na ważną rolę tradycji,
a jednocześnie innowacje w tych metodach leczenia.
Następne, krótsze referaty wygłosili kolejno: dr Paweł Jessa (IEiAK UAM, Po¬
znań) — „Oblicza medycyny komplementarnej we współczesnym Kazachstanie na
przykładzie świętej góry Aydarly Aydakhar Ata"; prof. U A M dr hab. Jaromir Jeszke
(Wydział Pedagogiczno-Artystyczny UAM Kalisz; Instytut Historii Nauki PAN War¬
szawa) — „Próby adaptacji medycyny tybetańskiej w polskiej kulturze medycznej"
Kronika
433
oraz mgr Tomasz Szymoszyn (Centrum Kultur Azjatyckich „Mandala", Poznań) —
„Przystosowanie i odbiór tradycyjnej medycyny chińskiej w Polsce".
Dyskusja, prowadzona przez dr D. Penkalę-Gawęcką, zogniskowała się wokół
znaczenia lokalnych tradycji i oddziaływania procesów globalizacyjnych, które
wspólnie kształtują złożony obraz współczesnego pluralizmu medycznego w krajach
Azji Środkowej. Uczestnicy interesowali się również procesami przejmowania i adap¬
tacji różnych form medycyny azjatyckiej w Polsce. Na zakończenie dr A. Szymoszyn
w imieniu organizatorów podsumowała przebieg i rezultaty konferencji, wskazując
na jej znaczenie dla rozwoju zainteresowań i dalszych prac badawczych nad kultu¬
rami i społeczeństwami azjatyckimi. Podziękowała również wszystkim uczestnikom
za udział w spotkaniu i zaangażowanie oraz wyraziła nadzieję, że będzie możliwe
opublikowanie materiałów z konferencji w osobnym tomie, dzięki czemu staną się
one cennym źródłem dla wszystkich osób zainteresowanych problematyką azjanistyczną.
Anna Urbańska-Szymoszyn
TH
„ 6 1 0 ANNIVERSARY OF THE SETTLEMENT OF TARTARS
A N D K A R A I M S I N THE GRAND D U C H Y OF L I T H U A N I A " , W I L N O ,
13-15 WRZEŚNIA 2007
Międzynarodowa konferencja poświęcona 610 rocznicy przybycia Tatarów i Ka¬
raimów do Wielkiego Księstwa Litewskiego została zorganizowana przez Centrum
Kultur Społeczności Bezpaństwowych (Center for Stateless Cultures) Uniwersytetu
Wileńskiego, Unię Stowarzyszeń Litewskich Tatarów i Stowarzyszenie Litewskich
Karaimów. Na konferencję przybyli zainteresowani specjaliści z Polski, Rosji, Bia¬
łorusi, Ukrainy, Tatarstanu, Turcji i Finlandii. Obrady toczyły się w gmachu Pań¬
stwowego Uniwersytetu Wileńskiego (w dawnym Uniwersytecie Stefana Batorego)
i odbywały się w czterech językach: po litewsku, polsku, rosyjsku i angielsku. Do¬
minował język polski: na 37 referatów wygłoszonych w obu sekcjach, tatarskiej
i karaimskiej, 14 było w języku polskim, sześć po litewsku (w tym dwa pierwsze,
otwierające sesję, wygłaszane przez Adasa Jakubauskasa, przewodniczącego Stowa¬
rzyszeń Tatarów i Halinę Kobeckaite, przewodniczącą Stowarzyszenia Karaimów),
jedenaście po rosyjsku (w tym języku przemawiali głównie przybysze z krajów daw¬
nego ZSRR, a także niektórzy Litwini) oraz sześć po angielsku (przedstawiciele Tur¬
cji, Finlandii i jeden referat Polaka), ale w dyskusjach i w sprawach organizacyjnych
najczęściej porozumiewano się po polsku, nieco rzadziej po rosyjsku. Interesujący
był skład uczestników obrad: salę sekcji tatarskiej zapełnili specjaliści z różnych
dziedzin, natomiast niewielu ich było w sali, w której obradowała sekcja karaimska.
O ile wśród przybyłych z Polski uczestników obrad nie było polskich Tatarów (jedy-
Kronika
434
ny zgłoszony, Selim Chazbijewicz, nie przyjechał), to w sekcji karaimskiej domino¬
wały (obecne tam były głównie panie) polskie Karaimki, spokrewnione z Karaimami
trockimi.
Przeważała tematyka historyczna, dalej współczesna i społeczna — tu przede
wszystkim mieszczą się oba referaty wstępne. Trzeba też wymienić, wśród innych,
referat Jacka Sobczaka, „Ludność tatarska I I I Rzeczpospolitej. Sytuacja prawna
i polityka wyznaniowa władz administracyjnych", Janusza Kamockiego, „Z Wilna
do Białegostoku expatriacja Tatarów po I I wojnie światowej", Wiaczesławy Liebiediew, „Karaimskaja diaspora w Charbinie", Dinara Gilmullina, „Lithuania's Karai
tes from the Past to the Present". Do tej kategorii można chyba zaliczyć nietypowy
referat Longina Graczyka, „Wirtualna Orda. Wirtualny Dżymat. Karaimi i Tatarzy
jako społeczności sieci"; słabiej było reprezentowane językoznawstwo (m.in. refera
ty Nasrin Gulludag, „Proper Names and Gender Denominations in Karaim Langua
ge", czy Henryka Jankowskiego, „Tatarska nazwa Sorok Tatar/Keturiasdesimt Totoriu odnaleziona"). Niestety, nie wszystkie referaty wygłaszane w języku litewskim
były dla uczestników obrad zrozumiałe; na bieżąco tłumaczono tylko oba referaty
wprowadzające, a organizatorzy nie rozpieszczali uczestników obrad obcojęzyczny¬
mi streszczeniami.
Konferencja zakończyła się całodzienną wycieczką po zabytkach karaimskich
i tatarskich oraz narodowymi potrawami karaimskimi na obiad, a tatarskimi na wie¬
czerzę.
Janusz Kamocki
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA
„PO SŁONECZNEJ STRONIE KARPAT",
OPOLE, 21-22 MAJA 2007
Dni kultury słowackiej, zorganizowane w Opolu przez Katedrę Kulturoznawstwa
i Folklorystyki, studenckie Koło Naukowe Folklorystów i Muzeum Wsi Opolskiej,
podsumowały wieloletnią współpracę opolskich badaczy z etnologami słowackimi.
W konferencji naukowej, której nadano metaforyczny tytuł „Po słonecznej stronie
Karpat", uczestniczyli przedstawiciele czterech pokoleń pasjonujących się kulturą
naszych południowych sąsiadów. Obok prof. Viery Gaśparikovej z Bratysławy i prof.
Doroty Simonides, które blisko 40 lat temu zainicjowały wspólne badania, oraz ich
wychowanków, którzy dziś są już samodzielnymi pracownikami nauki, do Opola
przyjechali też słowaccy doktoranci i studenci.
A wszystko zaczęło się w 1959 roku, gdy uczeni z krajów słowiańskich powołali
Międzynarodową Komisję do Badań Kultury Ludowej w Karpatach i na Bałkanach.
Ten obszar okazał się bowiem niezwykle fascynujący dla badaczy śledzących interetniczne wpływy kulturowe wśród narodów słowiańskich — wymieszanie się wo-
Kronika
435
łoskiego elementu pasterskiego z różnorodnymi rolniczymi grupami podgórskimi
i w efekcie powstanie pięciu terytoriów etnograficznych: huculskiego, bojkowskiego, łemkowskiego, polskiego i morawsko-słowackiego. Zakrojonymi na szeroką ska
lę, specjalistycznymi pracami kierowały trzy międzynarodowe sekcje. Jednej z nich,
poświęconej badaniom folkloru, przewodniczyli: wspomniana Viera Gasparikovä
z Bratysławy i Borys Putiłow z ówczesnego Leningradu. W tym zespole znalazła się
również Dorota Simonides z Opola. Od 1960 roku polscy etnografowie i folkloryści
prowadzili już systematyczne badania terenowe na całym obszarze polskich Karpat
— od granicy wschodniej aż po Śląsk Cieszyński. Odtąd corocznie spotykano się
w innym kraju na konferencjach podsumowujących wyniki badań, sfinalizowanych
kolejnymi opracowaniami, które znalazły się na wystawie towarzyszącej konferen¬
cji. Wystawa obrazowała bowiem dorobek słowackich i polskich (także opolskich)
badaczy.
Od samego początku rozwijały się także dwustronne opolsko-słowackie kontakty
naukowe, które bez wątpienia inspirowała przyjaźń dwóch uczonych: Viery Gaśparikovej ze Słowackiej Akademii Nauk i Doroty Simonides z Uniwersytetu Opolskiego,
które otworzyły opolską Konferencję i podsumowały wspólne badania nad kulturą
ludową. Rozpoczęły się one w latach 70. XX wieku najpierw na pograniczu pol¬
skim (Krzanowice, Pietrowice Wielkie, Samborów), potem w pradolinie Odry na
Morawach aż do Brna. Ze strony słowackiej uczestniczyła w tych badaniach Viera
Gasparikovä, ze strony czeskiej Jaromir Jech, z Moraw Marta i Rudolf Śramkowie,
a później dołączył Oldfich Sirovatka. Owocem wspólnych badań były między in
nymi antologie podań i opowieści Zbójnicki dar. Polskie i słowackie opowiadania
tatrzańskie (pod red. T. Komorowskiej i V. Gaśparikovej) i Skarb w garncu. Humor
Zachodnich Słowian pod red. D. Simonides. Warto tu jeszcze przypomnieć, że pol
sko-słowackie opowiadania z Tatr w opracowaniu i tłumaczeniu Doroty Simonides
wydano w 1994 roku w niemieckiej serii Märchen der Weltliteratur. Oprócz prac in
dywidualnych, efekty wieloletnich badań zespołowych znalazły się w dwóch tomach
„Etnografii Polskiej" (za lata 1961 i 1962).
Przejęta przez prof. Teresę Smolińską Katedra Kulturoznawstwa i Folklorystyki
Uniwersytetu Opolskiego nadal utrzymuje i rozwija kontakty naukowe z placówka¬
mi w Słowacji: z Katedrą Etnologii i Etnomuzykologu Uniwersytetu Konstantyna
Filozofa w Nitrze, z Katedrą Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu J.A.
Komeńskiego w Bratysławie (rolę tej placówki naukowej w rozwoju etnologii na
Słowacji omówiła w Opolu prof. Marta Botikovä), z Instytutem Etnologii Słowa¬
ckiej Akademii Nauk (transformację współczesnych badań etnologicznych na Sło¬
wacji zaprezentowała prof. Gabriela Kilianovä, a półwiecze badań etnograficznych
— prof. Zuzana Benuskovä). Bardzo interesujące były też wystąpienia folklorystów
słowackich ze Słowackiej, Akademii Nauk: prof. Zuzany Profantovej, która prze¬
analizowała zmiany zachodzące współcze-śnie w badaniach folklorystycznych na
Słowacji, oraz prof. Hany Hlóśkovej, która zaprezentowała efekty imponującej akcji
zbierania prozy ustnej, zainicjowanej przez Franka Wollmana.
Najnowszą formą dokumentacji wspólnych badań naukowych jest publikacja The
Small History of Great Events in Czechoslovakia after 1948, 1968 and 1989, którą
436
Kronika
przywiozła do Opola redaktor tomu, prof. Zuzana Profantova. Publikacja jest plonem
konferencji naukowej z 2004 roku, na której etnologowie, socjologowie i psycho¬
logowie z Czech, Słowacji, Niemiec i Polski analizowali z perspektywy „zwykłego
człowieka" wielkie wydarzenia współczesności; śledzili proces kształtowania się mikrowiedzy o makrohistorii. Prócz folklorystek Teresy Smolińskiej i Janiny Hajduk-Nijakowskiej w tomie publikuje też swoje badania socjolog Renata Giermakowska.
Opolanie współpracują również ze Słowackim Towarzystwem Etnograficznym,
odpowiednikiem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Dzięki tym kontaktom
rozwinęła się współpraca studentów, którzy już od lat 80. jeżdżą do Słowacji, gdzie
uczestniczą w spotkaniach młodych folklorystów, w „akademickiej Nitrze", festi¬
walu w Kokawie, w słynnej imprezie folklorystycznej „Koliesko". Swoje wraże¬
nia z ostatniego tam pobytu zaprezentowały na opolskiej konferencji Maria Szweda
i Małgorzata Moszczyńska, studentki IV roku kulturoznawstwa. Natomiast efekty
badań przeprowadzonych wśród studentów przedstawiły prof. Kornelia Jakubikova,
która omówiła obraz Polski i Polaków wśród studentów słowackich oraz prof. Teresa
Smolińska, która przeanalizowała obraz Słowacji i Słowaków wśród studentów pol¬
skich. Okazało się, że deklaracje o akceptacji sąsiada nie idą w parze z wiedzą na
jego temat.
Opolska konferencja nie ograniczyła się tylko do prezentacji referatów. Słowac¬
cy goście zwiedzili również opolski skansen w Bierkowicach, gdzie mogli obejrzeć
w starej drewnianej stodole nowy spektakl Teatru Lalki i Aktora Spowiedź w drewnie
Jana Wilkowskiego w reżyserii Krystiana Kobyłki.
Janina Hajduk-Nijakowska
KONFERENCJA NAUKOWA „POLSKA — SŁOWACJA.
POGRANICZE KULTUROWE I ETNICZNE", MSZANA DOLNA,
21 WRZEŚNIA 2007
Konferencja naukowa towarzyszyła 83. Walnemu Zgromadzeniu Delegatów PTL,
które odbyło się, dzięki gościnności Oddziału w Mszanie Dolnej, na malowniczym
Spiszu i Orawie. Walne Zgromadzenie Delegatów PTL, konferencja oraz atrakcyjne
wycieczki po słowackim i polskim pograniczu miały miejsce od 20 do 23 września
2007 roku.
Tematem, który zdominował rozważania naukowe na kilku ostatnich zjazdach
były zagadnienia związane z polskimi pograniczami. Konferencja „Polska — Sło¬
wacja. Pogranicze kulturowe i etniczne" w pełni mieściła się w tej problematyce.
Mottem konferencji było stwierdzenie, iż „nie da się mówić o kulturze gór bez do¬
strzeżenia otaczających je nizin", co wskazało na szeroki kontekst tematyczny podej-
Kronika
437
mowanych zagadnień. Omówię jedynie wybrane referaty, przyznając, że kryterium
ich doboru wynika z moich subiektywnych odczuć i zainteresowań.
Otwarcia obrad plenarnych dokonał prof. Zygmunt Kłodnicki (Instytut Etnologii
i Folklorystyki UŚ w Cieszynie), po czym przekazał ich prowadzenie prof. Bronisła¬
wie Kopczyńskiej-Jaworskiej (Łódź).
Wśród wystąpień dotyczących zagadnień grup etnicznych zamieszkujących Kar¬
paty Północne, wyróżniał się referat Jerzego Czajkowskiego (Państwowa Wyższa
Szkoła Zawodowa w Jarosławiu), „Wołosi jako grupa etniczna po obu stronach Kar¬
pat Północnych".
Badaniami nad tą grupą etniczną od 150 lat zajmują się między innymi badacze
polscy (np. A. Stadnicki, B. Kopczyńska-Jaworska), czescy i słowaccy. Informacje
0 Wołochach można odnaleźć w archiwach europejskich i sprawozdaniach dyplo¬
matów. Już na przełomie V I i VII wieku n.e. Wołosi liczniej pojawili się w Europie
1 osiedlili u podnóża góry Athos. Z tego okresu pochodzi zapewne pierwsza o nich
wzmianka — pojawiła się wówczas nazwa Vlahorinhini. Informacja o Wołochach
zachowała się również w sprawozdaniach kronikarzy, dokumentujących uczestni¬
ctwo oddziału Wołochów w bitwie pod Grunwaldem. Referat obszernie omawiał hi¬
storyczny zasięg tej grupy etnicznej na terytorium Europy. Interesujące są też dane
liczbowe mówiące o współczesnym występowaniu Wołochów w Europie. Oblicza
się, że około 298 tys. etnicznej ludności wołoskiej zamieszkuje kraje współczesnej
Europy, w tym w Albanii jest jej około 150 tys., w Grecji — 100 tys., w Rumunii
— 30 tys., Macedonii — 15 tys., Bułgarii — 1,5 tys., Chorwacji — 1,5 tys. Potwier¬
dzeniem szerokiego zasięgu występowania Wołochów jest, według Czajkowskiego,
nazewnictwo niektórych europejskich miejscowości (np. miejscowość Walchen).
Autor przytoczył na potwierdzenie swojej tezy zasięgu Wołochów także wiele in¬
nych nazw. Poświęcił też swą uwagę językom Wołochów, które ukształtowały się
w I wieku n.e., a wywodzą się z grupy wschodnioromańskiej.
Natomiast referat Janusza Kamockiego (Instytut Etnologii i Folklorystyki UŚ
w Cieszynie) nosił tytuł „Przesuwanie się granicy narodowościowej polskiej i sło¬
wackiej". Autor przedstawił różnice między podstawowymi pojęciami, takimi jak
„narodowość" jako pojęcie subiektywne i „etniczność", które rozumie jako pojęcie
obiektywne. W dalszej części referatu omówił proces kształtowania się „narodowo¬
ści" i „etniczności" w odniesieniu do ludności zamieszkującej tereny północnego
Spiszu i północnej Orawy oraz Czadeckiego (wchodzącego w skład Śląska Cieszyń¬
skiego). Otóż wsie tego obszaru były zamieszkałe w większości przez polskich górali,
miasta przez Niemców, Węgrów, Żydów, a na Orawie także Słowaków. Szlachta była
z kolei pochodzenia węgierskiego, a napływający w XIX wieku nauczyciele i księ¬
ża byli Słowakami. Jedynie w Starej Lubowli występowała inteligencja i szlachta
polska. Tak więc, w tym konglomeracie, aż do połowy XIX wieku trudno mówić
o narodowości w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Następnie autor zastanawiał się
nad problemem, jak dziś wygląda sytuacja narodowa na tych terenach. Otóż obecnie
granica narodowości polskiej i słowackiej w zasadzie pokrywa się z granicą poli¬
tyczną. Według spisu przeprowadzonego na Słowacji w 2002 roku, na omawianych
terenach było 2600 Polaków, natomiast po stronie polskiej mieszkało (według spisu
438
Kronika
polskiego) 2001 Słowaków. Jednocześnie Kamocki przyznał, że dane statystyczne są
niepewne. W wielu przypadkach poczucie narodowe jest sprawą względną, często za¬
leżną od sytuacji politycznej, od szans na lepsze życie, a więc sytuacji ekonomicznej.
Szacuje się, że liczba etnicznych Polaków na słowackim Spiszu waha się od 39 do
42 tys., na słowackiej Orawie — 32 tys., a w Czadeckim 31-32,5 tys. Daje to łącznie
102-110,5 tysięcy ludności etnicznie polskiej zamieszkującej po słowackiej stronie
pogranicza. Autor podkreślił, że granica zasięgu deklarowanych narodowości w tym
przypadku nie pokrywa się z zasięgiem etnicznym. W dalszej części referatu przy¬
bliżył historyczne i polityczne oraz wyznaniowe przyczyny tak znacznego rozziewu
między granicą narodowościową i granicą etniczną. Wobec stale zachodzących na
tym terenie migracji ludności, dziś głównie w celach zarobkowych, następuje proces
rozbicia dotychczas zwartego osadnictwa polskiego (osiedlanie się na Spiszu Słowa¬
ków i Cyganów), co rodzi nowe pole badań dla kolejnego pokolenia etnografów.
Temat „Ewolucji obszaru polskiego zasiedlenia etnicznego na Słowacji" rozwinął
Marek Skawiński (Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział Nowotarski). Odno¬
tował on, że osadnictwo zwarte na tym terenie rozwijało się od średniowiecza oraz
w dwóch falach: od XV do XIX wieku, a polscy osadnicy napotykali różne warunki.
Na przykład na Spiszu byli odgrodzeni buforem ludności niemieckiej, która wcześ¬
niej zasiedliła te tereny. Stąd do I I wojny światowej Żakowce na Spiszu były niemie¬
ckie, natomiast obecnie — polsko-ruskie.
Zagadnieniom „Etnicznych i etnograficznych wymiarów wielokulturowości na
pograniczu polsko-słowackim" miało być poświęcone wystąpienie Stanisława Wę¬
glarza (Instytut Etnologii i Folklorystyki UŚ, Cieszyn). Jednakże wstępne rozważa¬
nia na temat pojęć znaku i symbolu zostały tak bardzo rozwinięte, że w rezultacie
autor wyczerpał przewidziany czas.
Na szczególną uwagę zasługuje udział gości zaproszonych ze Słowacji i Czech.
Spośród nich dwóch referentów wzięło udział w sesji plenarnej: Miroslav Sopoliga
(Muzeum ukrajinskej kultury, Svidnik) oraz Jifi Langer (Roznov pod Radhośtem,
Czechy). Ich wystąpienia dotyczyły, odpowiednio, procesów kulturowo-etnicznych
we wschodniej części słowacko-polskiego pogranicza i architektonicznych cech
domu wiejskiego na pograniczu polsko-słowackim.
Dalsza część konferencji odbywała się w dwóch sekcjach: etnologicznej, pod
przewodnictwem prof. Jerzego Czajkowskiego, i folklorystycznej, której przewod¬
niczyła prof. Dorota Simonides. Z powodu moich osobistych zainteresowań, uczest¬
niczyłam w sekcji etnologicznej, a zatem poniższe omówienie dotyczy referatów
wygłoszonych w ramach tej sekcji.
Pierwsze dwa wystąpienia dotyczyły zagadnień związanych z pożywieniem. Bro¬
nisława Kopczyńska-Jaworska w referacie „Czy «oscypek» jest osobliwością tylko
Podhala? Gospodarka mleczna w Karpatach" włączyła się do absorbującej ostatnio
— nie tylko specjalistów — dyskusji na temat oscypka. Otóż, w początkach 2007
roku doszło do porozumienia w tym względzie — uznano, że oscypek jest wspólną
tradycją Słowacji i Polski. Przy tym, ostiepok słowacki jest owalny, a oscypek pol¬
ski — wrzecionowaty. Autorka omówiła także inne produkty mleczne wytwarzane
tradycyjnie w Polsce i Słowacji, takie jak bryndza, sery w formie zwierzątek, które
Kronika
439
odgrywały rolę w obrzędowości, sery parzone i „ciągnięte" (jak słowackie korbóćiki, splatane z wyciągniętych „nitek" sera). Drugie z wystąpień, Ratislavy Stolićnej
(Instytut Etnologii i Folklorystyki UŚ, Cieszyn i Ustav etnológie SAV, Bratislava)
dotyczyło „Kulinarnych tradycji w obrzędowości na obszarach podtatrzańskich".
Zagadnieniom odzieży poświęcone były dwa uzupełniające się referaty: specjali¬
zującej się w tematyce ubioru Barbary Bazielich (Katowice), „Stroje góralskie na po¬
graniczu polsko-słowackim" oraz młodego duetu naukowego, Anny W. Brzezińskiej
(Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM, Poznań) i Justyny Słomskiej
(Muzeum Etnograficzne, Toruń), „Wybrane elementy odzieży ludowej na pograniczu
polsko-słowackim w świetle badań atlasowych". Autorki ostatniego z wymienionych
referatów podjęły się żmudnych badań, porównując dane o elementach odzieży zgro¬
madzone w dwu atlasach: słowackim i polskim. Istotna jest tu zapewne informacja,
że Słowacki Atlas Etnograficzny ukazał się w 1990 roku, aczkolwiek pierwsze mapy
obrazujące występowanie elementów odzieży powstały w 1967 roku. Natomiast
Polski Atlas Strojów Ludowych ukazuje się od 1949 roku. Dla celów porównaw¬
czych autorki wybrały kilka elementów odzieży kobiecej i męskiej. Założenie, iż
omawiany obszar (250 punktów badawczych po stronie słowackiej, prezentowanych
w EAS, oraz 338 punktów badawczych -wytypowanych przez PAE), stanowił w prze¬
szłości jedno wspólne terytorium góralszczyzny, potwierdzają materiały atlasowe.
Wykazują one, że poszczególne grupy ludności nosiły ten sam typ stroju. Po obu
stronach pogranicza funkcjonowały bowiem identyczne w formie i kroju, choć róż¬
niące się w zdobnictwie, rodzaje odzieży. Wynikało to niewątpliwie z uwarunkowań
klimatycznych, geograficznych, jak i kulturowych. Był to zawsze obszar wspólnych
szlaków komunikacyjnych — co dotyczyło zarówno ludzi, jak i surowców, stąd też
pojawiały się tu podobne rozwiązania.
Niezmiernie interesujący był, moim zdaniem, referat Katariny Noväkovej
(Katedra etnológie a mimoeurópskych śrudii, Univerzita sv. Cyrila a Metoda
w Trnavie), na temat form wysokogórskiego transportu w słowackich i polskich
Tatrach. Autorka wyłoniła wspólne elementy, jakimi niewątpliwie były surowiec
i technika wykonania środków transportu. Po obu stronach były to płachty, torby
z materiału, torby skórzane i drewniane plecaki. Natomiast po stronie słowackiej
popularne były tak zwane „krosna", konstrukcją przypominające stelaż plecaka lub
rodzaj wózka bez kół. Taki rodzaj transportu pozwalał na załadunek towarów o wa¬
dze do ponad 100 kg, które w wysokich partiach gór jedynie na plecach tragarzy
mogły być dostarczane na przykład do schronisk. Mężczyźni do dzisiaj trudniący się
tym zajęciem stanowią szczególną grupę, która jednoczy się w związki tragarzy. Noväkova zaprezentowała bogatą ikonografię, która ilustrowała omawiane zagadnienia,
włącznie z rysunkami satyrycznymi, dokumentującymi wyczyny tragarzy.
Wyczerpująca prezentacja Noväkovej na temat transportu wysokogórskiego do¬
ceniona została także przez kolejnego referenta, Zygmunta Kłodnickiego. Celem
jego wykładu było wykazanie względnej homogeniczności obszaru kulturowego
Karpat Północnych, właśnie na przykładzie form tradycyjnego transportu. Autor
zwrócił uwagę, iż owe formy transportu z reguły występują także na nizinach i pozo¬
stają w ścisłym związku z kulturą pasterską. Przykładem może być torba pasterska
440
Kronika
z ozdobną klapą z sukna wełnianego, powszechna na terenach przygranicznych. Jed¬
nocześnie, pewne formy transportu, znane niegdyś na nizinach, przetrwały w górach,
jak na przykład „obońka" — beczułka noszona w płachcie, czy naczynia robione
z kory, służące do przenoszenia jagód. Znane są także formy transportu charaktery¬
styczne jedynie dla terenów górskich i nie stosowane na nizinach, jak sanie z włó¬
kiem z tyłu. Nie wszystkie formy transportu przyjęły się w jednakowym stopniu
w rolno-hodowlanym osadnictwie górskim, na przykład wspomniane „krosna" wy¬
stępują tylko w części zachodniej Karpat.
Zagadnienie postrzegania sąsiadów oczyma naszych górali rozwinęła w swoim
referacie Anna Kowalska-Lewicka („Słowacja widziana oczyma górali północnego
Podtatrza"). Granica przebiegająca między obydwoma narodami, wzdłuż głównej
grani Karpat, ukształtowała się już w końcu XIX wieku. Jednocześnie, przez cały
czas miał miejsce proces wymiany kulturowej. Autorka zastanawiała się, jak Polacy
postrzegali kulturę Słowaków, jak j ą oceniali i jaki wpływ wywierała ona na kultu¬
rę wsi polskiej. Zwróciła także uwagę, że kształtowanie się stereotypów w ocenie
najbliższych sąsiadów jest zjawiskiem powszechnym.
Referenci wielokrotnie podkreślali związki Podhala z północnymi terenami Sło¬
wacji. Dotyczyły one wielu sfer życia. W przypadku pasterzy, codzienne kontak¬
ty miały miejsce przez pięć miesięcy w roku, w trakcie wypasu owiec, trwającego
zwyczajowo do dnia św. Michała (w końcu września). Przejmowano na przykład od
słowackich baców i juhasów styl ubierania. Wiadomości o Słowacji przynosili też
chłopi trudniący się handlem winem węgierskim. Handel był najlepszym ambasa¬
dorem obu kultur. I tak ludność podhalańska oferowała Słowakom czosnek i wełnę,
zaś górale podhalańscy udawali się na stronę słowacką po rosnący tam cis, mający
zastosowanie w bednarstwie. Jeszcze przed I wojną światową zaznaczył się napływ
handlarzy ze Słowacji. Byli to, między innymi, błoniarze, zajmujący się handlem
szkłem i obrazami na szkle (zarówno o treści religijnej, jak i świeckiej — zbójni¬
ckiej) i szmaciarze, skupujący stare ubrania, które sprzedawali do fabryk papieru
po stronie słowackiej. Z Podhala na teren Węgier wędrowali natomiast handlarze
tytoniem.
Podsumowując, zaznaczyć należy, że Słowacy byli kojarzeni w świadomości
Podhalan z większą zamożnością i atrakcyjnością. Nie ulega wątpliwości, że po
stronie południowej pasterstwo stało na wyższym poziomie technicznym niż na
północy. Polscy pasterze uznawali tę przewagę, ceniąc umiejętności pasterzy sło¬
wackich. Świadczyć o tym może obecność w nomenklaturze pasterskiej wielu słów
słowackich, na przykład do dzisiaj liczy się owce po słowacku. W zakresie rolnictwa
zaznaczały się różnice w jakości ziemi uprawnej, która lepsza była po stronie słowa¬
ckiej. Na Podhalu wysiewano głównie owies i jęczmień. Ludność Podhala wędrowa¬
ła też „na siano" oraz „na kosy", czyli zbiór zbóż, na stronę słowacką. Dla Słowacji,
gdzie miało miejsce wcześniej osadnictwo niemieckie, charakterystyczna była wy¬
soka kultura rzemieślnicza i rozwinięty handel. Atrakcyjność jarmarków słowackich
i bogata oferta wyrobów rzemieślniczych przyciągała polską ludność. Słowacja sta¬
nowiła więc dla Podhala Skalnego wzorzec do naśladowania, a mit „wspaniałej Sło¬
wacji" przetrwał na terenach Polski do połowy XIX wieku.
Kronika
441
Sekcja folklorystyczna, sądząc po zamieszczonych w programie konferencji
tytułach referatów, również prezentowała się interesująco. Znalazły się tu między
innymi wystąpienia Teresy Smolińskiej (Katedra Kulturoznawstwa i Folklorystyki
UO, Opole): „Polsko-słowackie badania folklorystyczne", Kornelii Jakubikovej (Ka¬
tedra etnológie, Univerzita A. Komenskeho, Bratislava), Anny Drożdż i Agnieszki
Pieńczak (Instytut Etnologii i Folklorystyki UŚ, Cieszyn): „Tradycyjna obrzędowość
weselna jako źródło poznania stosunków kulturowych zachodniej części pograni¬
cza polsko-słowackiego", czy Antoniego Kroha (Nowy Sącz), „Mit i legenda górala
tatrzańskiego na pograniczu". Nawiasem mówiąc, Antoni Kroh podzielił się póź¬
niej jeszcze raz swą bogatą wiedzą z uczestnikami zjazdu, pełniąc znakomicie rolę
przewodnika na trasie pełnych atrakcji wycieczek po Spiszu i Orawie, tak po stronie
polskiej, jak i słowackiej.
Halina Solecka
V I I MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA
„KSZTAŁTOWANIE TOŻSAMOŚCI ETNICZNEJ I NARODOWEJ
NA POGRANICZU POLSKO-UKRAIŃSKIM",
LUBLIN, 19-20 KWIETNIA 2007
Pomiędzy „scjentyzmem" a „ideologią" zdaje się dziś toczyć dyskusja nad prob¬
lematyką tożsamościową wielkich i małych społeczności z europejskiego kręgu
kulturowego. W ten kontekst wpisuje się lubelska konferencja interdyscyplinarna,
w której udział wzięli socjolodzy, pedagodzy, politolodzy oraz antropolog, z waż¬
nych ośrodków naukowych w kraju i za granicą.
Tematyka „tożsamościowa" przynajmniej od dziesięciu lat inspiruje wystąpienia
polskich i zagranicznych badaczy. Szczególnie należy zwrócić uwagę na te propo¬
zycje, które koncentrują się na przybliżeniu specyfiki społeczności żyjących na po¬
graniczach. Dotyczy to także organizatorów tej konferencji, którzy proponując taki
temat, deklarują tym samym zamysł wymiany doświadczeń i refleksji przede wszyst¬
kim pomiędzy naukowcami, którzy pracują po obu stronach granicy.
W zamierzeniu gospodarzy: Katedry Socjologii Kultury Wydziału Nauk Społecz
nych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, we współpracy z Naro
dowym Uniwersytetem im. Iwana Franki we Lwowie, konferencja miała odsłonić
specyfikę tożsamości etnicznej i narodowej na pograniczu polsko-ukraińskim. Jed¬
nakże tematyka zaprezentowanych wystąpień wskazywała na szersze potraktowanie
problematyki tożsamości zbiorowej oraz pogranicza. Spośród wielu istotnych wąt¬
ków poruszonych w czasie dwóch dni obrad dają się wyodrębnić dwie ogólne ten¬
dencje obecne w opisie i analizie tak zwanej problematyki tożsamościowej. Pierwsza
z nich, którą określić można jako „podejście scjentystyczne", przejawia się poprzez
442
Kronika
dążność do konstruowania odpowiednich definicji kluczowego dla konferencji poję¬
cia oraz analizę konkretnych przykładów społeczności. Otóż zaprezentowane propo¬
zycje wskazują na fakt, że badacze, niezależnie od uprawianej dyscypliny, traktują
tożsamość danej grupy jako proces warunkowany partykularnym kontekstem, w któ¬
rym funkcjonowała dana społeczność. Druga tendencja to uprawianie studiów nad
tożsamością europejską w duchu „zaangażowania społecznego". Problem ten wyda¬
je się wskazywać na głęboko humanistyczny wymiar współczesnych nauk społecz¬
nych. Im bardziej badacze chcą odczuć przydatność własnych poczynań naukowych,
tym silniej angażują się w opisywaną przez nich rzeczywistość. Dotyczy to nie tylko
osób żyjących na pograniczu, które jest jednocześnie celem ich naukowej refleksji,
ale także tych badaczy, którzy zajmują się analizą sytuacji mniejszości zamieszkują¬
cych obszar Polski. Stają się oni niemal rzecznikami spraw ważnych dla utrzymania
odrębności przez daną grupę. Tym samym zdaje się znikać z ich dyskursu postawa
dystansu wobec opisywanej rzeczywistości, natomiast pojawia się w nim dwutoro¬
wość refleksji: z jednej strony definicje utrzymane są w „twardym" naukowym tonie,
z drugiej — widoczne jest identyfikowanie się z przedmiotem badań. Ten „gorący"
sposób traktowania zagadnień kształtowania tożsamości można było dostrzec nie tyl¬
ko w referatach, ale także w dyskusjach i komentarzach.
Zaprezentowane referaty koncentrowały się zasadniczo wokół trzech głównych
kwestii: ogólnej koncepcji tożsamości zbiorowej, jej egzemplifikacji w odniesieniu
do pogranicza i procesów samoidentyfikacyjnych mniejszości z Polski i Ukrainy oraz
przejawów „tożsamości europejskiej".
Kwestia pierwsza, czyli koncepcje tożsamości zbiorowej, dotyczyła połączenia
refleksji filozoficzno-socjologicznej z opisem własnych doświadczeń z badań tereno¬
wych. Tak więc, mówiąc o tożsamości, zwykle za inspirujące uważa się przemyślenia
takich uczonych jak Zygmunt Bauman, który urzeka współczesnych sugestywnymi
metaforami tożsamości jednostki i grupy, czy Anthony Giddens, traktowany jako
autorytet w zakresie współczesnych przemian w społeczeństwach Europy i często
przywoływany, jeśli chodzi o takie pojęcie jak „styl życia". Jednocześnie, owe kon¬
cepcje stanowią owoc autorskiej próby reinterpretacji dotychczasowego stanu wie¬
dzy z zakresu tożsamości zbiorowych, w świetle przeprowadzonych własnych badań.
Istotne jest rozumienie tożsamości zbiorowej jako procesu, a nie wyłącznie stanu
danej społeczności. Ta generalizująca myśl pojawiała się niemal we wszystkich wy¬
stąpieniach. Trwanie grupy pojmuje się zatem jako sytuację dynamiczną, w której
członkowie zazwyczaj „dokonują wyboru", czyli identyfikują się z odpowiednim
zespołem zachowań i wyobrażeń („cechy grupy"), który staje się wyznacznikiem od¬
rębności całej zbiorowości. Znamienne, że na ogół ów wybór definiowany był przez
badaczy jako świadoma refleksja członków danej społeczności nad rzeczywistością,
w której żyją. Natomiast wspomniany „zespół cech" zwykle traktowano jako ważne
dla grupy wartości, na przykład takie jak poczucie dumy (ujęcie Jerzego Nikitorowicza z Uniwersytetu w Białymstoku). Właśnie kategoria wartości wydaje się typowym
wyróżnikiem dla społeczności, szczególnie tych, które określa się jako lokalne, więc
mniejsze liczebnie, wtopione w struktury samorządowe, regionalne, funkcjonujące
w obrębie państwa. W obrębie wyznawanych wartości mieści się także tradycja, reli-
Kronika
443
gia czy „sposób życia przodków". I choć koncepcję tożsamości zbiorowej budowanej
wokół wartości poruszono w odniesieniu do życia ludności na Podlasiu, to samo po¬
jęcie wartości zdaje się ważne i w innych omawianych przypadkach kształtowania się
odrębności grup z europejskiego kręgu kulturowego. Kategoria ta jest zatem widoczna
w politologicznym ujęciu omawianego terminu (propozycja Ireneusza Karolewskie
go z Uniwersytetu w Poczdamie). Punktem wyjścia jest założenie, że istnieje „poczu¬
cie wspólnoty u obywateli, powodujące przedłożenie u nich interesu publicznego nad
własne dobro, wynikające z pobudek egoistycznych". W związku z tym, możliwe staje
się wykształcenie tożsamości państwowej, a nawet międzynarodowej określonego na¬
rodu (przykład Ukrainy, według L. Uhryn, Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki,
Lwów). Owa kategoria dotyczy także wysiłków elit grup mniejszościowych w Polsce,
które dążą do podkreślenia roli wyróżnika, jakim jest rodzimy język ich grupy. Wal¬
cząc o prawo do jego uznania przez władze naszego państwa jako równego językowi
polskiemu („dwujęzyczność"), uczyniły z tego wyróżnika wartość, wokół której ich
społeczności mogą koncentrować swoje interesy publiczne (na przykład Kaszubi, we¬
dług Sławomira Łozińskiego z Uniwersytetu Warszawskiego). Poza tym, tożsamość
zbiorowa została zinterpretowana przez badaczy w odniesieniu do jednostkowej, co
stanowi dopełnienie zagadnienia. Za najbardziej pełne rozwinięcie tego wątku nale¬
żałoby uznać stwierdzenie, że rozwój jednostki, jej tożsamość kulturowa, zależy od
grupy pochodzenia i społeczeństwa. Zmiana kontekstu życia prowokuje zwykle u jed¬
nostki refleksję nad własną tożsamością, co z kolei prowadzi do „utrwalenia, zachwia¬
nia lub wykształcenia nowej tożsamości" — swoistego skarbca cech wartych (lub nie)
utrwalania w ciągu jej życia (Leon Dyczewski, Katolicki Uniwersytet Lubelski).
Kwestia druga, czyli egzemplifikacje tożsamości grupowych, okazała się najbar¬
dziej wieloaspektową częścią spotkania. Poniższe omówienie dotyczy jedynie wybra¬
nych zagadnień, najczęściej związanych z opisem współczesnej sytuacji danej grupy.
Pierwszy wątek wśród tych zagadnień dotyczył sytuacji grup mniejszościowych
żyjących w Polsce — Ukraińców w województwie lubuskim (Aleksandra Jawornicka-Nowosad, Uniwersytet Zielonogórski) i na Podlasiu północnym (Monika Ślężak,
Uniwersytet Rzeszowski) oraz we Francji — Alzatczyków (Agnieszka Chwieduk,
Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań). Kwestia pogranicza sprowadzona zosta¬
ła do analizy procesów tożsamościowych (m.in. problemów dwukulturowości). Na
uwagę zasługuje tu definiowanie, rozbieżne, tożsamości kulturowej. Według Chwieduk, dotyczy ona nawykowego działania członków społeczności przekazywanego
z pokolenia na pokolenie, a nie wyłącznie ich świadomej refleksji nad rzeczywi¬
stością grupy. Inni badacze traktują ją z reguły jako przejaw świadomych deklaracji
członków społeczności o poczuciu własnej odrębności.
Kolejny wątek, który obejmuje przykłady sytuacji mniejszości narodowych pol¬
skiej i białoruskiej, zawiera tym razem ujęcie tożsamości kulturowej „jako jednej
i wielowymiarowej jednocześnie, ulegającej zmianom oraz podlegającej jednostko¬
wej waloryzacji", co wykazano na przykładzie sytuacji Polaków z Grodzieńszczyzny
(Mirosław Sobecki, Uniwersytet w Białymstoku). Innym pojęciem, równie ważnym
w tej podgrupie tematycznej, jest „dziedzictwo kulturowe". Traktowane jako „międzypokoleniowy przekaz treści kulturowych", stało się narzędziem w analizie proce-
444
Kronika
su socjalizacji młodzieży białoruskiej w Polsce. Pokolenie to buduje swoje poczucie
odrębności narodowej poprzez odwołanie się do zwyczajów zwłaszcza najstarszej
generacji, które określa się jako „tradycję" (Dorota Misiejuk, Uniwersytet w Bia¬
łymstoku).
Trzeci wątek stanowił kontynuację poprzedniego i dotyczył zagadnienia tożsa¬
mości narodowej, między innymi relacji polsko-ukraińskich i kształtowania toż¬
samości politycznej na Ukrainie. Stosunki polsko-ukraińskie (zwłaszcza na terenach
historycznie należących do Polski), -wydają się, według deklaracji mieszkających tam
Polaków, bardzo dobre (badania przeprowadzone przez Adama Ustrzyckiego z Wyż¬
szej Szkoły Zarządzania i Administracji w Opolu). Jednak skoro tak jest, to dlaczego
drastycznie „kurczy się" na tych terenach liczba osób określających się jako Polacy?
W odpowiedzi na to pytanie, autor badań stwierdził, że występuje zanik identyfikacji
z „polskością" oraz wysoki stopień adaptacji społeczności polskiej do ukraińskiej.
Zanikowi temu sprzyja, wśród innych czynników, stereotypowe (negatywne) podej¬
ście władz ukraińskich do problemów polskiej mniejszości. Jeśli chodzi o tożsamość
narodową Ukraińców, jej współczesny rys rozważono z perspektywy dawnych po¬
działów historyczno-politycznych oraz aktualnych zmian w zakresie ustawodawstwa
państwowego. Z jednej strony, państwo ukraińskie, ze względu na wewnętrzne, hi¬
storycznie utrwalone podziały na wschodnią i zachodnią Ukrainę, zmaga się z włas¬
ną tożsamością narodową (koncepcja przedstawiona przez L. Uhryn), z drugiej, stoi
w obliczu kwestii wewnętrznej — etnicznych roszczeń uznania odrębności takich
grup jak Rusini, Romowie oraz problemów mniejszości narodowych: Rosjan, Wę¬
grów i Polaków (według Ihora Zinko, Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki,
Lwów). Oba te aspekty kształtowania tożsamości zdają się ściśle ze sobą związane.
Tożsamość narodowa Ukraińców została zinterpretowana jako ważny element pro¬
cesów politycznych, z którymi przyszło zmagać się współczesnemu państwu ukraiń¬
skiemu. Jest ono w drodze do wykształcenia własnej tożsamości państwowej, ważnej
choćby ze względu na międzynarodowy kontekst, w który wkroczyło po okresie do¬
minacji sowieckiej (L. Uhryn). Jednym z przejawów demokratyzacji tego państwa
(poza przystąpieniem do głównych międzynarodowych kart i konwencji) jest aktu¬
alne ustawodawstwo, które stara się odpowiednio do norm prawa międzynarodowego
regulować problem relacji międzyetnicznych. Stworzenie dla mniejszości możliwości
prawnych i pomocy materialnej nie rozwiązuje jednak najbardziej drażliwej kwestii,
czyli sytuacji mniejszości rosyjskiej. Największym problemem jest określenie praw¬
nego statusu języka rosyjskiego jako oficjalnego języka regionalnego we wschodniej
części kraju (I. Zinko). Sytuacja ta wskazuje, że słusznie jest mówić o nadal aktualnym
podziale Ukrainy na wschodnią i zachodnią, stanowiących odrębne „części kulturo¬
we" — regionalne (L. Uhryn). Różnice w „strukturze mentalności, odrębnych war¬
tościach, normach, standardach" wykształciły się w wyniku działania na przestrzeni
wieków takich „obiektywnych elementów tożsamości jak terytorium historia, religia
oraz język". Wśród tych antagonizmów, szczególne miejsce zajmuje kreowana przez
elity polityczne (architektów nowych mitów społecznych, służących do manipulacji
elektoratem) kwestia odmienności etnicznej „wschodu" i „zachodu" kraju. Ta wizja
podtrzymywana jest przez wpływowych polityków za pomocą stereotypowej opozy-
Kronika
445
cji: „rosyjski, komunistyczny wschód" — „ukraiński, narodowy zachód". Na ten wy
miar współczesnej tożsamości narodowo-politycznej Ukrainy nakładają się warunki
społeczno-ekonomiczne, w których przyszło żyć Ukraińcom po zmianie ustroju.
Kwestia trzecia, poruszona w czasie obrad, związana jest z zagadnieniem toż
samości europejskiej. Ważny aspekt kształtowania się współczesnych tożsamości
zbiorowych, to ich przyszłość w „jednoczącej się Europie". Stanowią one bowiem
potencjalne elementy wspólnoty kulturowej Starego Kontynentu. Konstruowanie jej,
to zadanie elit, tworzących instytucje w ramach Unii, które mają stanowić podstawę
identyfikacji dla poszczególnych społeczności i narodów. Wobec takich poczynań
warto postawić pytanie o „charakter identyfikacji zbiorowej w Europie, o model toż
samości w polityce unijnej" i o sferę praktyki, czyli, jakie tożsamości można aktualnie
wyróżnić wśród Europejczyków (Robert Szwed, Katolicki Uniwersytet Lubelski).
Omówione wyższej zagadnienia wpisują się w scjentystyczną tendencję w stu
diach nad tożsamością zbiorową. Jednakże, aby owo podejście było pełne, należa¬
łoby też oczekiwać od zaproponowanych interpretacji nieco bardziej krytycznych
akcentów w stosunku do pojęć czy koncepcji tworzących kanon wiedzy z zakresu
poruszonej tu tematyki tożsamościowej. Tymczasem zdawała się przeważać „posta¬
wa ostrożności", ograniczająca się w większości przypadków raczej do opisu sytuacji
danej społeczności i do przywoływania „dobrych-na-wszystko" autorytetów z za¬
kresu socjologii czy też filozofii. Być może jest to signum temporis „postpostmodernizmu", w którym dobrze czują się europejskie elity, i w którym niewielu rzeczy
można być już pewnym. Z tą myślą wiąże się kolejna, mająca charakter bardziej
osobistej refleksji niż skrupulatnej sprawozdawczości. Mowa mianowicie o drugiej
tendencji, czyli postawie ideologizującej — „nauki zaangażowanej społecznie". Jej
przejawy były subtelne i przybierały u referujących postać deklaracji czy też propo¬
zycji o charakterze politycznym (status grupy) i prospołecznym (sytuacja materialna,
dostęp do edukacji), wplecionych w naukowy wywód. Przykłady życia określonych
społeczności niejednokrotnie kryją w sobie ludzkie dramaty, wobec których nie za¬
wsze udaje się zachować badaczom chłodny dystans. Szczególnie dotyczy to grup
żyjących właśnie na pograniczu. Naukowcom, zgłębiającym procesy identyfikacyjne
tych zbiorowości, trudno ustrzec się przejmowania roli rodzimych elit, wspomaga¬
jących swym głosem, a więc konstruujących granice odrębności owych podmiotów.
Czyż nie jest przejawem porte-parole interesów danej grupy taki przekaz doświad¬
czenia badawczego na forum konferencyjnym, z którego wynika nie tylko sugestyw¬
ny obraz jej życia, ale także postulowanie sposobów rozwiązania jej problemów?
I wreszcie ostatnia uwaga — każda badana społeczność angażuje „w siebie" jej
badacza, który zawsze pozostaje, niezależnie od swych naukowych zadań, człowie¬
kiem poszukującym kontaktu z innymi ludźmi. Ten „ludzki aspekt" już od dawna
domaga się rewizji i omówienia w odniesieniu do problematyki tożsamościowej. Py¬
taniem aktualnym i otwartym pozostaje więc kwestia, na ile będziemy jako badacze
świadomi własnego wpływu na opisywaną przez nas rzeczywistość i jaki zechcemy
zrobić z tej refleksji użytek.
Agnieszka Chwieduk
Kronika
446
„DZIEDZICTWO KASZUBSKIEJ KULTURY LUDOWEJ —
PROBLEMY OCHRONY I UPOWSZECHNIANIA",
STARBIENINO, 7-9 GRUDNIA 2006
Kaszubski Uniwersytet Ludowy im. Józefa Wybickiego istnieje od 1982 roku,
w swej działalności nawiązując do idei „szkoły dla życia", której propagatorem był
duński pastor i uczony Nikolai Frederik Severin Grundtvig. KUL, którego główna
siedziba znajduje się w Wieżycy, od początku nawiązywał do aktualnych problemów
oświaty i kultury regionalnej Kaszub, ale także do terenu całego Pomorza Zachod
niego. Od początków lat 90. XX wieku głównymi adresatami działań edukacyjnych
podejmowanych w ramach projektów są nauczyciele, regionaliści i samorządowcy,
działający na rzecz swoich wspólnot lokalnych. Główne kierunki działalności sku¬
piają się wokół edukacji obywatelskiej, regionalnej oraz ekologicznej .
Od roku 2004 Kaszubski Uniwersytet Ludowy działa jako fundacja, a środki na
realizację treści programowych pozyskuje między innymi z funduszy europejskich,
ministerialnych oraz samorządowych.
Oprócz działalności edukacyjnej i szkoleniowej KUL stara się pełnić rolę ani¬
matora ruchu regionalnego na terenie Pomorza, zapraszając do współpracy zarówno
naukowców, samorządowców, muzealników i nauczycieli, jak i twórców ludowych,
na przykład z Kaszub i Kociewia. W ramach działalności mającej na celu konsoli¬
dację środowiska naukowego i regionalnego, od 7 do 9 grudnia 2006 roku odbywa
ło się w Starbieninie Regionalne Forum „Dziedzictwo kaszubskiej kultury ludowej
— problemy ochrony i upowszechniania". Zorganizowanie spotkania miało na celu
wywołanie debaty nad stanem kaszubskiej kultury ludowej, uwzględniającej także
problemy związane z jej ochroną, promocją i upowszechnianiem oraz rolą i miej¬
scem kaszubskiej kultury w edukacji regionalnej. Adresatami forum byli: etnografo¬
wie, pracownicy pomorskich muzeów, nauczyciele-regionaliści, animatorzy kultury,
twórcy ludowi, historycy, bibliotekarze oraz działacze samorządów lokalnych.
Forum otworzył Marek Byczkowski, prezes Zarządu Fundacji Kaszubski Uniwer
sytet Ludowy. Prezentacja referatów i komunikatów odbywała się w kilku częściach;
w sumie miały miejsce 22 wystąpienia, w większości wzbogacone o prezentacje mul¬
timedialne, ukazujące wyniki badań i bogatą dokumentację fotograficzną. Wystąpie¬
nia prezentowane były w dwóch blokach tematycznych. Pierwszy poświęcony był
kulturze Kaszub i Pomorza, problemom jej upowszechniania i promowania, drugi
— problemom związanym z edukacją regionalną, poszukiwaniem nowych rozwią¬
zań dydaktycznych oraz tworzeniem wspólnych projektów edukacyjnych.
Wygłoszone referaty można podzielić, ze względu na poruszane problemy, na
następujące grupy tematyczne:
1. Rola i miejsce kultury regionalnej (kaszubskiej i kociewskiej) we współczes
nym świecie, w tym przypomnienie głównych założeń uchwały UNESCO w spra1
1
Więcej na temat działalności KUL oraz realizowanych projektów znaleźć można na stronie inter
netowej http://www.kfhs.com.pl/ (dostęp: 24.04.2007).
Kronika
447
wie ochrony dziedzictwa kultury ludowej i tradycyjnej. W prezentowanych wystą¬
pieniach poruszony został również problem kaszubskiej kultury ludowej, rozdartej
między przeszłością a przyszłością oraz problem poszukiwania korzeni kulturowych
przez mieszkańców Pomorza Środkowego (grupy ludności kaszubskiej, a także prze¬
siedleńców z Kresów Wschodnich oraz Polski centralnej). Postawione zostały także
pytania dotyczące dziedzictwa kulturowego Kaszub i Kociewia oraz kreowania kul¬
tury regionalnej i zjawiska folkloryzmu.
2. Przykłady działań mających na celu prezentację i upowszechnienie elementów
dziedzictwa kulturowego, podejmowanych przez muzea i skanseny (Wdzydze Ki¬
szewskie, Kluki, Słupsk). Zaprezentowano działania edukacyjne i programy naucza¬
nia wdrażane w szkołach (Szkoła Podstawowa na Głodnicy z wykładowym językiem
kaszubskim), podejmowane przez stowarzyszenia (Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie,
Stowarzyszenie Twórców Ludowych) oraz w ośrodkach kultury (teatr DIALOGUS
w Parchowie). Swoimi doświadczeniami podzielili się także nauczyciele (projekt wy¬
miany międzyszkolnej nazywany „Wycinanka" oraz działalność Gminnej Izby Re¬
gionalnej) i bibliotekarze (Miejska Biblioteka Publiczna w Lęborku).
3. Problem edukacji wielokulturowej oraz tożsamości kulturowej mieszkańców
Pomorza w kontekście idei edukacji regionalnej.
4. Propozycja akcji przeciwko bezrobociu i wykluczeniu społecznemu, połączona
z prezentacją programu aktywizacji osób bezrobotnych. Celem „Programu «Gryf»
— czyli jak tradycja kaszubska wspiera bezrobotnych" jest umożliwienie realizo
wania projektów nawiązujących do tradycji regionu (m.in. wytwarzanie produktu
lokalnego i jego reklama, nauka rękodzieła, rekonstrukcja stroju żuławskiego).
W ramach Regionalnego Forum miało także miejsce wystąpienie grupy uczniów,
którzy zaprezentowali widowisko obrzędowe Gwiżdże z Żelistrzewa, nawiązując tym
samym do tradycji obchodów kolędniczych, mających miejsce w okresie Godów.
Największą wartością zorganizowanej konferencji, obok wymiany doświadczeń
naukowych, był fakt, iż spotkały się na niej osoby wywodzące się z różnych środo¬
wisk, reprezentujące kilka dziedzin nauki (pedagogika, etnologia, socjologia, muzeologia), na co dzień funkcjonujące w różnych środowiskach. Dużym atutem Re¬
gionalnego Forum był także udział osób, które w swej pracy zawodowej zajmują się
praktycznym realizowaniem idei edukacji regionalnej w szkołach, ośrodkach kultury,
muzeach i bibliotekach.
Anna Weronika Brzezińska