Text
„Etnografia Polska", t. X X I V z. 1
I S S N 0071-1861
WITOLD DYNOWSKI
Z PRZEMÓWIENIA WYGŁOSZONEGO NA OTWARCIU
MIĘDZYNARODOWEGO SYMPOZJUM MONGOLISTYCZNEGO
W WARSZAWIE POD HASŁEM: „TRADYCJA WE WSPÓŁCZESNEJ
K U L T U R Z E MONGOLSKIEJ R E P U B L I K I LUDOWEJ"
Otwierając Międzynarodowe Sympozjum Mongolistyczne pragnę ser
decznie powitać wszystkich uczestników biorących udział w naszych
obradach. Ze szczególną przyjemnością w imieniu organizatorów chcę
przywitać i pozdrowić przedstawicieli nauki przybyłych z zagranicy,
zarówno z różnych środowisk europejskich, azjatyckich, amerykańskich,
jak i z Australii.
Na wstępie winienem P a ń s t w u wyjaśnić okoliczności, które zadecy^
dowały o takim, a nie innym zgrupowaniu referatów autorów polskich
i wygłaszaniu ich w odpowiedniej kolejności w różnych instytucjach nau
kowych — w Uniwersytecie Warszawskim i w Instytucie Historii K u l
t u r y Materialnej PAN. Uniwersytet Warszawski był bowiem kolebką
mongolistyki polskiej. Tu w końcu ubiegłego stulecia pracował J. K o
walewski, t u po I I wojnie światowej prof. M . Lewicki podjął dziedzictwo
po W. L . Kotwiczu, po zgonie zaś M . Lewickiego Katedrą Mongolistyki
(jedyną w Polsce) kieruje prof. S. Kałużyński. Wiele więc przemawia za
tym, żeby linią kierunkową połączyć zakresy zainteresowań k i l k u gene
racji mongolistów polskich. Co więcej, z płaszczyzn zainteresowań mon
golistów polskich nie trudno jest dostrzec punkty odniesienia występu
jące w kierunkach mongolistyki światowej.
Całkiem inaczej złożyły się studia kulturoznawcze o Mongolii pro
wadzone od 1966 r. przez sektor etnograficzny I H K M łącznie z Katedrą
Etnografii UW. Skrystalizowały się one na podstawie obrazu tradycyj
nej k u l t u r y mongolskiej sprzed rewolucji i osiągniętych tam wyników
badawczych oraz na teoretycznych próbach ustalenia prawidłowości adap
tacji k u l t u r y koczowniczo-pasterskiej do modeli współczesnej cywiliza
cji. Zawsze jednak ostatecznym celem naszych wysiłków — naszym pro
gramem maksimum — było podjęcie konkretnych, zespołowych i syste
matycznych badań terenowych w tym kraju. Dopiero bowiem bezpośred
nie zetknięcie się z żywą społecznością, odbieranie pełnych wrażeń i re
jestracja na bieżąco zmian strukturalnych kultury oraz śledzenie powsta-
14
WITOLD
DYNOWSKI
wania impulsów i ich złożonej transmisji społecznej przy przekształca
niu starego w nowe, może stać się właściwym czynnikiem inspirującym
do wysuwania trafnych wniosków naukowych.
Ogólnym i długofalowym przedmiotem badań stały się prawidłowości
adaptacji tradycyjnej kultury pasterskiej do wymogów współczesnej cy
wilizacji i modelu nowoczesnego państwa socjalistycznego. W t y m ogól
nie sformułowanym spojrzeniu badawczym znalazły się następujące za
dania szczegółowe: Chodziło przede wszystkim o odtworzenie na podsta
wie literatury, źródeł zastanych i tradycji ustnej obrazu k u l t u r y paster
skiej sprzed rewolucji. Najistotniejszą rzeczą przy t y m stało się poszu
kiwanie czynników sprawczych, które stabilizowały ten system k u l t u
rowy. Pytania badawcze dotyczyły roli środowiska geograficznego, czyn
nika demograficznego, systemu politycznego i gospodarczego, roli struk
tury społecznej i jej związków z wątkami wierzeniowymi.
Tematykę badań nad przemianami współczesnymi ujęto w cztery za
sadnicze grupy:
1. Studia nad przemianami współczesnymi kultury nomadyczno-pasterskiej w t y m wariancie, który zachowuje koczowniczy tryb życia
i gospodarkę pasterską, lecz modernizuje go przez racjonalizację hodo
wli, uspołecznione formy gospodarowania, kolektywizm organizacji ży
cia zbiorowego i tworzenie w ośrodkach somonowych stałych centrów
dyspozycyjnych i usługowych dla pasterzy.
2. Prawidłowość przechodzenia od tradycyjnej gospodarki pastersko-koczowniczej do uspółdzielezonych form gospodarki pastersko-rolniczej
związanej z elementami życia osiadłego. Rola czynnika państwowego
w t y m procesie, funkcja państwowych gospodarstw rolnych, wpływów
wzorów kulturowych krajów rolniczych. Bezpośrednie przyczyny spraw
cze tego procesu, jego przebieg i efekty współcześnie obserwowane.
3. Studia nad procesem tworzenia się miast i ośrodków wytwarzania
przemysłowego. Powstawanie społeczności miejskich. Drogi rekrutacji
klasy robotniczej. Przebieg procesów miastotwórczych; adaptacja lud
ności stepowej do w a r u n k ó w życia miejskiego i pracy w zakładach prze
mysłowych.
4. Kształtowanie się w warunkach społeczeństwa socjalistycznego
nowej kultury narodowej. Procesy laicyzacji kultury. Kształtowanie się
poczucia wspólnoty ogólnonarodowej. Wiedza o innych krajach i naro
dach. Rola elementów tradycyjnej kultury ludowej w procesie współ
czesnej integracji narodowo-państwowej. Rola inteligencji mongolskiej,
jej rola społeczno-kulturowa.
Studia nad prawidłowościami przemian kultury pastersko-koczowniczej w warunkach kolektywizacji i tworzenia ośrodków lokalnych z na
tury rzeczy można było przeprowadzić tylko w terenie. Podobnie przed
stawia się sprawa studiów nad wprowadzeniem rolnictwa i osiadłego
trybu życia. Materiał dokumentacyjny, jakim dysponują w t y m zakresie
Z
15
PRZEMÓWIENIA
- archiwa i instytucje mongolskie, okazał się niewystarczający dla pogłę
bionych studiów nad funkcjonalnym sensem tych przemian, nad pra
widłowościami przemian kulturowych, gdyż zastany zasób źródeł to
przede wszystkim ujęcia ilościowe, dotyczące zagadnień gospodarczych.
Toteż prace nasze w Mongolii musiały objąć wcale pokaźne obszary kra
ju i, co nie obojętne dla efektów naukowych, zebrane materiały cechuje
duży rozrzut w terenie.
Jest rzeczą zrozumiałą, że w dłuższym procesie gromadzenia mate
riałów powstały większe zgrupowania tematyczne, które możemy zamk
nąć w określonej całości. W ten sposób możemy spojrzeć na zbiorowy
trud uczestników ekspedycji etnograficznej w Mongolii w gromadzeniu
materiałów do dziejów somonu Bajan — dzisiaj somon przyjaźni polsko-mongolskiej. Można się spodziewać, że po opracowaniu tych mate
riałów w studiach mongolskiego procesu historycznego utrwali się szer
sze spojrzenie na nową rejonizację kraju i mechanizmy wyzwalania no
wych sił społecznych ze środowiska miejscowych czy nowo osiedlonych
aratów.
Trudno o bardziej właściwe uwypuklenie sytuacji, w której doszło
do nowych ustaleń pojęciowych dla tradycyjnej instytucji o nazwie
churał. W rekonstrukcji bowiem procesu ścierania się starego porządku
z nowym modelem ustrojowym również churały jako system wieloszczeblowego przedstawicielstwa szerokich mas arackich należy zaliczyć do
tych kategorii, które dopiero musiały torować sobie drogę w nowej rze
czywistości historycznej. Z takim porządkiem rzeczy mamy do czynie
nia niemal przy k a ż d y m akcie zakładania nowych somonów i zjednoczeń
arackich.
Zgromadzono też zespołowo materiały terenowe do bardzo istotnej
dla mongolskiego życia gospodarczego kwestii kontynuowania zawodu
pasterskiego przez młodą generację. W Mongolii bowiem, podobnie jak
w innych środowiskach o dużych kontrastach bytowania na wsi i w sku
piskach normujących życie na wzór zwartych osiedli miejskich, daje się
ostatnio odczuć rezygnację z zawodów tradycyjnych. W badaniach te
renowych nowo zaistniałej sytuacji chodziło przede wszystkim o ujaw
nienie i rejestrację czynników sprawczych powodujących zachwianie
wiekowego porządku w tradycyjnym systemie wartościowania zajęć
w chudonie. Zdajemy sobie sprawę, że zasoby materiałowe pochodzące
z k i l k u ajmaków aczkolwiek są niemałe nie mogą być w pełni reprezen
tatywne dla całej Mongolii. Były to badania jedynie sondażowe, które
traktować należy jako przyczynek do podjęcia akcji szerszej w skali ca
łego kraju. Zestaw materiałów zebranych przez polską ekspedycję etno
graficzną został już wstępnie zweryfikowany i opublikowany .
1
1
Patrz: I . K a b z i ń s k a - S t a w a r z , Adaptacja młodzieży
środowiska
pasterskiego, „Etnografia Polska", t. 23: 1979, z. 2.
mongolskiej
do
Z
15
PRZEMÓWIENIA
. StfttMwa i instytucje mongolskie, okazał się niewystarczający dla pogłę
bionych studiów nad funkcjonalnym sensem tych przemian, nad pra
widłowościami przemian kulturowych, gdyż zastany zasób źródeł to
przede wszystkim ujęcia ilościowe, dotyczące zagadnień gospodarczych.
Toteż prace nasze w Mongolii musiały objąć wcale pokaźne obszary kra
ju i, co nie obojętne dla efektów naukowych, zebrane materiały cechuje
duży rozrzut w terenie.
Jest rzeczą zrozumiałą, że w dłuższym procesie gromadzenia mate
riałów powstały większe zgrupowania tematyczne, które możemy zamk
nąć w określonej całości. W ten sposób możemy spojrzeć na zbiorowy
trud uczestników ekspedycji etnograficznej w Mongolii w gromadzeniu
materiałów do dziejów somonu Bajan — dzisiaj somon przyjaźni polsko-mongolskiej. Można się spodziewać, że po opracowaniu tych mate
riałów w studiach mongolskiego procesu historycznego utrwali się szer
sze spojrzenie na nową rejonizację kraju i mechanizmy wyzwalania no
wych sił społecznych ze środowiska miejscowych czy nowo osiedlonych
aratów.
Trudno o bardziej właściwe uwypuklenie sytuacji, w której doszło
do nowych ustaleń pojęciowych dla tradycyjnej instytucji o nazwie
churał. W rekonstrukcji bowiem procesu ścierania się starego porządku
z nowym modelem ustrojowym również churały jako system wieloszczeblowego przedstawicielstwa szerokich mas arackich należy zaliczyć do
tych kategorii, które dopiero musiały torować sobie drogę w nowej rze
czywistości historycznej. Z takim porządkiem rzeczy mamy do czynie
nia niemal przy każdym akcie zakładania nowych somonów i zjednoczeń
arackich.
Zgromadzono też zespołowo materiały terenowe do bardzo istotnej
dla mongolskiego życia gospodarczego kwestii kontynuowania zawodu
pasterskiego przez młodą generację. W Mongolii bowiem, podobnie jak
w innych środowiskach o dużych kontrastach bytowania na wsi i w sku
piskach normujących życie na wzór zwartych osiedli miejskich, daje się
ostatnio odczuć rezygnację z zawodów tradycyjnych. W badaniach te
renowych nowo zaistniałej sytuacji chodziło przede wszystkim o ujaw
nienie i rejestrację czynników sprawczych powodujących zachwianie
wiekowego porządku w tradycyjnym systemie wartościowania zajęć
w chudonie. Zdajemy sobie sprawę, że zasoby materiałowe pochodzące
z k i l k u ajmaków aczkolwiek są niemałe nie mogą być w pełni reprezen
tatywne dla całej Mongolii. Były to badania jedynie sondażowe, które
traktować należy jako przyczynek do podjęcia akcji szerszej w skali ca
łego kraju. Zestaw materiałów zebranych przez polską ekspedycję etno
graficzną został już wstępnie zweryfikowany i opublikowany .
J
1
Patrz: I . K a b z i ń s k a - S t a w a r z , Adaptacja młodzieży
środowiska
pasterskiego, „Etnografia Polska", t. 23: 1979, z. 2.
mongolskiej
do
16
WITOLD
DYNOWSKI
Równolegle do prac prowadzonych zespołowo każdy z uczestników ek
spedycji związał swe zainteresowania dodatkowo z określonym, kon
kretnym tematem bądź z zespołem tematów potraktowanych monogra
ficznie. Dla przykładu wymieńmy zespół tematów scalonych pod hasłem
,.urbanizacja stepu". Pod ogólnym tytułem Torguci przygotowuje się
do druku monografię jednej szczególnie interesującej grupy mniejszościo
wej w Mongolii. Ze studiów kultury tradycyjnej (obrzędy, światopo
gląd) w zainteresowaniach indywidualnych zrodziły się wysoce pasjonu
jące refleksje na temat ujawnionych kategorii w języku symbolicznym.
Interesująco zapowiadają się także wyniki studiów nad elementami l u dycznymi w kulturze mongolskiej. Do tematów przygotowanych do dru
k u i częściowo już opublikowanych trzeba zaliczyć rozważania o mon
golskim systemie pokrewieństwa. Z szerokiego tła studiów zagadnień
społecznych wyłonił się wreszcie zakres zainteresowań indywidualnych
pod hasłem „rodzina mongolska".
Pozostaje pytanie, jak ocenić i jak się ustosunkować do prac prowa
dzonych iw Mongolii przez polską ekspedycję etnograficzną i do ich w y
ników. Nie ulega wątpliwości, że około 50 pozycji publikowanych (w tym
dwie książkowe) stanowi wymierny wynik działalności polskich etno
grafów w Mongolii. Wydaje się jednak, że nie t y m i kategoriami trzeba
mierzyć udział w badaniach naukowych i obecność polskiej ekspedycji
w t y m kraju.
W kręgu nauki mongolskiej, zwłaszcza w jej ogniwach stykających
się z nauką światową (kongresy i sympozja międzynarodowe), chętnie
hołduje się refleksjom na tematy bardziej odległej i bliższej historii
rodzimej. Przewodnią myślą I I Międzynarodowego Kongresu Mongoli
stów w Ułan Bator była głęboka refleksja na temat wkładu kultury
mongolskiej w rozwój cywilizacji światowej. W t y m samym środowisku
naukowym, na bazie przemian od okresu mandżurskiego, podjęto także
próby szerszych uogólnień, zmierzające w kierunku stworzenia systemu
ocen i wartościowania oznak postępu. Błyskotliwie to zauważył prof.
Walther Heissig w książce Die Mongolen, pisząc w podtytule: „Ein Volk
sucht seine Geschichte" (co należałoby tłumaczyć jako „naród odszuku
jący swą historię").
Rozbudzona refleksja historyczna, przepełniona akcentami oceniają
cymi, charakteryzuje bodaj każde społeczeństwo znajdujące się w pro
cesie gwałtownych przemian, społeczeństwo odzyskujące lub zyskujące
samodzielność państwowo-narodową, zmierzające k u modernizacji gospo
darki i form życia zbiorowego. Zazwyczaj pierwszym zadaniem podej
mowanym przez nowo kształtujące się środowisko intelektualne — hu
manistyczne — jest próba rozrachunku z procesem historycznym. Nic
więc dziwnego, że mongolska myśl historyczna koncentruje się na anali
zie i ocenie ostatnich 60 lat. Jest także rzeczą zrozumiałą, że mongolska
myśl historyczna tak wiele uwagi poświęca początkom ruchów rewolu-
Z
PRZEMÓWIENIA
17
cyjnych i działaniu nowego aparatu władzy. Z drugiej strony dziś,
z perspektywy 60 lat dzielących Mongolię od rewolucji, coraz częściej
stawiane jest pytanie, w jaki aposób i co należałoby zachować z modelu
tradycyjnego.
Jest to najbardziej właściwa płaszczyzna, na której można rozpatry
wać efekty współpracy etnografii polskiej z mongolskimi przedstawi
cielami myśli historyczno-społecznej. Tu nie tylko zaznacza się pionier
ska rola etnografii polskiej w kontaktach nauki dwóch socjalistycznych
państw, lecz także i pomoc w pozyskiwaniu nowych p a r t n e r ó w do współ
pracy — p a r t n e r ó w z innych dyscyplin naukowych, przede wszystkim
archeologów i socjologów. Co więcej, na tej płaszczyźnie jako na bar
dziej t r w a ł y m gruncie można z większym powodzeniem stawiać nowe,
szersze pytania badawcze, łączące w odpowiedzi przeszłość z przyszłoś
cią. Można się więc pytać czy Mongolia, podobnie jak inne wielkie na
rody Azji, niezależnie od ustroju i stopnia zaawansowania w technicznej
modernizacji bytowania {np. Japonia, Chiny, Korea) pozostaje nadal na
osi azjatyckiej, czy też przestawia się na oś inną i iw czym się to szcze
gólnie jaskrawo wyraża.
2 — E t n o g r a f i a P o l s k a , X X I V , z. 1