Text
Aleksandra Jacher-Tyszkowa
I I . 1. Matka B o s k a C z ę s t o c h o w s k a , obrazek n a blasze, w y m .
12,3 X 10,7 cm, warsztat c z ę s t o c h o w s k i , X V I I I w. N a od
wrocie ś w . J a n Nepomucen
Z PROBLEMATYKI WYSTAWY „MATKA BOSKA CZĘSTOCHOWSKA
W POLSKIEJ SZTUCE LUDOWEJ I POPULARNEJ"
N a wystawie kopii obrazu Matki Boskiej C z ę s t o c h o w s k i e j
Niezliczone przedmioty, genetycznie z w i ą z a n e z oryginalnym
zorganizowanej staraniem Muzeum Etnograficznego w K r a k o w i e
obrazem p o w s t a ł y w oparciu o różne ciągi form, w k t ó r e obrósł
w roku Jubileuszu 600-leoia Jasnej Góry zgromadzono
przeszło
niejako pierwowzór. A b y w y o b r a z i ć sobie te genetyczne zależ
one ze zbiorów
n o ś c i m o ż e m y p o s ł u ż y ć s i ę modelem drzewa o d w r ó c o n e g o wierz
polskich m u z e ó w , bibliotek, a r c h i w ó w , k o ś c i o ł ó w i k l a s z t o r ó w
c h o ł k i e m do dołu- Z jednego pnia w y r a s t a j ą gałęzie, o licznych
oraz ze z b i o r ó w o s ó b prywatnych. W y s t a w a s t a n o w i ł a imponu
odnogach i mniejszych g a ł ą z k a c h . Podobnie j a k w drzewiastej
j ą c y c h r o z m i a r ó w przegląd twórczości r ó ż n y c h warstw społecz
strukturze, obrastającej co roku w liście, o p a d a j ą c e i niszczone
nych dawnych w i e k ó w , sztuki k o ś c i e l n e j , szlacheckiej,
przez z m i a n ę pór roku, rozwijają s i ę i s ą niszczone dzieła sztuki
1260
obiektów
sztuki religijnej. P o c h o d z i ł y
c z a ń s k i e j i ludu wiejskiego. Recepcja o b r a z ó w Matki
miesz
Boskioj
i obiekty
działania sztuki imitatorskiej. Zrodziła je potrzeba
C z ę s t o c h o w s k i e j b y ł a szeroka, o c z y m ś w i a d c z y nie tylko ilość
związana
z kultem religijnym. Obrazy c z ę s t o c h o w s k i e
zgromadzonych
gają t y m samym prawom co iune dzieła sztuki a p r z y k ł a d ten
eksponatów,
ale i s p o s ó b
ujęcia
wizerunku
w zależności od funkcji jaką p e ł n i ł y obrazy Matki Boskiej w ż y c i u
jest o tyle ciekawy
i ś w i a d o m o ś c i zbiorowej
chowskiej w p ł y n ę ł a n a powstanie ogromnego bogactwa
Polaków.
podle
ż a m a s o w o ś ć k u l t u Matki Boskiej Często
typów
Obraz rzeczywisty Matki Boskiej Częstochowskiej potrak
i odmian. S t ą d propozycjo klasyfikacji tego m a t e r i a ł u m o g ą b y ć
towany b y ł jako p i e r w o w z ó r a jego istnienie stało s i ę punktem
różne. O oddaleniu przedmiotu od o r y g i n a ł u decyduje z a r ó w n o
•wyjścia d l a całego c i ą g u form, bardzo z r ó ż n i c o w a n y c h i trans-
czas jego powstania j a k i jogo cechy formalne i zawarty w n i m
ponowanych
ł a d u n e k znaczeniowym Zakładani
w różnych
dziedzinach
ż e z b l i ż e n i e polega n a podo
wizerunek jasnogórski b y ł
b i e ń s t w i e , a w i ę c na stosunkowo d u ż e j ilości cech w s p ó l n y c h ,
przez k o p i ę obrazu. P i e r w o w z ó r rodzi wielkie
zaś oddalenio na zatarciu tego p o d o b i e ń s t w a , czyli na nielicznych
skich i graficznych. N a wystawie
reprezentowany
oraz technikach malar
ilości n a ś l a d o w n i c t w , replik, kopii, które rozchodzą s i ę centrycz-
cechach
nie i wielokierunkowo w czasio i w przestrzeni. J a k w y k a z a ł y
w k t ó r y c h zakres w s p ó l n y c h cech jest bardzo m a ł y .
badania, z jednego ogniska r o z c h o d z i ł y s i ę z a p o ś r e d n i c t w e m
wędrujących
pielgrzymów
liczne obrazy
warsztatach z w i ą z a n y c h z C z ę s t o c h o w ą .
powstałe
w różnycti
Aby
gości
wspólnych,
względnio
na dodatkach
różnicujących,
znaleźć klucz pozw'alająey na u p o r z ą d k o w a n i e
zróżnicowanych
przedstawień
obrazu,
wśród
mno
których
z n a j d ą s i ę m.in. p i ę k n e , na blasze miedzianej malowane ,.portre-
149
I I . 2. Grafika A . S c h ó n a , poł. X V I I I w., wym. 19,7x12,7 om
ciki"
с г у konterfekty
Matki
Boskiej, obrazki malowano
na
desce, d u ż e obrazy k o ś c i e l n e , ludowe drzeworyty odbijano na
papierze, a n a s t ę p n i e kolorowane
ne na desce, lub plastycznie
wodnymi farbami, rzeźbio
tłoczone
—
trzeba
poszozególne etapy historii obrazu. N a podstawie
stancji obrazu i wprowadzonych
w różnych
prześledzić
o g l ą d u sub
okresach zmian
(jak przybijanie o z d ó b — k l e j n o t ó w wotywnych, nakrywanio go
sukienkami, przybijanie gwiazd, wymiana koron etc.)
stopniowo ciemnienie
obrazu, pizybijanie o z d ó b
gwoździkami
itp.), ale i od zmian z a c h o d z ą c y c h w jego n a j b l i ż s z y m otoczeniu,
wystroju samego obrazu i kaplicy. Zasadnicze znaczenie m i a ł a
renowacja obrazu przeprowadzona w latach 1430—1434 w K r a
kowie, po zniszczeniu go i z ł u p i e n i u k l e j n o t ó w na nim zawieszo
nych. N a starych deskach podobrazia namalowano
ponownie
wizerunek Matki Boskiej i p o w t ó r z o n o dwa c i ę c i a na J e j po
można
liczku, podobnie j a k p o w t ó r z o n o kreskę na szyi, k t ó r a w e d ł u g
się p o k u s i ć o w y j a ś n i e n i e z r ó ż n i c o w a n y c h w ą t k ó w ikonograficz
legendy m i a ł a p o c h o d z i ć ze zranienia t a t a r s k ą strzałą jeszcze
nych
w B e ł z i e , w czasie o b l ę ż e n i a wojsk księcia W ł a d y f ł a w a
i
różnio w drugo
i trzeciorzędnych
szczogólueh, jakio
spotykamy w całej plejadzie w y t w o r ó w n a ś l a d o w c z y c h .
..Zja
wiskowa strona", czyli d o s t ę p n e dla oczu ludzkich cechy w y g l ą d u
Opol-
czyka przez T a t a r ó w . R a n y te w postaci rys s t a ł y się n i e o d ł ą c z n ą
cechą obrazu j a s n o g ó r s k i e g o .
z e w n ę t r z n e g o , u z a l e ż n i o n e b y ł y nie tylko od zmian zachodzą
D l a ikonografii obrazu istotne b y ł y inne fakty historyczne,
cych w samej substancji obrazu (jak odpryski wanie. łuszczenie
jak np. ofiarowanie przez króla W ł a d y s ł a w a I V nowych koron
się farb, niszczenie s i ę powierzchni od brudu i kopciu, p o w o d u j ą c e
wotywnych z d o b i ą c y c h g ł o w ę Matki Boskiej i D z i e c i ą t k a Jezus
150
z napisami T I B I M A R I A i T I B I J E S U .
Odwzorowanie tych
wypracowana przez d ł u g o l e t n i e powtarzanie jednego schematu
koron spotykamy na stary cli X V I I wiecznych obrazach kościel
ikonograficznego.
nych i w starej grafice. W drugiej p o ł o w i e X V I I
„ w y s a d z a n e " , bogato złocone, o s ł a b y m stopniu indywiduali
w. zaczęto
Przykładem
są
tu
rzemieślnicze
obrazki
nakładać na obraz sukienki z inicjałami (hierogramami) Chrys
zacji.
tusa i Marii. Detale w ł a d y s l a w o w s k i c h koron i sukienki z peli
zasada transpozycji, k t ó r ą określić m o ż n a jako s p o s ó b prze
kanem, kryjącej p o s t a ć Matki Boskiej i D z i o c i ą t k a Jezus naj
k ł a d a n i a czy przenoszenia wzoru na różne techniki, na odmienny
lepiej są widoczno
materiał,
na d u ż y m drzeworycie odbitym
z dwóch
klocków, przechowywanych w zbiorach Musoum fur Volkskunde
w Wiedniu.
1
Zupełnie inaczej n i ż w ludowym
czyli w y r a ż a n i a
go
językiem
nurcie sztuki
różnych
działa
wypowiedzi
plastycznych. D l a etnografa problematyka ta jest szczególnie
interesująca, bo p r z y b l i ż a zagadnienia odbioru, społecznej re
Drugą sukienkę
z inicjałami Marii znamy z drzeworytu
Antoniego Czechowicza (1735 r.) a trzecią pokazuje drzeworyt
ludowy o nieznanej
proweniencji.
2
To drzeworyty oraz dwu-
strofowy drzoworyt kolorowany, przechowywany w
Bibliotoce
Publicznej miasta K r a k o w a , o siedemnastowiecznych
dotalaeh,
cepcji sztuki masowoj, adresowanej do całogo
a
jednocześnie
dotyka
zagadnień
estetycznych
społeczeństwa,
wyrażających
się w lapidarności, s k r ó t o w o ś c i formy, typie zdobnictwa, umow
ności
znaków,
któro
szczególnie
silnie
przemawiają
do
wy
obraźni.
jak ł a ń c u c h y i klejnoty na szyi Matki Boskiej i D z i e c i ą t k a Jezus
Świadomość
tzw.
„masowego
odbiorcy" sztuki religijnej
oraz wladyslawowskie korony wotywno na g ł o w a c h , są przykła
kształtowana
dem popularyzacji togo wizerunku wśród mniej z a m o ż n e j lud
i s ł o w n e j , przekazywanej za p o ś r e d n i c t w o m ulotnych d r u k ó w
ności.
3
za
pośrednictwom
całej
sfery
wizualnej
o b r a z k ó w dewooyjnych, o b r a z k ó w k o ś c i e l n y c h i o b r a z k ó w kupo
P o w s z e c h n o ś ć kultu Matki Boskiej C z ę s t o c h o w s k i e j , patronki
narodu polskiego, s t w o r z y ł a ogromno zapotrzebowanie
na J e j
wizerunki. Potrzeby to b y ł y i są zaspokajane z a r ó w n o
twórczość
była
rzemioślniczą,
jak i
amatorską:
przez
pizez
wanych na odpustach. P r z e k a ź n i k a m i o bogatej sferze treściowej
były
kupowano
w Częstochowie
p a m i ą t k i w postaci
„listów
z nieba", ozy l i s t ó w od Matki Bosldcj, rozpowszechnione
pod
wybitnych
koniec X V I I I i na p o c z ą t k u X I X w. Ż y w o t ich p r z e d ł u ż o n y b y ł
malarzy i przez d y l e t a n t ó w . Choć od dawna, oo. pa,ulini zabiegali
do p o c z ą t k ó w X X w. d z i ę k i atrakcyjnej stronie wizualnej. Z a
o to, by p o w s t a j ą c e kopio b y ł y m o ż l i w i e wierne obrazowi jasno
w i e r a ł y bowiem obrazki odpowiednio s k ł a d a n e , ł a t w e b y ł y do
górskiemu,
wszystkie
przenoszenia i tanie. B y ł y to w a ż n e zalety, doceniane przez piel
masowo
g r z y m ó w nie tylko w Polsce. L i s t y bowiem drukowano t a k ż e
wśród ogromnej liczby w i z e r u n k ó w
reprezentowały
wysoki
poziom
artystyczny.
nie
Wśród
wytwarzanych kopii m o ż n a rozróżnić grupę przodstawień przez
w j ę z y k a c h czeskim i niemieckim.
naczonych dla ludności wiejskiej.
Wiele danych d o t y c z ą c y c h r ó ż n o r o d n y c h o b r a z k ó w
D l a dzieł ludowych charakterystyczne jest sprymitywizowanie fo.my, u m o w n o ś ć
grubienie,
jaskrawość
konturu, często nadmierne jego po
kolorów,
rozmieszczenie
ornamentów
r ó w n o m i e r n i e na całej powierzchni obrazu, bogactwo dekoracji
Boskiej znajdujemy w tz.w. miraculacb, spisywanych
Matki
bardzo
systematycznie przez u p o w a ż n i o n y c h do togo z a k o n n i k ó w paul i ń s k i c h . Przytaczamy tn tylko te, które m ó w i ą w y r a ź n i e o obra
zach Matki Boskiej C z ę s t o c h o w s k i e j :
kwiatowej, przy c z y m takie same kwiaty malowano na szacie
, , W 1653 r. A d a m Strzałkowski pod Cudnowem w walce
Matki Boskiej i w w i e ń c u o k a l a j ą c y m J e j g ł o w ę , w tle obrazu
z T u r k a m i , ugodzony z o s t a ł k u l ą w pierś, ale Obrazkiem Matki
czy w koronie. Natomiast
Boskiej C z ę s t o c h o w s k i e j , w i ę c e j
w sztuce popularnej o charakterze
masowym cechy te już nic w y s t ę p u j ą . F o r m a jest
U . 3. Ryngraf metalowy,
„gładka",
wym. 1 6 x 1 5 cm, 1 poł. X X w.
niżeli
pancerzem
uzbrojony,
u n i k n ą ł śmierci; bo pancerz puścił, a kuła na Obrazku
II.
4. R y n g r a f
metal., z emblematem wojskowym,
15 X 12 cm, 1 p o ł , X X w.
pod
wym.
151
podobnego, racz m i ę teraz r a t o w a ć ! Co gdy w y m ó w i ł , zaraz
d z i e c i ę o d z y w a j ą c s i ę o ż y ł o . T o pod p r z y s i ę g ą
zeznał."
8
, , W 1719 roku w m i e s i ą c u kwietniu Zawisza Starosta Miński,
syn m a r s z a ł k a sejmowego, przybywszy no J a s n ą Górę zeznał,
iż służąc w wojsku cesarskim pod k s i ę c i e m Eugeniuszem w stop
n i u rotmistrza gdy pod Belgradem w a l c z y ł z T u r k a m i ,
kulą
k a r a b i n o w ą w piersi ugodzony, przy ż y c i u z o s t a ł ; kula bowiem
utkwiwszy w brzegu Obrazka N a j ś w i ę t s z e j Maryi P a n n y (który
zawsze nosił na sobie) nie d o t k n ę ł a ciała Zawiszy. Takowe ocale
nie
towarzyszom
broni
opowiedziawszy,
uszkodzony
o k a z y w a ł , a przybywszy n a J a s n ą Górę, składał
m o d ł y przed S. Mari O ł t a r z e m " .
Obraz
dziękczynne
9
Słabo wykorzystane dotychczas źródła w postaci
często
chowskich m i r a c u l ó w , p o k a z u j ą , że obrazki malowane na miedzi
nosili na piersiach ludzie r ó ż n y c h s t a n ó w . W cytowanych opi
sach, p o c h o d z ą c y c h z r ó ż n y c h lat, obraz Matki Boskiej jest trakto
wany osobowo i z wielkim szacunkiem. Z a ocalenie ż y c i a d z i ę
kowano Bogu w czasie pielgrzymki p r z y n o s z ą c dary wotywne.
Wiele cudownych u z d r o w i e ń m i a ł o miejsce w kaplicy przed
obrazem Matki Boskiej — j a k m ó w i o tym p o b o ż n a literatura
od najstarszej t j . R i s i n u s a p o c z y n a j ą c , poprzez dzieła Nieszporkowicza, Kobierzyckiego, G o ł d o n o w s k i e g o
danej Wiadomości
Niewiele
Historycznej
wiemy
o
i anonimowo
wy
w X I X w.
charakterze obrazów
Matki
Boskieji
C z ę s t o c h o w s k i e j . Nio wiemy więc jakimi intencjami k i e r o w a ł s i ę nabywcy, gdy umieszczali oni c z ę s t o c h o w s k i obraz w kap.
liczce, ozy we w ł a s n y m demu w ś r ć d innych ś w i ę t y c h obrazów.
Gromadzone w magazynach muzealnych obrazy ś w i ę t e
poz
bawione z o s t a ł y całej sfery o d n i e s i e ń religijnych i otoczki sto
sunków
społecznych.
Na
podstawie
materiałów
muzealnych
i z a p i s ó w w inwentarzu m o ż e m y tylko co n a j w y ż e j s t w i e r d z i ć
z jakiej m i e j s c o w o ś c i p o c h o d z ą , nie wiadomo natomiast jakie
miejsce w domu i m przeznaczano, jak w y r a ż a ł s i ę kult j a k i m je
otaczano. Opis katalogowy m ó w i ą c y o ornamentach i drobiaz
gowo a n a l i z u j ą c y t e c h n i k ę , nio zbliża nas do tajemnicy poszcze
l i i A Prusz>A^kie^« w Krakowi*?,
g ó l n y c h , indywidualnych dzieł czy d r u k ó w . Nie tylko n a b o ż n o ś ć
ludzi ze wsi m a n i f e s t o w a ł a się chęcią posiadania widomych zna
I I . 5. Obrazek patriotyczny formatu kartki pocztowej. L i t o
grafia A . R u s z y ń s k i e g o z K r a k o w a
k ó w czy symboli, p o z w a l a j ą c y c h na ponawianie kontaktu z obra
zami cudownymi o dużej mocy, c i e s z ą c y m i s i ę sławą, otoczonycli
nimbem c u d o w n o ś c i , czy specjalną ł a s k ą . Utrwalanie p r z e ż y ć
odbywa s i ę za p o ś r e d n i c t w e m tego znaku, bo przypomina on na
s u k n i ą została się, bez naruszenia piersi. Co s p o s t r z e g ł s z y u p a d ł
na m o d l i t w ę i d z i ę k o w a ł za to N . Pannie, a k u l ę z zanadrza
dobytą,
o k a z y w a ł kompanii z znakiem na obrazku w y r a ż o
co d z i e ń o opiece i przenosi tamto „ c u d o w n e " zdarzenie, uzdro
wienie, oczyszczenie które m i a ł o miejsce w czasie pielgrzymki —
w czas teraźniejszy, z miejsca o d l e g ł e g o — do siebie, do domu.
Galeria obrazów, w m o ż l i w i e „ b o g a t y c h " ozdobnych ramach,
nym. "*
„ W 1600 r. Leon O g i ń s k i Podczaszy L i t e w s k i od z ł o c z y ń c ó w
p i ę c i u kulami ugodzony przez obraz N . Maryi P a n n y Często
chowskiej na miedzi malowany, k t ó r y zawsze na sobie n o s i ł
b y ł a nie tylko wyrazem p o b o ż n o ś c i i z a m o ż n o ś c i
gospodarzy.
D z i ę k i istnieniu o b r a z ó w przeszłe zdarzenie jest antycypowane
w p r z e ż y c i e „ h i c et nunc".
cudownio został ocalony. B l i z n y bowiem p o z o s t a ł y na. Obrazie
W a ż n a w t y m w y p a d k u jest funkcja pielgrzymek. M i a ł y
Maryi i bez najmniejszego uszkodzenia Ogińskiego osoby: za co
one już od średniowiecza swoje spocyfiezne znaczenie w p o b o ż
d z i ę k u j ą c o d w i e d z i ł Ś w i ę t e Miejsce i W o t u m złożył w ofierze."
5
, , W 1703 r. ...Mikołaj Chołodecki R a j t a r J . W . Potockiego
ności
określonej
Worku Judaszów
jako „ l u d o w a " .
Sebastian F . Klonowicz
w
pisze: „ P o l a k z przyrodzenia, ma u s t a w i c z n ą
przypadkowo w p a d ł s z y w głębokio wody jedynie o p i e k ą Maryi
chciwość do pielgrzymowanie. K i e d y już przewie pewny gości
której Obrazek zawsze na piersiach z w y k ł n o s i ć z n i e b e z p i e c z e ń
niec do R z y m a (Nio zatrzyma go doma n i lato, n i zima). Zawsze
stwa z o s t a ł uratowany."
m ó w i : wen dalej, mknie do Kompostela W i d z i e ć miasta, klasz
6
„ R o k 1704. W czasie trzeciego oblężonia K o ś c i o ł a i K l a s z
tory i cele...". T e n satyryczny obrazek z przeszłości m o ż n a by
toru Jasnoj Góry przez wojska szwedzkie, żołnierz jeden chciwy
uzupełnić innymi p r z y k ł a d a m i , m ó w i ą c y m i o poznawczej i krajo
zdobyczy wszodl do ubogiego domku we wsi Częstochówco, t u ż
znawczej roli pielgrzymek. T e n typ zbiorowych
pod klasztorom b ę d ą c e j , w k t ó r y m Obraz N a j ś w i ę t s z e j M . P .
o d ż y ł na nowo w ł a t a c h jubileuszu J a s n o g ó r s k i e g o i zasługuje
Częstochowskiej na miedzi malowany znalazłszy, takowy zabrał,
na b a c z n ą u w a g ę badaczy kultury i w i ę z i społocznoj. Warto
ś w i ę t o k r a d z k o , dla okazania swojoj k u rzeczom ś w i ę t y m
w s p o m n i e ć , że sanktuarium na Jasnej Górze staje s i ę już od
po
manifestacji
gardy, n a t y m ż e obrazie, m i ę s o krajać p o w a ż y ł s i j . Nio uszedł
X V w. o ś r o d k i e m kultowym o znaczeniu ponadlokalnym. K i e d y
jednak sprawiedliwej kary niebios, bo tegoż sa,mogo czasu oby
stało s i ę o ś r o d k i e m kultu narodowego 1 Jakie czynniki na to
d w ó c h rąk w ł a d z ę u t r a c i ł . "
„Rok
1708
—
w p ł y n ę ł y ? Na te pytania o d p o w i a d a j ą historycy, a zwłaszcza c i ,
7
Jakob Żakowicz
mieszczanin W i d a w s k i ,
k t ó r z y z w i ą z a n i są. z programem badawczym I n s t y t u t u Geo
córkę swoją A g n i e s z k ę , w trzy tygodnie po urodzeniu schorzałą
grafii Historycznej K o ś c i o ł a
i zmarłą w z i ą ł na ręce i przed Obrazem N a j ś w i ę t s z e j Parmy
wydana ostatnio praca Aleksandry Witkowskiej Kulty
Częstochowskiej
piętnastowiecznego
który
miał
w
domu,
uklęknąwszy
zawołał:
Matko Miłosierdzia u Ciebie i u S y n a Twego nie masz nic nie
152
Krakowa,
w Polsce. N a
uwagę
zasługuje
pątnicze
w której rjrzoprowadza ona analizę
różnego rodzaju pielgrzymek: , , W ś w i a d o m o ś c i zbiorowej akt
ten w i ą ż e s i ę zarówno z faktem w y j ś c i a , p e w n ą separacją od
j a ń s k i e j , z n a w a ł ą t a t a r s k ą i turecką. H y s ł o „ B ó g i Ojczyzna"
stałego
wypisane b y ł y na sztandarach, wyryte na nagrobkach, wybite
miejsca pobytu,
Pielgrzymować
znaczy
j a k z próbą
po
prostu
pokonania
wyjść
skądś,
przestrzeni.
aby
dokądś
na medalach, wymalowane na kaplerzach i ryngrafach. I s t o t n ą
dojść. T e dwa punkty — w y j ś c i e i dojścio t w o r z ą ramy przes
rolę o d g r y w a ł o przedstawienie
trzeni pielgrzymkowej, z którą ł ą c z y się c a ł y zepół psychiczny
b y ł utrwalony w s p o s ó b s z c z e g ó l n y w narodzie o t y s i ą c l e t n i e j
ludzkich nadziei, n a p i ę c i a , nierzadko w y s i ł k u . . . W ł a ś c i w y piel
tradycji chrześcijańskiej. W pewnym momencie d z i e j ó w — to
grzymowaniu r y t drogi m o ż e sie z a d o w o l i ć przestrzenią sakralną
jest od ś l u b ó w J a n a Kazimierza
s p r o w a d z o n ą niekiedy do minimalnych w y m i a r ó w : przestrzenią
Szwedami — Matka B o s k a C z ę s t o c h o w s k a s t a ł a s i ę p a t r o n k ą
B o ż e j Rodzicielki, której kult
i obrony C z ę s t o c h o w y przed
p o t r z e b n ą na okrążenio grobu ś w i ę t e g o , na przejście w procesji
i K r ó l o w ą narodu polskiego. Od tego czasu chęt lie
z kościoła do cudownego źródła, groty ozy obejście na k l ę c z k a c h
J e j wizerunek z s y l w e t k ą orła b i a ł e g o , godła i symbolu w o l n o ś c i
samego obiektu kultu. K a ż d y z tych r y t ó w drogi oznacza (...)
narodowej. P o ł ą c z e n i e tych d w ó c h e l e m e n t ó w
przejście b ę d ą c e p o d ś w i a d o m y m szukaniom obecności sacrum,
śledzić w wielu dziełach, a analiza ikonograficzna pokazuje j a k
które m a s i ę s t a ć dla pielgrzyma źródłom nowych s i ł . "
1 0
Piel
są one
ze sobą p o w i ą z a n o .
grzymowanie, którego celem jest nawiedzenie sacrum w postaci
p o ł ą c z e n i a dwustronne,
łączono
możemy
prze
N a sztandarach w y s t ę p u j ą
jako
podobnie na feretronach, a przedsta
Obiazu Matki Boskiej, s t a n o w i ą c e g o nie tylko religijną ale i na
wienie obrazowe
r o d o w ą ś w i ę t o ś ć , znak skojarzony z dziejami Polski i jej historią,
h a s ł e m s ł o w n y m . W obrazach i grafice połączenie
zakodowany jest w narodowej
religijnej i patriotycznej n a s t ą p i ł o przez dodanie n a s t ę p u j ą c y c h
podświadomości.
K a ż d a epoka m i a ł a swój niopowtarzalny i o d r ę b n y s p o s ó b
przedstawiania
wartości
symbolicznych,
wyrażających
się w
jest najczęściej
„wzmocnione"
odpowiednim
symboliki
e l e m e n t ó w : 1 orła w koronie; 2 napisu „ P o l o n i a " ; 3 banderoli
z datami rozbiorów Polski i datami p o w s t a ń narodowych; 4
dziołacli sztuki religijnej. Do w a r t o ś c i symbolicznych zaliczamy
elementów
heraldycznych.
również znaki i symbole p r z y j ę t e przez szersze grupy społeczne
elementów
heraldycznych, w innych są one zredukowane
Jedne
wizerunki
mają
przewagę
żyjące na w s p ó l n y m terytorium, o w s p ó l n y m j ę z y k u i kulturze,
e l e m e n t ó w d r u g o r z ę d n y c h . P r z y k ł a d e m pierwszego typu b y ł a b y
określane jako n a r ó d . W odczuciach ludzi sfera wartości religij
t u pieczęć u ż y w a n a przez polskie władzo w okresie Powstania
do
n y c h i patriotycznych m o ż e się n a k ł a d a ć , zachodzić na siebie.
Styczniowego, popularyzowana w grafice i obrazach w drugiej
T a k dzieje się w polskiej kulturze, niomal od zalania dziejów
p o ł o w i e X I X w. i na przełomio X I X i X X w. W y s t ę p u j e t u
„Sacrum" obejmowało
także
pojęcia
w środkowej części m a ł y wizerunek Matki Boskiej Częstochow
narodowe.
jest
jedna z najstarszych
skiej w kole na tlo tarczy herbowej podzielonej na trzy pola.
Przykładem
symbolikę
tu c h o ć b y
narodową
i
narodowym
W jednym polu godło K o r o n y — orzeł w koronie, po prawej
i k o ś c i e l n y m . Z p i e ś n i ą t ą szło do walki polskie rycerstwo pod
herb L i t w y — P o g o ń , oraz u d o ł u herb R u s i — ś w . Michał ze
Grunwaldem, ona t o w a r z y s z y ł a w walce z wrogami wiary chrzęści
s k r z y ż o w a n y m i mieczami.
pieśni
polskich Bogurodzica. B y ł a
ona hymnem
l i . 6. Obrazek patriotyczny, litografia, w y m . 1 2 , 5 x 8 cm,
2 p o l . j X I X w.
II.
7.
Ohraz-emhlemat, z herbami K r ó l e s t w a
L i t w y i R u s i , 2 pol. X I X w.
Polskiego,
I I . 8. Obrazek o d ł o w i m y w metalu, w y m . 74,5x11,5 oni,
SM
1 l» - X X w.
11. 9. Plakietka metalowa, wym. 6 , 4 x 4 , 4 cm, 1 pol. X X w.
f)1
r
*;
.
B l i ż e j nieokreślona
olejnego obrazu
granicami kraju w P a r y ż u i prawdopodobnie w D r e ź n i e i w K r a -
na blasze prezentowanego na wystawie w dziale metaloplastyki,
kowic. R ó ż n i ą się one od siebie tylko d r u g o r s ę d n y m i szczegó-
a p o c h o d z ą c e g o z terenu rzeszowskiogo
lami.
Rybickiego
((obecnie
jest
data powstania
Muzeum
ze zbioru Aleksandra
Etnograficzne
Podobny obraz z napisem Jan Kiliński
w
Krakowie).
wisi w zakrystii kościoła
O. Augustyn Kordecki w Nowej Gigantomachii
Częstochowy)
pisał:
„Bądźmy
(Pamiętnik
Ś w . P i o t r a i P a w ł a w Krakowie jako dar cechu s z e w c ó w . Ton
Oblężenia
w i ę c przekonania, że
sam patriotyczny emblemat, wykonany w stiuku widnieje na
niepodległość K r ó l e s t w a Polskiego, publiczne i prywatne mionie
domu parafialnym w H u m n i s k a c h w woj. rzeszowskim, z po-
Rzeczypospolitej, k o ś c i o ł ó w , cześć Boga i dawne wolności je-
piersiami Tadousza K o ś c i u s z k i i Adama Mickiowicza. Czynne
dynio za p o m o c ą Maryi J a s n o g ó r s k i e j zachowane i p r z y w r ó c o n e
w latach 1908—1914 D r u ż y n y Bartoszowe, wiejskie organizacje,
zostały, tak, iż bardzo słusznie wyrzec m o ż e m y , że Bogarodzica
poprzedniczki Strzelca, z w i ą z a n o z ruchom n i e p o d l e g ł o ś c i o w y m
tarczą jest K r ó l e s t w a Polskiego".
n a terenie Galicji przejęty tan właśnie emblemat i niewykluczone
rodzica tarezą jost K r ó l e s t w a Polskiego" b y ł o ż y w e nie tylko
jest, że ich c z ł o n k o w i e zamawiali sobie obrazy, które w i s i a ł y
w wieku X V I I . Specjalna opieka Matki Boskiej kojarzyła s i ę
w miejscu ich s p o t k a ń . Znane są t e ż serie ohromolitografowanych
z J e j c z ę s t o c h o w s k i m obrazem, a ten z kolei z obroną wartości
11
T o przekonanie, że „ B o g a -
p o c z t ó w e k o tej samej tematyce, k t ó r e b y ł y drukowane poza '.^narodowych i w a l k ą o utrzymanie narodowej t o ż s a m o ś c i .
P R Z Y P I S Y
1 Polska
Grafika,
Ludowa , K r a k ó w
1970, fot.
160, kat.
161
2 K s a w e r y P i w o c k i , Drzeworyt ludowy w Polsce, Warszawa
1934 ( i l . 14 i 30)
3 A n n a K u n o z y ń s k a - I r a c k a , Malarstwo ludowe kręgu często
chowskiego, Wroclaw 1978, i l . 30
4 Wiadomość historyczna o starożytnym
obrazie Boga-Rodzicy
Maryi na Jasnej Górze przy Częstochowie przez Władysława
Książęcia Opolskiego w roku 1383 złożonym, w drukarni Jasnej Góry
Częstochowskiej, 1856, s. 170
5
6
7
8
9
tamże,
tamże,
tamże,
tamże,
tamże,
s.
s.
s.
s.
s.
176
179
179
181
187
10 Aleksandra Witkowska, Kulty
kowa, L u b l i n 1984, s. 126—127
piętnastowiecznego
11. O. Augustyn K o r d e c k i , Pamiętnik
Oblężenia
Często
chowy 1665, w s t ę p e m poprzedził J a n Tokarski, L o n d y n 1956
Obiekty ze z b i o r ó w : Archiwum Ojców K a p u c y n ó w , K r a k ó w , i l . 2,5,6; A . Rybickiogo, i l . 3,4, 7—9, obecnie w ł .
Muzoum Etnograficzne w Krakowie. P o t . ; J . K u b i e n a
154
Kra
П. 1. „ P a m i ą t k a Obrazu Matki Boskiej w C z ę s t o c h o w i e " . Akwarela n a kartonie, w y m .
3 7 x 28,3 cm, sygn. „ L e w i c k i pinx ot sc", drukowana w P a r y ż u
Aleksander Jackowski
WPISY DO „KSIĘGI WYSTAWY"
T y c h k s i ą g jest wiele, z okspozyeji, które m i a ł y
miejsco
w Krakowie,
W r o c ł a w i u , Warszawie. W p i s ó w setki, m o ż e
siące
z trzoch k s i ą g
Tylko
„krakowskich" wybrałem
naście, tych, które zwróciły m o j ą u w a g ę zarówno
ty
kilka
typowością
relacji jak i celnością s f o i m u ł o w a ń . Jest to jednak w y b ó r subiek
tywny i z r ó ż n y c h p o w o d ó w nie o d z w i e r c i e d l a j ą c y
działały
przede
wszystkim
jako ś w i a d e c t w o
nieprzemijającej
obecności kultu Matki Boskiei, a szczególnie wizerunku Matki
Boskiej
Częstochowskiej
wypowiedzi
w
życiu
narodu. Niemal
nie w y s t ę p u j e w a r t o ś c i o w a n i e
w
żadnej
estetyczne, istotny
wydaje sio fakt wprost n i e z w y k ł e g o zakorzenienia wizerunku
wszystkich
(i z w i ą z a n y c h z nim treści emocjonalnych) w tradycji narodu,
refleksji z w i e d z a j ą c y c h . Dlatego n a ł o ż y chyba p o w i e d z i e ć , jakie
p o w s z e c h n o ś ć kultu, czego ś w i a d e c t w e m jest właśnie różnorod
postawy d o m i n o w a ł y we wpisywanych uwagach
ność
i co stano дч
o s z c z e g ó l n y m charakterzo reakcji w i d z ó w na t ę w ł a ś n i e wy
s t a w ę o t w a r t ą 11 p a ź d z i e r n i k a 1982 г., a więc w 11 m i e s i ę c y
interpretacji J a s n o g ó r s k i e g o
Obrazu,
jogo ż y c i e
i rola
w ś w i a d o m o ś c i narodowej.
Moment
historyczny,
w którym
zorganizowano
wystawę
od chwili wprowadzenia stanu wojennego. W p i s y charaktery
z a w a ż y ł na jej odbiorze, p r z y c z y n i ł się do tego, że w w i ę k s z o ś c i
zuje w ł a ś n i e zderzonio
wypowiedzi pn.owijal się w ą t e k n i e z w y k ł o ś c i i wręcz j e d y n o ś c i
tych dwóch rzeczywistości
—
przeży
wanego czasu i samej wystawy. N a s t ą p i ł o spolkanio ludzkich
tej wystany, tego tematu,
emocji, goryczy, l ę k ó w i nadziei z obrazami, które w tej sytuacji
i udostępnienie.
wdzięczność za jej
przygotowanio
155
г
Zrozumiale, ź e wśród p u b l i c z n o ś c i , a zwłaszcza tych wi
d z ó w , k t ó r z y odczuwali p o t r z e b ę wpisania uwag,
przeważały
D z i ę k u j ę za w s p a n i a ł ą w y s t a w ę . S z c z e g ó l n i e teraz, kiedy Matka
B o s k a jest nam bardzo potrzebna.
osoby wierzące. S t ą d Ъ. liczne inwokacje do Matki B o ż e j , p r o ś b y
( K . P . , uczeń)
o jej pomoc i opiekę r a d naszym narodem w trudnych chwilach
jego d z i e j ó w .
W historii tego obrazu j a k a ś siła, k t ó r ą ta wystawa p o z w o l i ł a
T a k i b e z p o ś r e d n i , szczory i silny odzew nio c z ę s t o towa
dostrzec i p r z e ż y ć .
rzyszy wystawom. S p o t k a ł e m s i ę z nimi zaledwie kilka razy —
kiedy w stołecznej
„ Z a c h ę c i e " przedstawiano
plon konkursu
na b u d o w ę pomnika B o h a t e r ó w Warszawy, w K r a k o w i e ekspo
Maryo, Matko nasza, Matko naszego u d r ę c z o n e g o narodu —
nie opuszczaj nas.
nowano „ P o l a k ó w portret w ł a s n y " a t a k ż e (choć w mniejszym
stopniu) na wystawach „ R o m a n t y z m i r o m a n t y c z n o ś ć " ( K r a k ó w ,
Ogromna siła t k w i w obliczach Matki Narodu. W i e r z ę , że i mnie
Warszawa), „ J a c e k Malczewski" (Poznań) i niedawnym pokazie
b ę d z i e dano p o g ł ę b i ć spojrzenie na to
oblicze.
p r o j e k t ó w pomnika Powstania Warszawskiego (Muzeum Naro
(S. J . — malarz)
dowe w Warszawie, 1983 г.). Ale, podczas gdy na wymienionych
wystawach d o m i n o w a ł y treści patriotyczne, na omawianej
wystawie b y ł y one w y r a ż a n e przez jeden, powszechny
tu
i nie
J a k to dobrze, że mamy wszyscy j e d n ą w s p ó l n ą M a t k ę , k t ó r ą
k a ż d y inaczej przedstawia i interpretuje.
zwykle silny symbol wiary i nadziei — obraz Matki Boskiej
C z ę s t o c h o w s k i e j . Zapomniano, że w intencji o r g a n i z a t o r ó w m i a ł a
to b y ć recepcja Obrazu w sztuce ludowej, w w i ę k s z o ś c i wypo
P o wystawie „ P o l a k ó w
wystawa w K r a k o w i e .
portret
własny"
jest
to
największa
wiedzi rozszerzano jej formułę na cało s p o ł o c z o ń s t w o , na różno
jego warstwy, stany, klasy, na przeszłość i teraźniejszość. C z y
A to P o l s k a w ł a ś n i e . . .
s ł u s z n i e ? M y ś l j , że arcy-słusznio. W ł a ś n i e ta wystawa wskazuje
na ograniczenie naszego „ e t n o g r a f i c z n e g o " spojrzenia na wielo
W y s t a w a w s p a n i a ł a , stanowi materialny d o w ó d ducha poro
rakie z w i ą z k i wsi i miasta, rzemiosła cechowego i ludowego,
zumienia narodowego (...)
pokazuje j a k trudno oddzielić ludowo od nie-ludowego, to co
powszechne
od tego, co chłopskie. Widzowie dostrzegli to, co
(...) T y l k o B ó g m o ż e nas obronić (...)
b y ł o i co wystawa s u g e r o w a ł a przez d o b ó r e k s p o n a t ó w — po
mimo
ograniczającego
sformułowania
tytułu.
Dostrzegli
to
Jeszcze nie w i d z i a ł a m tak ślicznej wystawy
co chcieli z o b a c z y ć , co właśnie w t y m k o n t e k ś c i e historycznym
jak ta wystawa.
(A.O. k l . I l i a )
w y d a ł o się im w a ż n e i , dodajmy, co zapewne nio b y ł o sprzeczne
z intencjami o r g a n i z a t o r ó w .
Maryja, Pani
Jasnogórska
towarzyszy naszemu narodowi na
przestrzeni całej historii bogatej „ w nieszczęścia i ł z y " — j a k
m ó w i nasza p i e ś ń . J a k nie m o ż n a zrozumieć tego narodu bez
Chrystusa, jak to p o w i e d z i a ł J a n P a w e ł I I w Warszawie, tak
toż nie m o ż n a z r o z u m i e ć tego narodu bez Matki Boga — P a n i
J a s n o g ó r s k i o j . Wystawa niniejsza doskonale
W p i s y z „ K s i ę g i wystawy" w
to pokazuje.
Krakowie:
B ó g zapłać za zorganizowanie
wystawy.
J a k to dobrze, że s ą sprawy łączące n a s z ą przeszłość z dniom
Najbardziej polska wystawa (...) niepowtarzalna, t y m bardziej
dzisiejszym.
że i okazja n i e z w y k ł a „ 6 0 0 lecie". S ł o w a tu niczego nie w y r a ż ą .
W y s t a w a jest tak fascynująca-, że zapomina się o czasie
—
dosłownie i w przenośni.
(...) W y s t a w a ta jest najlepszym p r z y k ł a d e m jak w a ż n y m prob
lemem w ż y c i u Narodu jest kultura, tradycja, Religia — jego
Nie m a d w ó c h takich samych twarzy! z a d ? i w i a j ą c e .
p r z y w i ą z a n i e . T o Go najbardziej ł ą c z y i określa — po tym s i ę
poznajemy w t ł u m i e c u d z o z i e m c ó w na o b c z y ź n i e
(...)
S ł o w a są niepotrzebne. T a m gdzie jest k t o ś bardzo bliski dobrze
czasem p o m i l c z e ć .
W y s t a w a jest b. potrzebna (...) bo wykazuje, że k i e d y ś b y l i ś m y
jednym, solidarnym narodem.
Wprost w i e r z y ć się nie chce, ż e tyle unikalnych o b r a z ó w i eks
p o n a t ó w zebrano na tej wystawie, ś w i a d c z ą c e j o kulcie reli
T o z d u m i e w a j ą c e , j a k m o ż n a przez jeden temat p o k a z a ć i s t o t ę
losu narodu, jego k l ę s k i , d ą ż e n i a ,
nadzieje.
Z a zorganizowanie wystawy T e j , w k t ó r ą wierzy nawet
k t ó r y w nio nie wierzy serdeczne p o d z i ę k o w a n i e .
156'
gijnym P o l a k ó w do Matki Boskiej C z ę s t o c h o w s k i e j
(...)
Z e w s z ą d p a t r z ą na nas T w e dobre, matczyne oczy.
taki,
S ą takie miejsca, gdzie k a ż d y spotkany człowiek jest bratem
(...) T a wystawa jest takim miejscem.