Text
Baranowska * POCZTÓWKA
Małgorzata
obrażeniu
KOLEKCJA NIEIDEALNA
o idealnej,
zamkniętej
kolekcji.
Ale przyjemność lub nałóg zbierania
j e d n a k na n i e d o s t ę p n o ś c i tej
polega
całości.
Oczywiście można sobie wyobrazić, a nawet spotkać
kolekcjonera, który zakończył zbieranie danej
MAŁGORZATA B A R A N O W S K A
serii
i postanowił przenieść się na inną serię, albo po prostu
na i n n y rodzaj przedmiotów. Teoretycznie tylko, jeżeli
chodzi o pocztówki. Bo okaże się, że będzie jednak tyle
Pocztówka
odmianek tej samej pocztówki, w zależności o d tego
czy jest zapisana, czy nie, czy datowana, czy kolorowa
na i jak, czy ta sama była wydana przez różnych wydaw
ców. T r u d n o przewidzieć wszystkie możliwości. A l e by
wają „kolekcjonerzy zdyscyplinowani", którzy stawiają
sobie jakieś tamy umożliwiające zamknięcie zbioru. By
wają teoretycznie, jak sądzę, bo osobiście wśród zbiera
Horror klasyfikacji i kolekcja idealna
czy pocztówek takiego nie spotkałam.
Kolekcja pocztówek t o „naturalny" k u l t u r o w y stan
Kiedy w pierwszej ćwierci w i e k u dwudziestego świat
t y c h przedmiotów - i c h formą jest o d razu kolekcja. Po
pocztówkowy wydawał się już nieco tracić na znacze
pierwsze dlatego, że o d razu pocztówka pojęła siłę se-
n i u , rozpoczynała się epoka k i n a . 1 o n o przede wszyst
ryjności. A właściwie ona jest po prostu „dzieckiem se-
k i m miało kiedyś zawłaszczyć umysły badaczy.
To
ryjności". To rozwój d r u k u , przemysł, powielanie, n o
w dużej mierze właśnie k i n o „przesłoniło" pocztówkę.
woczesne możliwości r e p r o d u k c j i w połączeniu z w y
Zwłaszcza że zrozumienie r o l i f i l m u pomaga uświado
obraźnią, tęsknotą za podróżą, w połączeniu także
mić sobie, że o t o nowoczesność umieszcza nas (na ra
z k u l t e m egzotyki i k u l t e m p r y w a t n y c h wspomnień, to
zie na zawsze), chcemy czy nie, w przestrzeni k u l t u r y
seryjność wytworzyły świat pocztówkowy.
masowej. Przy t y m można by powiedzieć, że k i n o wspi
I teraz trzeba o d razu rozróżnić dwie podstawowe
nało się na szczyt wyobraźni masowej także za pomocą
kolekcje - jedna to kolekcja producenta, wyrażająca
pocztówki.
się w specjalizacji niektórych producentów w określo
Powielane w nieskończoność portrety gwiazd i dra
nej formie, n p . reprodukcje obrazów. To jest tzw. ma
matyczne sceny z filmów nieporównanie bardziej roz
larstwo - zbieracze używają określenia - „zbieram ma
budzały wyobraźnię p o t e n c j a l n y c h widzów niż dzisiej
larstwo" i nawet na wystawach pocztówek znajdujemy
sze reklamy. Odnosiły się do przestrzeni „zastrzeżonej",
taką nazwę działu. A przecież tematy w takiej k o l e k c j i
niereprodukowalnej, dla w i e l u całkowicie niedostęp
t r u d n o zliczyć i łatwo może ona zostać częściami skla
nej. A przecież już wcześniej, na przełomie wieków,
syfikowana jako należąca do k o l e k c j i o zupełnie i n n e j
udawało się wykreować gwiazdy sceny, baletu i piękna
nazwie. W k o l e k c j i producenta mogą się znaleźć takie
tematy jak w i d o k i okolicy. A l e nic nie stoi na prze
jeszcze bardziej dla ogółu niedostępne.
szkodzie, by tworzył serie, jak n p . nieskończone ilości
Przy t y m wszechobecna pocztówka okazała się kop
ciuszkiem badań nad kulturą masową. A
przecież
serii z k o b i e t a m i : piękności warszawskie, wielkie ak
stwarza ona nieprawdopodobnie rozległe, i zupełnie
t o r k i , kobieta i moda, kobieta jako symbol miłości, na
niewykorzystane, możliwości. T r u d n o jednak badać
dziei, wiary, symbol sztuk, m e l o d i i , uczuć.
„świat", chyba że chodziłoby o kosmologię. Wydaje m i
Oczywiście w epoce nowoczesnej seryjności zawsze
się, że właśnie paradoksalnie „nadmierna masowość"
wykorzystuje się specjalnie skomponowane serie, by sku
i pewne nienasycenie wyobraźniowe zepchnęło ją z t o
sić nabywcę do kupienia kolejnego w serii przedmiotu.
r u badań.
W t y m pocztówka odznacza się wyjątkową już łatwością.
Świat pocztówkowy jest rodzajem nieskończenie
Bardzo często „kolekcja producenta"
mechanicznie
mnoży okazy wyłącznie poprzez zupełnie powierzchowne
licznej p o d względem zakresu i niepoliczalnej właści
wie p o d względem eksponatów, k o l e k c j i . N a w e t jeśli
ujednolicenie wizualne. Bywają jednak serie bardzo pre
rozumiemy, że określenie „nieskończony" jest w pew
cyzyjnie i zaskakująco obmyślone. N a przykład, trzy nad
n y m , matematycznym, sensie nadużyciem i że m a m y
zwyczajne serie z Napoleonem., który był jedną z najważ
do czynienia z o b i e k t a m i policzalnymi, to nie ma wła
niejszych figur pocztówkowych: dwie po dziesięć kart
ściwie sposobu, by t e n kosmos dzisiaj odtworzyć a n i
i jedna złożona z dwunastu. N a każdej z n i c h jest wy
dokładnie zbadać. C o oczywiście nie znaczy, że nie na
obrażona jakaś ważna scena z życia Napoleona, a wszyst
leży próbować i takie próby są p o d e j m o w a n e .
kie razem układają się w wielką jego postać.
1
Nie
znaczy też, że i n n e zbiory przedmiotów nie ograniczo
Bardzo niedługo po zalegalizowaniu przez pocztę
ne jakąś wyraźną, zaprojektowaną z góry serią, są do
otwartej karty pocztowej, na przełomie wieków X I X
k o ń c a policzalne. K o l e k c j o n o w a n i e
i X X zaczęła się największa m o d a na ilustrowaną kar
ne
jest w dużej
mierze
na
ufundowa
nadziei,
na w y
tę pocztową. Weszła ona w ramy już jakby specjalnie
200
Małgorzata Baranowska
• POCZTÓWKA
Maigonuta Baranowska • POCZTÓWKA
Francuska seria erotyczna. F o t o m o n t a ż z d o m a l o w a n y m tłem. N a awersie i n f o r m a c j a L. A r j a l e w , p h o t . O k . r. 1900.,
z k o l e k c j i Małgorzaty Baranowskiej (ostatnia pocztówka na stronie o b o k )
202
Małgorzata Baranowska • POCZTÓWKA
Francuska seria erotyczna (ostatnia pocztówka z serii)
K a r t a specjalnie przesiana d o zbioru, o c z y m świadczy liścik: „ K o c h a n e j grzecznej i m i l u t k i e j L u c i posyła d o zbioru wraz
z c a ł u s e m tę kartę C i o c i a Rózia". F o t o m o n t a ż , k o l o r o w a n a , o k . 1900., z k o l e k c j i Małgorzaty Baranowskiej
„Cleo de M e r o d e " f o t o g r a f i a k o l o r o w a n a . N a k ł a d B c i . Rzepkowicz. Warszawa, o k . 1900., z k o l e k c j i Małgorzaty
Baranowskiej (awers i rewers)
„Król Z y g m u n t 111 Waza". N a rewersie napisy: W y d . G . U l r y c h - Warszawa. R e p r o d u k c j a w z b r o n i o n a . G e p . U . Freig. D .
D . K . D e u t s . Presseabt. W a r s c h a u , d . 2Д 1917. T. N r 4 0 8 1 . D r . N r 2. L i t . „Concordis" Warszawa. P O C Z T Ó W K A . ,
z k o l e k c j i Małgorzaty Baranowskiej
203
Małgorzata Baranowska * POCZTÓWKA
Seria z N a p o l e o n e m w y d a n a we Francji z napisami rosyjskimi. N a rewersie napis „Made i n France". Fotografia k o l o r o w a n a ,
o k . r. 1905. Patrz też „Konteksty" 1992 n r 3/4, gdzie w a r t y k u l e M . B . Pocztówka masowa i fotogtafia uczuć r e p r o d u k o w a n a
francuska seria 12 pocztówek ze „składanym N a p o l e o n e m " z o k . 1905 г., z k o l e k c j i Małgorzaty Baranowskiej
204
Małgorzata Baranowska • POCZTÓWKA
dla niej przygotowanej przestrzeni salonu, właściwie
pełnienia
o d razu jako kolekcja - kolekcja kolekcjonera. Raczej
w dwudziestoleciu międzywojennym. A więc nie ma
może k o l e k c j o n e r k i , bo albumy z pocztówkami, j a k
my już przeważnie do czynienia z „albumem - przed
wcześniej sztambuchy, były domeną kobiet.
m i o t e m codziennego użytku", t y l k o z a l b u m a m i ułożo
Zresztą producenci mieli świadomie nawiązywać do
tradycji sztambuchowej. Zwłaszcza że karty pocztowe
początku
wieku
dwudziestego
albo
n y m i przez późniejszych kolekcjonerów.
Dzisiejsze kolekcje pocztówek nierzadko również
2
w wielu wypadkach wcale nie były wysyłane pocztą,
wyglądają jak dawne gabinety osobliwości.
ale stanowiły wręczaną osobiście pamiątkę z podróży al
zbietaczy nie może się oprzeć ciekawości - co jeszcze
3
Wielu
bo prezent do kolekcji, na którym wypadało wpisać ży
takiego można w pocztówce znaleźć? Trzeba by przy-
czenia l u b sentencje. A l b o przynajmniej się podpisać.
jąć, że te właśnie kolekcje obrazują najsilniejsze dąże
Przykładem może być typowy prezencik pocztówko
nie d o zbudowania jakiejś aż niemożliwej k o l e k c j i ide
wy - ręcznie k o l o r o w a n a fotografia znanej piękności
alnej, która miałaby w p e w n y m sensie symbolizować
z przełomu X I X i X X w i e k u , Cleo de M e r o d e , której
„świat".
liczne w i z e r u n k i krążyły po Europie. W i d z i m y ją t u
Zasadą k o l e k c j i osobliwości jest niejednorodność
z rozpuszczonymi długimi włosami, wpattzoną w widza
obiektów i i c h niewspółmierność. I t u t a j następuje za
swymi sławnymi w i e l k i m i ,
sadnicza
c i e m n y m i oczami. Pod
trudność określenia, czym właściwie
jest
spodem podpis, wskazujący, że t o naprawdę ona, na ja
zbiór k a r t pocztowych. Nigdzie dotąd nie ttafiłam na
snym tle. Tutaj też niewielkie miejsce służy do k o r e
przekonującą definicję albo przynajmniej próbę ogar
spondencji, bo o d w r o t n a strona przeznaczona, wyłącz
nięcia całości p r o b l e m u .
nie
na
adres,
co
wskazuje,
że
to
pocztówka
Oczywiście dużo i j a k najbardziej mechanicznie roz
prawdopodobnie sprzed r o k u 1904. Nakład Bci. Rzep-
wiązuje sama poczta, któta wprowadziła
kowicz, Warszawa. Spodziewalibyśmy się jakichś po
normę. Tutaj nie może się spotkać, j a k w gabinecie
zdrowień czy wiadomości, ale nie: to cytat z Roman-
osobliwości, wielka kość dinozauta ze słoniem rzeźbio
i M i c k i e w i c z a Miej serce i patrzaj
n y m w ziarnku g r o c h u . Tego p r o b l e m u w ogóle nie
tyczności
w serce!
stosowną
T a m , gdzie p o w i n i e n się znaleźć adres, znajduje się
ma. A więc może t o coś j a k zbióf znaczków poczto
pięknym pismem napisana dedykacja:
wych? F a k t e m jest, że istnieją zbieracze statający się
nadać swym z b i o r o m charakter k o l e k c j i znaczków. A l e
„Droga Loluś!
nigdy nie widziałam, żeby się t a k i pomysł do k o ń c a
Przyjm, droga moja, tę bagatelkę o d szczerze Cię
udał. Po pierwsze, m i m o jakichś swoich cen pierwot
kochającej
n y c h i antykwarycznych pocztówki nie mają nic z war
Halki".
tości materialnej znaczka. Bo przecież znaczek może
Specjalne albumy, które zdobiły salony, stanowiły
przedmiot d u m y i służyły do rozpoczynania k u l t u t a l n e j
konwersacji, o d razu stworzone były d o k o l e k c j i .
być bez żadnych zmian o d razu p o t r a k t o w a n y j a k o l o
kata kapitału.
Całe miliardy z tych miliardów istniejących pocztó
wek nie mają żadnej wartości materialnej, za to niezwy
W każdym razie drugą podstawową kolekcją pocz
tówki jest zbiór kolekcjonera. I c o k o l w i e k mielibyśmy
kle często mają wartość uczuciową. Jako takie tylko
do zarzucenia k o l e k c j i p r o d u c e n t a jako nazbyt już me
w niezmiernie rzadkich przypadkach nabierają wartości
chanicznej i tylko bardzo rzadko odznaczającej się ja
z wiekiem. Przeważnie tracą ją bezpowrotnie z chwilą
kimś naprawdę świadomym k o l e k c j o n e r s k i m w y b o
śmierci właściciela lub w następnym pokoleniu, które
r e m , t o w trakcie rozpoznawania k o l e k c j i p r y w a t n y c h
jeszcze je czasem przechowuje ze względu na sentyment
natrafiamy na problemy klasyfikacyjne nie do p o k o n a
do zmarłego. Oczywiście mówimy t u o kolekcjach często
nia. A przecież to w posiadaniu kolekcjonerów pry
nawet jako kolekcje w ogóle niepostrzeganych. W każ
w a t n y c h znajduje się większość zbiorów pocztówek.
d y m razie uczucia, jakie wzbudza pocztówka, zupełnie
M i m o że większość kolekcjonerów przyznaje się d o
nie odpowiadają uczuciom do znaczków pocztowych.
jednego lub k i l k u głównych tematów, zazwyczaj oka
Możemy potraktować pocztówki j a k „tapetę", jako
zuje się, że nie są w stanie powsttzymać się przed włą
papier listowy, chociaż na przełomie wieków, w złotym
czeniem do zbiorów pocztówki po prostu rzadkiej i cie
okresie n i k t na te karty nie patrzył w t e n sposób i prze-
kawej. N i e bez znaczenia jest fakt, że m a m y t u do czy
ważnie bardzo dokładnie je wybierano. W każdym ra
nienia ze zbieractwem stale drożejącym, ze względu na
zie w w i e l k i c h zbiorach korespondencji w licznych
pewną modę i powiększającą się wiedzę o t y c h k a r t o
muzeach i w rękach p r y w a t n y c h pocztówka jako pocz
n i k a c h , ale jednak ze zbieractwem nie tak kosztow
tówka nie jest wyodtębniona.
n y m jak i n n e .
C o my właściwie zbietamy? W i z e r u n k i świata? A l e
Wczesne kolekcje pocztówek wyglądały często j a k
przecież nie idzie wyłącznie o w i d o k i . Pocztówka to ob
dawne gabinety osobliwości, zwłaszcza że często zależ
raz uczuć, idei, marzeń, odbicie sztuki epoki i m u z e u m
ne były o d prześcigających się w dostarczaniu cieka
sztuki dawnej, alegoria, dowcip, ale i zbiór potworów
w y c h okazów przyjaciół i znajomych. Coraz rzadziej
ludzkich i zwierzęcych. Cała klasyfikacja sama zaczyna
można natrafić na albumy nie ruszane o d swego w y
m i m o c h o d e m przypominać m u z e u m osobliwości.
205
I
na
Małgorzata Baranoiusl,ka • POCZTÓWKA
czyli
O n i byli pierwszymi, którzy zobaczyli w pocztówce
- powiedzmy — przykłady tego, co pocztówka może
Ja
sama zbieram „wyobraźnię" pocztówki,
prawdziwy potencjał p o e t y c k i , źródło wyobraźni maso
wytworzyć, kreując własny świat. N a podstawie wła
wej, egzotyzm życia codziennego, podobny d o egzoty -
snej i cudzych k o l e k c j i wytworzyłam sobie pogląd, co
zmu d a l e k i c h podróży i egzotycznych kultur. O n i też
p o w i n n o się przede wszystkim znaleźć w takiej ideal
wprowadzili kolekcję pocztówek do repertuaru i c h k o
nej kolekcji wyobraźni pocztówkowej, zarówno jeśli
lekcji fundujących wyobraźnię - jak kolekcje snów, za
idzie o pewne tendencje, jak i o k o n k r e t n e pocztówki.
p o m n i a n y c h artystów tajemniczych sztuk, p o m n i e j
A l e do tej k o n c e p c j i należą przecież przykłady z c u
szych mistyków, dzieł czarnego h u m o r u i i n n y c h zja
dzych zbiorów czy przypadkiem obejrzane w a n t y k w a
wisk przez ogół pogardzanych l u b niezauważanych.
r i a t a c h i nie k u p i o n e .
Dzięki t e m u , że repertuar p r o p o n o w a n y c h przez surre
O s t a t n i o widziałam pocztówkę, na której na czar
alistów i d e a l n y c h k o l e k c j i wyobraźni został w końcu
n y m tle był narysowany biały, schematyczny portret
przez publiczność przyjęty i zaważył na poczuciu este
Zygmunta I I I Wazy w owalu. N a czole króla znajdowa
t y k i w i e k u X X , ilustrowana karta pocztowa zyskała
ła się biała kropka. Pod obrazkiem podpis nakazujący
należną sobie pozycję.
oglądającemu pocztówkę wpatrywanie się w ową k r o p
kę i liczenie przy t y m do czterdziestu dziewięciu, a po
t e m przeniesienie wzroku na sufit. Pocztówka obiecy
Przypisy
1
wała, że oglądający zobaczy ów wizerunek na suficie.
W Polsce taką ptóbą jest ptaca zbiorowa Aksjosemibtyka karty
pocztowej, pod red. P. Banasia, Wroclaw 1992. Tutaj też już we
N i e kupiłam tej pocztówki, ale włączyłam ją na
wstępie Banaś za A . Byattem [Picture Postcards and The Publi
tychmiast do swojej k o l e k c j i idealnej. Po pierwsze:
sher (1894-1919),
skolekcjonowałam ją czy nie? Ja uważam, że tak. A l e
Malvern 1978] podaje, że „Wedle szacunko
wych obliczeń w A n g l i i w latach 1894-1914 było w obiegu ok.
rozumiem, że zdania mogą być podzielone. Po drugie:
20 miliardów kart! W Niemczech - tylko w jednym 1905 r. -
co właściwie było na pocztówce? Przecież dopiero
ok. 7 miliardów. Uwzględniając wszelkie okoliczności sprzyjają
czynność przeniesienia złudzenia na sufit tworzyła peł
ce zniszczeniu i rozproszeniu, przyjmuje się, że właśnie tylko 7 miliardów — zachowało się do naszych dni z tzw. złotego okre
ną formą tej pocztówki. Po trzecie: jak ją sklasyfiko
su katty pocztowej". Trudno uwierzyć, ale inne źródła podają, że
wać, gdyby się ją miało? D a ć ją do „Warszawy", bo
na przykład w roku 1899 w samych tylko Niemczech, które
Z y g m u n t z Kolumny, d o „historii Polski", do tzw. h u
miały wówczas 50 milionów mieszkańców, wydrukowano w ro
m o r u , do „różne pomysły pocztówki", jak o g o n w y d r u
ku 1899 aż 80 milionów кап pocztowych. A . Kyrou Ldge d'or de
kowanego kota, będący prawdziwą metalową sprężyn
la carte postale. Paris 1966. Trzeba też pamiętać o modzie
ką, a może „pocztówka zabawka"? ( W czasie między
i o tym, że poszczególne tiimy działały na terenie catej Europy.
złożeniem tego tekstu do d r u k u a korektą pocztówka
Być może nawet tych jeszcze nie wysianych pocztówek było
w Niemczech w roku 1899 więcej.
z Z y g m u n t e m I I I Wazą stała się jednak moją własno
ścią, co dowodzi, że kolekcja to zjawisko „w r u c h u " ) .
2
Kolekcja idealna to kolekcja skrajnie subiektywna,
nia przez każdego zbiór, nawet gdy jest sam w sobie
cenny, służy jakiemuś celowi metaforycznemu. Jak to
J
pocztówki.
Najpiękniejsze
K i e d y k o l w i e k staramy się dociec, co to ta
kiego ów świat pocztówkowy początku w i e k u , m u s i m y
trafić na surrealistów.
206
W książce Zbieracze osobliwości. Paryż. Wenecja. X V I - X V U l wiek
stawiają. Zwłaszcza rozdział Kultura ciekawości, z podrozdziałami
Pomniejszanie wszechświata
sam doskonale wiedział też, czym jest przemysł pocz
n y m czasopiśmie „Minotaur" artykuł p t .
Zebrała i ułożyła Z. DR. Nakładem
K. Pomian niezwykle wnikliwie zanalizował nie tylko samo zja
On
tówkowy, i w r o k u 1933 opublikował w surrealistycz
na imieniny, urodziny itd. oraz toastów
i wierszy do pamiętników.
wisko gabinetów osobliwości, ale także obrazów, któte je przed
zaskakujący, w jego własnym, może należałoby także
4
tówki i zbiór powinszowań
i drukiem E. Bartels Weisensee (Berlin) ok. 1910
ła w a l b u m a c h ułożona, w sposób dla i n n y c h zbieraczy
dodać surrealistycznym, p o e t y c k i m porządku.
i literacka
rów wpisów na pocztówki: 200 przepięknych wierszyków na pocz
której widzialna podstawa, czyli możliwy do zobacze
było w przypadku Paula Eluarda, którego kolekcja by
J. Dunin Kartu pocztowa - perspektywa księgoznawcza
w: Aksjosemiotyka karty pocztowej... podaje przykład zbioru wzo
i Pożądanie całości doskonale mogą
także obrazować sttukturę uniwersum pocztówkowego.
Ą
Kolekcja Eluatda - patrz A . Ripert, C. Frere, La carte postale,
son histoire, safonction sociale, Lyon 1983