Text
Aleksander Jackowski
„WSZYSTKO JEST PIĘKNE, CO Ml SIĘ PODOBA".
O WYROBACH Z GROCHU, MAKU, RYŻU I SŁOMY
MARII PIELUSZCZAK
niedaleko
w o j e w ó d z k i c h . Stara s i ę , a b y k a ż d y z w i e ń c ó w b y ł i n n y . „ M a m a
L w o w a . Rodzice m i e l i gospodarstwo rolne. Siedem l a t c h o d z i ł a
m o j a nie r o b i ł a t a k i c l i w i e ń c ó w j a k j a , c h o c i a ż wiele u m i a ł a
do s z k o ł y . U k o ń c z y ł a j ą w 1936 r . L u b i ł a w ó w c z a s
z r o b i ć , pisze o sobie w l i ś c i e .
Urodziła
s i ę 5 lutego
1923 r . w T u l i g ł o w a e h ,
rysować,
a j e j o b r a z k i wieszano w szkole no. ś c i a n a c h . Masz t a l e n t ! m ó w i ł
2
Jest energiczna, p r a c o w i t a , p e ł n a i n i c j a t y w y .
s i ę podoba,
zamawiają
T o , co r o b i ,
nauczyciel, p r o p o n o w a ł n a w e t o j c u , b y s i ę dalej u c z y ł a , a ł e nie
powszechnie
u niej i k u p u j ą
b y ł o po t e m u w a r u n k ó w . Trzeba b y ł o p o m a g a ć w gospodarstwie,
szopki, modele z a m k u , k o ś c i o ł a . W y k o n u j e je z ziarenek g r o c h u ,
herby,
k r o w ę p a ś ć . . . N o i c a ł e ż y c i e pracuje, ale g d y t y l k o m a czas zaj
m a k u , r y ż u i s ł o m y . N i e m a w ą t p l i w o ś c i , ż e s ą t o rzeczy p i ę k n e
muje się s z t u k ą . ,,Jestem a r t y s t k a " m ó w i o sobie z s a t y s f a k c j ą .
i ludowe.
O d m a t k i n a u c z y ł a s i ę w y p l a t a ć w i e ń c o ze s ł o m y , h a f t o w a ć
To herb b i s k u p a , o b j a ś n i a , k s i ą d z m n i e p r o s i ł n o i r o b i ę .
i w y s z y w a ć k o r a l a m i gorsety, b l u z k i , s p ó d n i c e i zapaski, p i s a ć
T ł o z m a k u , baranek z r y ż u . (...) W z ó r r y s o w a ł a m z m a l e ń k i e g o .
p i s a n k i , r o b i ć ozdoby c h o i n k o w e , p a j ą k i . T o u m i e j ę t n o ś c i r o z w i
Osiem b a r a n k ó w
n ę ł a jeszcze po w o j n i e . W 1945 r . w y j e c h a ł a , w r a m a c h r e p a t r i a c j i ,
Biskupa
wyrysowałam
,,na Z a c h ó d " , a w t r z y l a t a p ó ź n i e j o s i a d ł a wraz z m ę ż e m w G o ś -
r o b i ć wieniec na d o ż y n k i w o j e w ó d z k i e . Szkic sama
c i m i u ( w o j . gorzowskie), gdzie mieszka po d z i ś d z i e ń . ,,Po p r z y
dałam
j e ź d z i e — pisze c h c i a ł a m p o d t r z y m a ć n a s z ą t r a d y c j ę i zwyczaje
Wieniec b ę d z i e t a k i : m e t r w y s o k i , o s i e m d z i e s i ą t
l u d o w e , dlatego t e ż b r a ł a m u d z i a ł w r ó ż n y c h t e a t r z y k a c h oraz
szeroki, w ś r o d k u o r z e ł , p o t e m h a s ł o i napis — S K R D r e z d e n k o .
u r o c z y s t o ś c i a c h d o ż y n k o w y c h , eo z r e s z t ą do dzisiaj r o b i ę . B r a ł a m
N a dole kosz z o w o c a m i . I s ł o n e c z n i k i t e ż b ę d ą . "
też narysowałam.
SKR-owi
z a n i m jednego
dopasowałam.
N a d y k c i e . Teraz
w Drezdenku.
Muszę
muszę
druty
jeszcze
zrobiłam,
zeszwejsować.
centymetrów
3
u d z i a ł w l i c z n y c h k o n k u r s a c h na s z t u k ę l u d o w ą w (...), na d o w ó d
M a ł e szopki r o b i „ d l a s w o i c h " oraz z n a j o m y c h , n a t o m i a s t
czego m a m d y p l o m y i r ó ż n e odznaczenia j a k „ Z a s ł u ż o n y D z i a ł a ć ?
d u ż o na w y s t a w y do m u z e u m w Zielonej G ó r z e , do M i ę d z y r z e c z a ,
K u l t u r y " , „ O r d e r Serca M a t k o m W s i " , „ Z a z a s ł u g i w r o z w o j u
do D o m u
m i a s t a D r e z d e n k a " . Poza t y m M u z e u m w Zielonej G ó r z e zaku
k i l k a m o d e l i z a m k ó w i k o ś c i o ł ó w . „ K o ś c i ó ł " jest, j a k przypuszcza,
p i ł o moje prace. W y k o n y w a ł a m r ó w n i e ż szopki B o ż o n a r o d z e
na P l e b a n i i w T r z e b i c z u , n a t o m i a s t zamek s p r z e d a ł a p r y w a t n e j
niowe d l a M u z e u m w M i ę d z y r z e c z u . N a l e ż ę do z e s p o ł u ludowego
osobie.
przy Międzyorganizaeyjnym
Kultury
w Strzelcach
Krajeńskich.
Wykonała też
w Drezdenku,
W y m y ś l a nowo sposoby zdobienia, k t ó r o j e j „ p a s u j ą " do
dla k t ó r e g o w y s z y w a ł a m 12 g o r s e t ó w . M o i m w n u c z k o m r ó w n i e ż
t e m a t u . „ J e ś l i chodzi o w y r o b y z fasoli i t p . , t o z a c z ę ł a m je r o b i ć
wyszyłam
Ośrodku
Kultury
1
gorsety" .
Niestrudzenie
kontynuuje
sama z siebie o d r o k u 1945" — pisze w l i ś c i e . K i e d y p o s t a n o w i ł a
4
jeszcze
z r o b i ć zamek z w i e ż y c z k a m i , p o s a d z i ł a b i a ł ą i c z e r w o n ą f a s o l ę ,
r. d o m u . Ś p i e w a stare i nowo p i o s e n k i , t o t e ż z a p r a s z a j ą j ą n a
tradycjo
wyniesione
p o n i e w a ż c h c i a ł a , a b y zamek m i a ł b i a ł o ś c i a n y z c z e r w o n y m i
i o ż y n k i wiejskie, w o j e w ó d z k i e , uczy tego, eo u m i e — m ł o d z i e ż ,
o b w ó d k a m i . „ W i e ż y c z k i ś c i b i a s t e . t a k i m i s i ę w oczach
przede w s z y s t k i m jednak znana jest ze s w y c h w i e ń c ó w i k o m p o
W i e ż a w y ż s z a , w i e ż y c z k i , a n a dole szeroki. B o j a co p o m y ś l ę ,
troi.
zycji, w y k o n a n y c h ze s ł o m y i g r o c h u . W i e ń c e j e j zawsze c i e s z ą
eo z e c h c ę , t o so z r o b i ę ! (...) W i e ż ę B r a n i b o r s k ą m i a ł a m z grochu.
się u z n a n i e m , z a r ó w n o n a d o ż y n k a c h k o ś c i e l n y c h , j a k i p a ń s t w o
P r z y j e c h a l i znad jeziora i s p r z e d a ł a m . D o Zielonej G ó r y na w y
wych. K i l k a r a z y z d o b y w a ł a za nie 1 miejsca na p r z e g l ą d a c h
s t a w ę d a ł a m p a r ę l u b u s k ą , ale mysz z j a d ł a . T r o c h ę m i s i ę ż a l
z r o b i ł o , bo j a k i e to ś l i c z n e b y ł o ! Najgorzej z f r a k i e m u c h ł o p a
'i. tej p a r y . Mysz c a ł k i e m z j a d ł a . Z k ł o s i . ó w b y l . A l e ja i o jeszcze
doloiuC,
C h ę t n i e w y j e ż d ż a do Zielonej G ó r y , Drezdenka, gdzie t y l k o
się da. M o ż e t r o c h ę z a z d r o ś c i m ę ż o w i , k t ó r y j a k o
na
kontrtorpedowcu „ B ł y s k a w i c a "
objechał
marynarz
w czasie
wojny
k a w a ł ś w i a t a . D z i ę k i m ę ż o w i , k t ó r y jest w Z B O W i D z i e , b y ł a na
wycieczce w Szczecinie. „ Z a m e k w i d z i a ł a m , opowiada, i ż a r n a
i k o ł y s k ę w m u z e u m . B o j a ciekawa jestem, w s z ę d z i e c h c i a ł a b y m
być. W Kołobrzegu
p o ś p i e w a l i m y , w morze r z u c i l i
kwiaty.
A j a k i e p i o s e n k i u m i e m . W y m y ś l i ł a m na d o ż y n k i (...) N a d o ż y n k i
t r a k t o r ze s ł o m y z r o b i ł a m . A j a k s i ę w s z y s t k i m p o d o b a ł ! Snopow i ą z a ł k ę t e ż z r o b i ł a m . Ze s ł o m y . T u na z d j ę c i u s t o j ę z „ k o g u t e m " .
K o g u t pierzasty,
z j ę c z m i e n i a , siedzi w s ł o m i a n y m
koszyku.
A j a w gorsecie. Sama w y s z y w a ł a m k o r a l i k a m i . T a k sama w y
m y ś l ę , a p o t e m k o l e ż a n k i z a w o ł a m . N i e c h p o p a t r z ą . (...) B o j a
i gorsety w y s z y w a m i obrusy. K r z y ż y k a m i . P i s a n k i , t e ż p i s z ę .
Najgorzej to u m i e ć wszystko. Z e b y j e d n o ! ale
wszystko r o b i ę .
6
Artystycznie" .
P y t a m , eo j e j się podoba. „ D l a m n i e wszystko jest p i ę k n e ,
co m i się podoba, p r a w d o p o d o b n i e m a m d o b r y gust (to nie t y l k o
moje zdanie). W d o m u niejedno
c h c i a ł o b y s i ę m i e ć , t y l k o nie
zawsze s t a ć c z ł o w i e k a na t o . R e n t a za m a ł a , a w c z e ś n i e j m u s i a ł a m
dzieciom d a ć wykształcenie. Ś c i a n y w pokojach m a m pokryte
t a p e t ą , co z r e s z t ą sama w y k o n u j ę . Po p r o s t u p o t r a f i ę wszystko
sama z r o b i ć ! "
7
K i m jest M a r i a Pieluszczak ? T w ó r c z y n i ą l u d o w ą ? U z d o l
n i o n ą a m a t o r k ą ? N i e w i d z ę p o t r z e b y rozwodzenia s i ę na t e n
t e m a t . Zapewne j e j kategorie p i ę k n a nie b ę d ą s i ę p o k r y w a ł y
z t y m i , k t ó r e p r z y j m u j ą etnografowie, a i w y r o b y m o g ą b u d z i ć
z a s t r z e ż e n i a . A l e t a k a jest w ł a ś n i e p r a w d a , t a k ą jest w s p ó ł c z e s n a
t w ó r c z y n i l u d o w a , t w ó r c z y n i nie „ c e p e l i o w s k a " , nie p r a c u j ą c a
dla
muzeów.
„ G d y wiele l u d z i gvornudzi s i ę n a ś p i e w y
t a ń c e i ś w i ę t o w a n i e , zdarza się czasom coś
dziwnego. L u d z i o p r z e s t a j ą j u ż t a ń c z y ć a jed
n a k t o n i ó w t a ń c z y dalej, w c i ą ż t a ń c z y . N i e
je, nie ś p i , nio odpoczywa. Owlada n i m sza
leństwo tańca".
(Tiieod",;'
Kroeber. S z a l e ń s t w o
tańca)
Danuta K a l i n o w s k a - K ł o s i e w i c z
OBRZĘD SOBÓTKOWY.
TANIEC W ASPEKCIE SYMBOLIKI RUCHU OBROTOWEGO
Wiek
Wiek X V :
„ T o igrzyska obchodzili rozpustnie ś p i e w a n i o m
i rozwiązłymi
XVII:
„ W d z i e ń ś. Jana, g d y s i ę j u ż dobrze z m i e r z c h ł o , w y s z l i niespo
m c h y , niekiedy k l a s k a n i e m , w y k r ę c a n i e m s i ę l u b i e ż n y m i i n n ą
dzianie J e z u i c i , w k o ś c i e l n e stroje u b r a n i , p r z y odgłosie d z w o n ó w
swawolą
i ś w i e t l e pochodni i u d a l i s i ę za m i a s t o , gdzie rozniecone ognie
w piośniach,
Jan
igraszkach
D ł u g o s z . Dziejów
i
polskich
sprośnych
ksiąg
rozrywkach".
12, przek). Meche-
i
płoche
skoki mieszkańców
nych
s t a r k i i d z i e w k i nie o d d a j ą s i ę m o d l i t w i e , b y s t a ć s i ę g o d n y m i
p r z y j ę c i a ducha Św., lecz — o b o l e ś c i — w o w y c h d n i a c h prze
powszecłmie
natychmiast
Sobótki
OO. J e z u i t ó w
Boga, lecz d i a b ł a , m i a n o w i c i e : i s a j a - ł a d o , i l e l i - j a j a " .
polski,
polskiej,
mieszkańców,
i odtąd
którzy
nieprzystojnej
w mieście
Wałczu
w XVII
wieku,
wg kroniki
[ w : ] E . R a c z y ń s k i , Wspomnienia
Wielko
P o z n a ń 1842, t . 1, s. 89, c y t . za B . J . K . z Gniezna,
„ L u d " , t . X T , s. 183
kaznodzieja J a n z Miechocina, r o k 1426, c y t . za J . K r z y
literatury
wzruszył
zaniechali z a b a w y " .
do k o ś c i o ł a , nie b y s i ę m o d l i ć , lecz na t a ń c e , nie b y w s p o m i n a ć
Historia
kapłanów
dawne p o g a ń s t w a
o k a z a ł e j procesji i szanowa
r o z b i e g l i s i ę do d o m ó w
znaczonych na r o z m y ś l a n i a , z b i e r a j ą s i ę s t a r k i i d z i e w k i nie
żanowski,
przypominały
o b r z ą d k i . Niespodziewany w i d o k
r z y ń s k i e g o , 1867, I , s. 40
Warszawa 1064,
„ J a n Ś w i ę t y Chrzciciel prz3'szeclł. W i ę c p a l ą S o b ó t k i .
A w k o ł o n i e j . ś p i e w a j ą c , s k a c z ą wiejskie m ł ó d k i .
s. 36
Wiek X V I :
N i e znoście t y c h z w y c z a j ó w ! Co nas z w i e k ó w d o s z ł o
I
w l e k i e m sic u s t a ł o , trzeba, b y w w i e k p o s z ł o " ,
„ P r z e t o ono p o g a n k i ś w i e c i ł y jej I o ziele, i g d y jej d z i e ń św i ą c a n o ,
wieszali po domach, drugie sic n i ą opasowaly; a t o
czyniły
dwudziestego dnia i czwartego k s i ę ż y c a czerwca, u nas d z i e ń
ś. J a n a ; t a m t e ż w nocy ognie p a l i ł y , t a ń c o w a ł y ,
diabłu
Jan
G a w i ń s k i , Dnorzanki...,
Dziije
obyczaju
w dawnej
1664, c y t . za J . St. B y s t r o ń ,
Polsce,
cześć i m o d ł y c z y n i ą c ; togo obyczaju p o g a ń s k i e g o do
t y c h c z a s ó w w Polszczę nie c h c ą o p u s z c z a ć , ofiarowanie z !>\ licy
..Wszyscy na rozpust, j a k o w y u z d a n i
I d ą b y l i c ą w p o ł y przepasani.
c z y n i ą c , wieszając po domach i o p a s u j ą c się nią,, c z y n i ą sobót k i ,
Ś w i e r k o w e drzewa zapalone t r z e s z c z ą .
paląc
D u d y z b ą k a m i j a k co złego w r z e s z c z ą :
aby
ognio, krzesząc- je deskami, ś p i e w a j ą c
pieśni,
b y ł a p r a w a ś w i ę t o ś ć diabelska; t a m ż e ś p i e w a j ą
t . I I , s. 64
śpiewały,
tańcując',
diabelskie
p i e ś n i plugawe, t a ń c u j ą c , a d i a b e ł t e ż skacze, raduje sic, żc
D z i e w k i muzyce po s z e l ą g u d a l i
A ż e b y skoczniej w b ę b e n
przybijali"...
m u k r z e ś c i j a n i e c z y n i ą m o d ł ę a c h w a ł ę , a o m i ł e g o Boga nie
d b a j ą , a l b o w i e m d z i e ń ś. J a n a w i e ś n i a k ó w p r z y chwale m i ł e g o
fragment poetyckiego opisu s o b ó t k i z X V I I w . , c y t . za
Boga ż a d n e g o nie b ę d z i e , a o k o ł o s o b ó t k i wszyscy będą. c z y n i ć
B . J . K . z Gniezna, Materiały
hist., L u d , t . X I , s. 183
rozmaite z ł o ś c i " .
.Marciu z U r z ę d o w a , rok 1562. Herbarz
1595,
Slotrnił:
s.
31—32. Por. J .
folkloru
polskiego
polski...
Krzyżanowski,
Kraków
sobótka
Wiek
XVIII:
[w:]
Warszawa, 1(165, s. ,'180—383
„ P o zachodzie s ł o ń c a n a k ł a d a l i ognia na u l i c a c h ludzie t u t e j s i ,
a insi, j a k o t o n i e w i a s t y i d z i e w c z ę t a , p o domach swoich, przez
„ D z i e ń ś. J a n a b y l i c ą s i ę o p a s a ć , a c a ł ą noc około ognia s k a k a ć . . .
k t ó r e s k a k a ł y i ś p i e w a ł y . . . W s z ę d z i e w i d z ę po c a ł y m c h r z e ś c i
t o ć t e ż n i e m a ł e u c z y n k i m i ł o s i e r n o . A t a m najwiętszc. czary,
jaństwie
b ł ę d y na t e n czas s i ę d z i e j ą " .
o m i e r z ł y c h s u p o r s t n y i . E x opposite zaraz gospody m o j e j , w ogro
M . R e j , Postylle,
dzie s ą s i e d z k i m , w z n i e c i ł y sobie k o b i e t y i d z i e w k i o g i e ń , przez
W r o c ł a w 1965
w y d . K.. G ó r s k i i W . K u r a s z k i e w i e z ,
diałiel
porozsiowal
swoje
nasienie
takowych
Bogu
k t ó r y pierwej s k a k a ł y , a p o t e m t a ń c o w a ł y z ustawieznem ś p i e -
67
I I . 1. W o j c i e c h Gerson, Sobótka,
repr. za „ T y g o d n i k I l u s t r o w a n y "
1866 (1), 301
w a n i e m . . . i nie pierwej p r z e s t a ł y , aż wtenczas k i e d y m p o s i a ł
Te w y s a d z a j ą c
c z ł o w i e k a mego, ż e b y j u ż z a n i e c h a ł y tego ś p i e w a n i a , dla k t ó r e g o
najczęściej
nie m o g ł e m pójść s p a ć ' .
t e ż w wysadzonych g ł o w n i a c h u p l a t a n y , u p a d ł w o g i e ń , za n i m
o g i e ń do g ó r y i h u k
dawały
niespodziewany c z y n i ą c ,
p r z y c z y n ę , że s k a c z ą c y przelękniony,
lub
r o z p ę d z o n y d r u g i i trzeci, k t ó r z y n i m się p o d n i e ś l i , tymczasem
Diariusz
podróży
Filipa.
Orlika,
z
rękopisu
tłum.
F.
b ę d ą c y na spodzie dobrze sobie p r z y p i e k l i
pieczeni".
R a w i t a - G a w r o ń s k i , „ L u d " t . V , 1893, z. 2, s. 170. F i l i p
O r l i k (ur. 1672) — pisarz w o j s k o w y J a n a M a z e p y hetmana,
J . K i t o w i c z , Орт* obyczajów
Ukrainy.
Augusta
, , W w i g i l j ą ś w . J a n a Chrzciciela po nieszporach, a czasem t w a r
III,
i zwyczajów
za
panowania
K r a k ó w 1925, s. 363—364
Wiek X I X
d y m z m r o k i e m , po miastach i wsiach r o z p a l a l i spory o g i e ń na
u l i c a c h , k t ó r y zwał się s o b ó t k ą , przez k t ó r y m ł o d z i e ż
obojej
„Tuż
płci, najwięcej
gorszy
w ą w o z e m ł ą c z y ł się ze w sią; z w y k l e o tej porze c i c h y i c i e m n y ,
daleko o d d y n g u s u , w ś r e d n i c h l a t a c h A u g u s t a I I I j u ż b y l k o
bo w y s o k i e m i ś c i a n a m i n i e d o p u s z c z a ł n a w e t do ś r o d k a swego
n a j ą c y m , p r z y k o ń c u z a ś l a t jego wcale u s t a ł , dozorem s u r o w y m
b l a d y c h p r o m i e n i k s i ę ż y c a , d z i ś nagle ożył t ł u m i o n ą
marszałka
atoli
męskiej,
skakała.
Ten
zwyczaj,
za
w s i ą r o z p o c z y n a ł się d w o r s k i u g ó r , k t ó r y
a
za
postępujących
p r z y k ł a d e m w a r s z a w s k i m , s k ą d się i zło i dobre zwyczaje
wielkiego koronnego w W a r s z a w i e n a j p r z ó d ,
głębokim
!
dzkrwczyn... I
rozmową
r
zbiw szy się w k u p k ę , t u p a n i e m
po
t y l k o n ó g p r z e r y w a j ą c milczenie wucczoru, w y b i e g ł y z w ą w o z u
k r a j u r o z l e w a ł y , w s z ę d z i e w y t ę p i o n y , j a k o złe s k u t k i s p r a w u j ą c y ,
i z w r a c a j ą c się w bok od d r o g i , p r z y s t a n ę ł y dla z a ł o ż e n i a ogniska.
j u ż t o w p o ż a r a c h b u d y n k ó w z s o b ó t k i zapalonych, j u ż w oso
Tam
b a c h s k a c z ą c y c h s o b ó t k ę , k t ó r e nieraz, ile p r z y g ę s t y m d y m i e ,
a n a o k o ł o u k ł a d a ł y stos c h r u s t u i drzewa (1).
s k a c z ą c naprzeciw siebie i u p a d a j ą c w o g i e ń , r a z i ł y sobie p ł o
o k r ę c i w s z y s ł o m ą w y s o k i t y k , wdtopywaly go w z i e m i ę ,
... d z i e w k i k l ę c z ą c f o r m o w a ł y k o ł o i d o t y k a j ą c się prawie
m i e n i e m oczy, twarze, r ę c e i n o g i , m i a n o w i c i e bose, albo u k o b i e t
głową jedna drugiej, w s p ó ł n e m dmuchaniem... m i a ł y
u spodu nieopatrzone; osobliwie k i e d y c h ł o p c y , k t ó r y c h k a d u k
z t l e j ą c y c h iskier... u p r a g n i o n y p ł o m i e ń .
wydobyć
miesza do k a ż d e j swawolnej k o m p a n j i , klucze prochem pona-
... b i o r ą r ó w n i e ż d w a k a w a ł k i drzewa — t w a r d s z y i m i ę i . s z y ,
bijane l u b t e ż ł a d u n k i z prochem nieznacznie w ogień r z u c a l i .
i za p o m o c ą t a r c i a w y w o ł u j ą ś w i ę t y o g i e ń , k t ó r y n a l e ż y c a ł y r o k
68
p r z e c h o w y w a ć ; z jego p o m o c ą , z a p a l a j ą stos... (2).
ł ą c z o n o i p r z e c i ą g a ł j ą przez o g i e ń (7).
... W s z y s t k i e u j ą w s z y s i ę za r ę c e o k o l i ł y o g i e ń . . . i g d y p ł o m i e ń
Nareszcie k o ń c z y się w s z y s t k o ; p a r y r o z c h o d z ą s i ę b y razem
bucha, z t r z a s k i e m w y r z u c a j ą c w g ó r ę d o g o r y w a j ą c e liście i p o p i ó ł
w ż y c i e s p ę d z i ć noc a ż do wschodu s ł o ń c a (8).
z p a l ą c e j s i ę b y l i c y , one jedna za d r u g ą , p r z e s u w a j ą
się j a k
b i a ł e m a r y nocne k o ł o ognia.
O. K o l b e r g , D W O K , Sandomierskie, t . 2, s. 109, oraz:
K o ł o Sanoka d z i e w c z ę t a w bia,łe suknie ubrane i przystrojone
(1). I k s , Kopernacka
w w i e ń e o , ś p i e w a j ą p i e ś n i i t a ń c z ą kolo ognia... (3).
„Wisła"
... G d y d z i e w c z ę t a ś p i e w a j ą , ciekawsi ze w s i , i starzy i m ł o d z i ,
w okolicach Sieradza,
zwabieni ogniom i daloko r o z c h o d z ą c y m się ś p i e w e m , z a c z ę l i . . .
B . Gustawicz, O ludzie podduklańskim
s c h o d z i ć s i ę na miejsco u r o c z y s t o ś c i . D o s t r z e g ł e ś t a m
niczanach
w szczególności,
n i e m i i k i l k u gospodarzy starszych, ja,k j e d n ą r ę k ą o p a r c i na
Sobótka
w
k i j a c h , a d r u g ą w ł o ż o n ą m a j ą c za k a m i z e l ę , p r o w a d z i l i u r y w a n ą ,
w r. 1897 staraniem T o w . L u d . , о р г . d r F . K r c e k ,
p o w a ż n ą m i ę d z y s o b ą r o z m o w ę . Z drugiej s t r o n y ognia,, bliżej
1898, t . I V , s. 316; (5). T a m ż e , s. 316; ( 6 ) . T a m ż e , s . 316;
j e d n a k dziewczyn, s p o c z y w a ł o k i l k u n a s t u m a ł y c h
między
chłopaków,
„Wisła"
Galicji.
siedleckim,
Sobótki
1892, t . V I s. 684; (3).
w ogólności,
a Iwo-
„ L u d " 1900, t . V I , s. 78; (4).
Zestawienie
materiału
zebranego
„Lud"
(7). I k s , op. c i t . , s . 4 3 ; (8). A . B o h d a n o w i c z , Przeżytki
p r z y t u l o n y c h w b r u z d a c h do ziemi, k t ó r z y p o d n o s z ą c n a d zagon
żytnego
rozczochrane g ł ó w k i , słali w z r o k ciekawy prosto do ogniska...
1895, t . 2, s. 12
C o k o l w i e k dalej, za gospodarzami r o z m a w i a j ą c y m i
we wsi Zeliszew w pow.
1891, t . V , s. 4 1 ; (2). I . P i ą t k o w s k a ,
poglądu
staro
u R u s i n ó w , Grodno 1896, C y t . za „ L u d "
w wąwozie
s t a ł o k i l k u r z e ś k i c h p a r o b c z a k ó w , z a k r y t y c h do p o ł o w y cieniom
„ W całej E u r o p i e znane jest palenie o g n i ś w i ę t o j a ń s k i c h i ska
jogo i k r z a k a m i , k t ó r z y n i e d o s t r z o ż o n i , m o g l i wszystko w i d z i e ć
kanie l u b przechodzenie przez p ł o m i e n i e . . . W g ó r z y s t y c h oko
i słyszeć...
licach S l a w o n j i i B o ś n i w i d z i a ł e m p a s t e r z ó w , s k a c z ą c y c h przez
gdzie
o g i e ń bez o d z i e ż y . D z i e w c z y n y p r z e s k a k i w a ł y t y l k o w koszulach,
się p a l ą s o b ó t k i , i k a ż d y trzaska z bicza t a k d ł u g o , j a k d ł u g o
k t ó r ą ponadto p o d n o s i ł y d o s y ć wysoko, wywołując niewybredne
W powiecie g o r l i c k i m . . . c h ł o p c y w y c h o d z ą na w z g ó r z a ,
ż a r t y w i d z ó w . . . L u d w i e r z y , iż w noc ś w i ę t o j a ń s k ą niebo t r z y k r o ć
się o g i e ń p a l i (4).
... D z i e w c z ę t a c i ą g l e t a ń c z y ł y . . . , a b u c h a j ą c y o g i e ń
odznaczał
otwiera się i z wielką szybkością się zamyka".
na ugorze cienie o s ó b , k t ó r y c h c i e k a w o ś ć i zabawa na miejsce
to
zgromadziły.
Nareszcie
ukończywszy
śpiewanie,
rozerwały
L.S.K.,
u t w o r z o n e k o ł o i s t a j ą c na uboczy w jednem gronie, b i a ł y m
jednostajnym
ubraniem fantastyczny p r z e d s t a w i a ł y widok
Sobótka.
Poszukiwania,
„Wisła"
1896, t .
X,
s. 141—142
na
c i e m n y m t ł o nocy.
w każdej wsi ukraińskiej obchodzą t ę uroczystość... N a j -
G d y ognisko p o z o s t a ł o p r ó ż n e , n a g ł e p o d n i o s ł y s i ę g ł ó w k i
pospoliciej ś w i ę t o to p o g a ń s k i e o b c h o d z ą , z a t k n ą w s z y drzewo
ci
n a ł ą c e , d z i e w c z ę t a s i ę z b i e r a j ą w k o ł o , w z i ą w s z y s i ę za r ę c e ,
zerwawszy s i ę , w c a ł y m b i e g u jeden za d r u g i m . . . w w e s o ł y c h
k r ę c ą s i ę , ś p i e w a j ą c p i e ś n i . . . K s i ę ż a ruscy w z b r a n i a j ą i m obchodu
owych
k i l k u n a s t u przyczajonych
pokrzykach... i śmiechach
w
bruździe
chłopaków;
z a c z ę l i t a m i nazad
przeskakiwać
przez o g i e ń . . . , a, d z i e w c z ę t a . . . d o r z u c a j ą c liście b y l i c y na o g i e ń
tego ś w i ę t a , ale p o m i m o te zakazy, corocznie w k a ż d e j w s i ono
się o d p r a w i a . "
i u j ą w s z y się z n ó w za r ę c e , z a w i o d ł y k o ł o i n o w y ś p i e w z a b r z m i a ł :
M . J e z i e r s k i , Poezje, W i l n o 1837, s. 111, c y t . za „ W i s ł a "
1899, t . X I I I , s. 362
O J a n i e , Janie — Janio z i e l o n y !
P a d a j ą liście na wsyćkie strony;
a t y , Janku, parobecku
sukaj so zony.
* * *
K a j t a jej bede u k a t a s u k a ć ?
a p ó j d ę j a do S c e p a n ó w
w okienko p u k a ć .
A r t y k u ł t e n s t a n o w i p r ó b ę analizy o b r z ę d u s o b ó t k o w e g o
P u k , p u k , w okionecko
W y d ź ze M a r y ś ,
kochaneeko
niec. D l a j e j c e l ó w w y k o r z y s t a n e z o s t a ł y g ł ó w n i e polskie m a t e r i a ł y
Sama j e d n a .
ź r ó d ł o w e poszerzone, d l a p o r ó w n a ń , o dane z t e r e n ó w S ł o w i a ń
Śpiew ten służył samym dziewczętom i dla każdej z o d m i a n ą
t y l k o i m i o n po szczególe b y ł p o w t a r z a n y . N i e d ł u g o
śpiewem
szczyzn}' Wschodniej i P o ł u d n i o w e j oraz z niemieckiego obszaru
1
językowego .
Analiza semantyki wierzeń i r y t u a ł ó w sobótkowych
t y m o b e s z ł y one wszystkie d o m o s t w a , w k t ó r y c h się z n a j d o w a ł y
dorosło
lub
ze
s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m tej jego fazy, w k t ó r e j w y s t ę p u j e t a
dorastające
dziewoje... T y m
p r z e c h o d z i ł wszystkie d z i e w c z ę t a , a...
porządkiem
parobczaków
śpiew
spokojnie
mieszczono p r z y dziewuchach, j a k poprzednio w naradzie swej
będzie
p r z e b i e g a ł a w d w ó c h p ł a s z c z y z n a c h : w p l a n i e z n a c z ą c y c h zacho
wań
obrzędowych,
konkretnych
działań
rytualno-symbolicz-
n y c h , b ę d ą c y c h r e a l i z a c j ą pewnego systemu z n a k ó w , oraz w p l a
nie p o j ę c i o w y m , k t ó r y p o s ł u ż y do o d c z y t a n i a z n a c z e ń systemu
ułożyły...
2
Jeszcze j a k i ś czas ś p i e w a ł y ł ą c z ą c w p a r y m ł o d z i e ż w i e ś n i a c z ą . . .
Pomału
i nieznacznie
dotychczasowe
przybliżyli
się i parobcy,
opuszczając
w c i e n i u schronienie, a ł y k n ą w s z y w ó d k i h u l a ć
poczęli. W a ł e k wziął Baśkę, Antek Marynę, Wojtek
Małgosię,
i w y w i j a l i s z c z ę ś l i w i e po ugorze, p r z y ś w i e t l e g w i a z d i dopala
salnych k u l t u r o w o , zestawianych
w pary
opozycji pojęciach,
k t ó r y c h znaczenia z o s t a ł y j u ż zrekonstruowane.
W e r y f i k o w a n a p o n i ż e j hipoteza badawcza
brzmi następu
j ą c o : obrzęd s o b ó t k o w y ma charakter o b r z ę d u przejścia,
j ą c e g o s i ę ogniska, s o b ó t k i . . .
. . . z b y t k i p o l e g a j ą p r z e w a ż n i e na t r ą c a n i u
pierwszego . T e r m i n „ p l a n p o j ę c i o w y " o d n o s z ę do ś w i a t o p o g l ą d u
w ł a ś c i w e g o r o z u m o w a n i u t r a d y c y j n e m u , w y r a ż o n e m u w uniwer
w ogień
dziewcząt
i z m u s z a n i u i c h do s k a k a n i a przez ognisko (5).
W e wsiach r u s k i c h . . . parobek c h w y t a za r ę k ę d z i o w c z y n ę i roz
jest
on z b i o r o w ą i n i c j a c j ą m ł o d y c h d z i e w c z ą t w m a ł ż e ń s t w o .
Spośród
wielu
obrzędów
przejścia
wydarzeniem
inicjacja
przesłaniającym
seksualno-matry-
moniałna
jest
znaczenia
wszelkie inno, r ó w n i e ż d o n i o s ł e , m o m e n t y w c y k l u
pod
względem
p ę d z a j ą c s i ę spoinie o g i e ń p r z e s k a k u j ą (6).
życia,
D o p o k ą d ś p i e w a ł y d z i e w c z ę t a i ż e r d ź wysoko się, p a l i ł a , c h ł o p c y ,
poddawana
xikryci w z b o ż u , nie d a w a l i z n a k u życia,; lecz g d y o g i e ń o p a d ł
społeczny
i p i o ś n i m u i ł y się k u k o ń c o w i , w t e d y w y b i e g a l i oni z u k r y c i a
b r n ą ć s k o m p l i k o w a n y proces wtajemniczania,, z d o b y ć o k r e ś l o n e
i k t o m ó g ł c h w y t a ł d z i e w c z y n ę , n a j c z ę ś c i e j t ę , z k t ó r ą go w p i e ś n i
umiejętności — W I E D Z Ę
ludzkiego.
Zgodnie
obrzędowi
z
r y t u a l n y m schematem
jednostka,
aby
uzyskać
inicjacji
nowy
(prawo zawarcia m a ł ż e ń s t w a ) m u s i p o m y ś l n i e
status
prze
— i o w ą w i e d z ą w y k a z a ć s i ę , co
69
dopiero u p r a w n i a do p e ł n i e n i a n o w y c h f u n k c j i
społecznych.
cjacyjną
3
z zastosowaniem k r y t o r i ó w w ł a ś c i w y c h dla. i d e n t y f i k a c j i
przynosi mistyczne
9
Z a c z n i j m y a n a l i z ę p o s z c z e g ó l n y c h faz o b r z ę d u o d charakte
obrzę
r y s t y k i czasu i miejsca jego s p e ł n i a n i a .
d u inicjacyjnego.
Obrzęd
wędrówkę, w g ł ą b sacrum, k t ó r a
poznanie, uzdrowienie, o d n o w i e n i e ' .
S p r a w d ź m y zatem., czy o b r z ę d s o b ó t k o w y .,podda s i ę " analizio
jako taki
ma
określoną
strukturę
dramatyczną,
jost więc r o z k ł a d a ł n y na prostsze elementy w a ż n e dla t o k u ak
c j i . P o n i e w a ż s t r u k t u r z e obrzędów-
przejścia
odpowiada
Przestrzeń o b i z ę d o w a
sche
4
m a t b a j k i m a g i c z n e j p r z y w y r ó ż n i a n i u p o s z c z e g ó l n y c h faz o b r z ę
d u zastosujemy s f o r m u ł o w a n e przez W . P r o p p a zasady p o s t ę p o
5
w a n i a w ł a ś c i w e przy analizie b a j k i m a g i c z n e j . M o d e l o w y sche
mat
przebiegu
obrzędu,
zrekonstruowany
k u d z i e s i ę c i u jego o p i s ó w , jest
1 po zachodzie
na p o d s t a w i e k i l
następujący:
w p o b l i ż u lasu, na wzniesieniu, w w ą w o z i e , jarze, p r z y drodze,
na s k r z y ż o w a n i u d r ó g , w p o b l i ż u rzek, z b i o r n i k ó w w o d n y c h
wszystkio
dorosło
dziewczęta
—
panny, młodzi chłopcy,
przedstawiciele „ d o r o s ł y c h " — starszych — m ł o d e m ę ż a t k i ,
para,, k t ó r a o s t a t n i a z a w a r ł a z w i ą z e k
2 dziewczęta w
stroju
małżeński;
go
wokół żerdzi
p o d p a l a j ą
w o k ó ł stosu i ś p i e w a j ą,
(zawodzą)
w o k ó ł ognia, t r z y m a j ą c
sio
za r ę c e w tempie coraz szybszym, „ w rozpasaniu i s z a l e ń
stwie", gdy ogień zapłonio n a j w y ż s z y m
płomieniem;
5 d o p ó k i stos p ł o n i o , p a l i się ż e r d ź , a d z i e w c z ę t a t a ń c z ą , c h ł o p c y
t r z y m a j ą
się
n a uboczu,
k r y j ą
się
w zaroślach,
k r z a k a c h , za d r z e w a m i ;
6 g d y o g i e ń dogasa,, c h ł o p c y
z nich
„porywa",
czynę i przeciąga
te informacje na j ę z y k opozycji semantycznych,
wieś
— pustkowie
dom
— z ł o w r o g i las
ziemia u p r a w n a — ziemia „ c z y s t a "
rola
— ziemia j a ł o w a , u g ó r
ten świat — tamten świat
stos c h r u s t u ,
к r ą żу ć
w y b i e g a j ą
O g i e ń s o b ó t k o w y n a j c z ę ś c i e j rozpalany jest na wzniesieniach
l u b g ó r a c h . G ó r ę — j a k o n a j b l i ż s z ą n i e b u — c z ę s t o u w a ż a się
za p u n k t s t y k u nieba, z z i e m i ą , a więc za, „ ś r o d e k " przez k t ó r y
przechodzi oś ś w i a t a , miejsce w k t ó r y m m o ż n a d o k o n a ć przej
ścia z jednego p o z i o m u kosmicznego na d r u g i , p r z e ł a m a ć ś w i e c k ą
przestrzeli i „ z i e m s k i " s p o s ó b b y c i a , i
człowiekowi jedynie w najważniejszych
sferę
j ą przez d o g a s a j ą c y
wkroczyć w
z ukrycia, każdy
Czas spełniania obrzędu
ogień:
p а г a, m i rozchod.zą się
po
o k o l i c y , spędzają, ze s o b ą n o c ;
O b r z ę d zaczyna się po zachodzie s ł o ń c a , o zmierzchu i trwa
aż do ś w i t u , a więc w czasie, g d y c z ł o w i e k „ z a w i e s z a " swoje
8 o ś w i c i e dziewczęta, w r a c a j ą biegiem do d o m ó w .
n o r m a l n o d z i a ł a n i e — nie pracuje, nie b a w i się. P o r ą
dla a k t y w n o ś c i l u d z k i e j jest d z i e ń . N o c ą n a t o m i a s t
Wracają/'
do
na,szego
/.alożenia:
dostępną
m o m e n t a c h jego ż y c i a
sacrum.
c h w y t a w y b r a n ą przez siobie dziew
7 następnio dziewczęta i chłopcy
demony ".
J a k w i a d o m o opozycjo te s ą p o c h o d n y m i o p o z y c j i podsta
pieśni obrzędowe;
4 następnie zaczynają
1
d u c h y , siły nieczyste,
o t r z y m a m y n a s t ę p u j ą c } ' zestaw p a r :
go „ ż y w y m o g n i e m " ;
3 dziewczęta s i a d a j ą
złe moce,
wowej
w z i e m i ę,
u k ł a d a j ą
tam
Przekładając
o b r z ę d o w y m
okręcają słomą długą żerdź, „ t y k " ,
wkopują
w j a r a c h , w ą w o z a c h , poza d o m e n ą ż y c i o w ą c z ł o w i e k a , w m i e j
przebywają,
słońca
się
nego, z ł o w r o g i e g o lasu, p r z y drodze l u b na s k r z y ż o w a n i u d r ó g ,
scach, o k t ó r y c h m ó w i s i ę , że s ą d l a l u d z i niebezpieczne, p o n i e w a ż
na t z w . c z y s t y m p o l u , czystej ziemi —. na ugorze, w y g o n i e ,
zbierają
O b r z ę d zazwyczaj odbywa, się poza g r a n i c a m i w s i , na tere
nach n i e u p r a w n y e h , na wzniesieniach, g ó r a c h , w p o b l i ż u ciem
obrzęd
sobói kow у
jesl
właściwą
uaktywniają
się siły nieczyste — złe w i e d ź m y , demony, d u c h y , n o c ą funkcjo
z b i o r o w ą inicjacja, d z i e w c z ą t w m a ł ż e ń s t w o. W czesie o b r z ę d u
n u j ą z m a r l i ' . Noc jest dla c z ł o w i e k a czasem „ m a r t w y m "
o s i ą g a j ą one w łaś, i w y s t o p i e ń wtajemniczenia, ow ą W T E D Z Ę ,
złowrogim
k t ó r e j j e d n y m z prze ja ^, ów m o ż e h y c z d o l n o ś ć do pt">krcncji.
a
t y m sajiiym
zdolność
do p e ł n i e n i a
funkcji
1
i niebezpiecznym.
W
planie p o j ę c i o w y m
—
opisaną
6
kobicty-n-atki,
wyżej
syluację
możemy
w y r a z i ć poprzez
następujący
zestaw
par o p o z y c j i :
k o b i e t y - r o d z i c i e l k i . L c - / . inicjacja nie m o ż e ogr,.nic7.\e się je
dynie
do
zamanifestowania,
uzasadnionego
fizjologia^
faktu
dzień
— noc
świa,tlo
— ciemność
przez o d w o ł a n i e się do w y d a r z e ń m i t o l o g i c z n y c h . W o b r z ę d z i e
czas p o p r a w n y
— czas o d w r ó c o n y
i n i c j a c j i zatem p o w i n i e n p o j a w i ć się w ą t e k p o w r o t u do c z a s ó w
czas a k t y w n o ś c i — cza,s „ m a r t w y "
spolocznego, m u s i n a t o m i a s t d o s t a r c z y ć uzasadnienia, w ł a ś c i w e g o
7
m i t y c z n y c h , b o w i e m i n i l l o tempore „ m i a ł o miejsce stworzenie
i uporządkowanie
kosmosu
oraz
objawienie przez b o g ó w l u b
przez p r z o d k ó w czy h e r o s ó w k u l t u r o w y c h p r a w z o r u wszystkich
8
d z i e d z i n " . Epoka, m i t y c z n a s ł u ż y
za m o d e l w s z y s t k i c h cza
Z w r ó ć m y u w a g ę , że i t y m razem, w y c h o d z ą c od w y r a ż o n e g o
w p o j ę c i a c h s z c z e g ó ł o w y c h k o n k r e t u , d o c h o d z i m y do opozycji
podstawowych :
sów.
Powrót
:
do „ p o c z ą t k ó w ", do pierwszego p u n k t u w czasie
i w przestrzeni oznacza zdobycie w i e d z у
t a j o m n e j,
po
życie
— śmierć
t e n ś w i a t — taniton. ś w i a t
konanie g r a n i c y miedzy z n a n y m i n i e z n a n y m , o s i ą g n i ę c i e p e ł n i
poznania.
M i s t y c z n e wtajemniczenie
dokonuje
k o n t a k t u z „ p r z e d s t a w i c i e l a m i " rzeczywistości
wyniku
Czy wobec tego w y b ó r miejsca, i czasu s p e ł n i a n i a o b r z ę d u jest
transcendentnej,
się w
p r z y p a d k o w y , czy t e ż m o ż e m y p r z y p u s z c z a ć , że sconeria, r y t u a ł u
i s t o t a m i ze sfery sacrum, p r z y c z y m sacrum oznacza
rzeczywistość
i
nruriiezną
mocy. j a k i najniżs/.y
przebywają
zarówno
z panieoneni
zarówno
wszcdi];, a ę ż n y c l i
|>o/,iom kosmosu
incprzychylue ludzini
—- / , a ś u i a , i \ ,
bóstwa
bóstw
70
należy podjąć
Akcesoria obrzędowe
„ziem
s k i m " p o z i o m o m kosmosu, a kosmicznym . . d o l e i n " i n i e b i a ń
w- i с d z o
przypuszczeń.
i demony,
zatom przekroczenie granicy m i ę d z y
s k i m absolutem. A b y z d o b y ć
S z u k a j m y zatem dalszych p o t w i e r d z e ń naszych
gdzie
j a k i s p r z y j a j ą c o i m na ogół d u c h y p r z o d k ó w . Proces w t a j e m
niczania z a k ł a d a
sugerujo, iż chodzi o n a w i ą z a n i e konta.ktu z „ t a m t y m ś w i a , t e m " ?
„ini
W miejscu, gdzie ma z a p ł o n ą ć s o b ó t k o w y stos, d z i e w c z ę t a
wkopują w ziemię w y s o k ą żordź, „ t y k " . Symbolika żerdzi wyda-
je s i ę n i e z b y t s k o m p l i k o w a n a — jest ona t r a n s f o r m a c j ą
osi
kosmicznej,
się
drzewa. P r z y j m u j ę , ż e g ł ó w n y cel o b r z ę d u z o s t a ł j u ż do tego
w c e n t r u m w s z e c h ś w i a t a i jest p o m o s t e m m i ę d z y t r z e m a pozio
m o m e n t u o s i ą g n i ę t y , n a t o m i a s t wszelkie c z y n n o ś c i - n a s t ę p u j ą c e
m a m i kosmosu.
po t a ń c u s ł u ż ą t e m u , a b y z a i s t n i a ł ą s y t u a c j ę w y r a z i ć k u l t u r o w o ,
czy t e ż drzewa kosmicznego, k t ó r e
znajduje
W k o p u j ą c ż e r d ź w z i e m i ę , d z i e w c z ę t a w z m a c n i a j ą niejako
w y r ó ż n i e n i e , wydzielenie przestrzeni, w- k t ó r e j
spełniany
nych śpiewach i szaleńczym t a ń c u dziewcząt wokół sobótkowego
w języku symbolicznym,
jest
W t y m k o n t e k ś c i e w i a n k i na s o b ó t k o w y m drzewie b y ł y b y
o b r z ę d . D o k o n u j ą one symbolicznej w a l o r y z a c j i miejsca, same
j e d y n i e ś w i a d e c t w e m tego, że d z i e w c z ę t o m u d a ł o się p r z e k r o c z y ć
u s t a n a w i a j ą ś r o d e k w s z e c h ś w i a t a — miejsce k o n t a k t u z rzeczy
granice ziemskiego, a t y m s a m y m d o ś w i a d c z y ć
wistością
poznania, że z g ł ę b i ł y t a j n i k i
transcendentną.
Łączność
z kosmosem
o d b y w a się
w p ł a s z c z y z.nacb:
mistycznego
która
ma b y ć
dla n i c h „ p r z e p u s t k ą " w d o r o s ł e ż y c i c . M o ż n a w y s u n ą ć i t a k i e
przypuszczenie,
dól
owej W I E D Z Y ,
— góra
góra
ziemia — niebo
że w
po
sacrum
wtajemniczenia b y ł n i e j e d n a k o w y , w n i e k t ó r y c h
ziemia. — z a ś w i a t y
wręcz niewystarczający,
Bardziej w y r a ź n e n a w i ą z a n i e do i d e i drzewa kosmicznego m o ż e m y
dostrzec w t y c h ź r ó d ł a c h , k t ó r e p o d a j ą opisy „ z a b a w y " s o b ó t k o
wej nie p r z y p ł o n ą c y m stosie, lecz w o k ó ł d r z e w a .
s w y c h peregrynacjach
nie
wszystkie d z i e w c z ę t a o s i ą g n ę ł y p e ł n i ę poznania, że s t o p i e ń i c h
— dół
pełnienia
funkcji
zróżnicowania
kobiety-matki.
stopnia
przypadkach
aby u z n a ć d z i e w c z y n ę za z d o l n ą
posiadanej
Widomym
znakiem
WIEDZY
być może
do
owego
były
w ł a ś n i e w i a n k i w i s z ą c e na r ó ż n y c h g a ł ę z i a c h drzewa. — jedne
12
Zabawa polega na t y m , że d z i e w c z ę t a , po r y t u a l n y c h śpie
w y ż e j , inne n i ż e j . Z a u w a ż m y , że dziewczyna, k t ó r a nic z a r z u c i ł a
wach i t a ń c a c h , z d e j m u j ą z g ł o w y w i a n k i i k a ż d a z n i c h , s t o j ą c
swojego w i a n k a na, drzewo m u s i a ł a ,
t y ł e m do drzewa, stara się t a k r z u c i ć s w ó j wianek, a b y z a w i s ł
s o b ó t c e . N i e m o ż e m y w y k l u c z y ć , że nakaz t e n dla d z i e w c z y n y ,
p o j a w i ć się na n a s t ę p n e j
on na jednej z g a ł ę z i . P o m y ś l n e umieszczenie w i a n k a na drzewie
podobnie j a k dla p a r y — c h ł o p a k a i p a n n y — skojarzenie i c h
w r ó ż y rychle z a r n ą ż p ó j ś o i e , n a t o m i a s t p r ó b a nieudana oznacza
irnieri w s o b ó t k o w y c h
jeszcze co n a j m n i e j r o k oczekiwania na męża..
pieśniach
było
niegdyś
obowiązujące.
W r ó ć m y j e d n a k do m o m e n t u , g d y m a z a p ł o n ą ć ognisko.
W t y m miejscu n a l e ż y z w r ó c i ć u w a g ę na f a k t , że w w i e l u
W o k ó ł ż e r d z i dziewczęta, u k ł a d a ł y stos z c h r u s t u , g a ł ę z i , s ł o m y
kosmologiach archaicznych o p r ó c z zasadniczego, w e r t y k a l n e g o
i podpalały
p o d z i a ł u w s z e c h ś w i a t a na t r z y c z ę ś c i , w y r ó ż n i a się t a k ż e szereg
bardzo a r c h a i c z n ą — przez pocieranie d w ó c h k a w a ł k ó w d r e w n a ,
w a r s t w , z a r ó w n o w poziomie „ n i e b i a ń s k i m " , j a k i w ś w i e c i e
a jego s z c z e g ó l n e w ł a ś c i w o ś c i p o l e g a ł y m . i n . na t y m , żo „ w i e d ź m y
dolnym.
Wyobrażeniom
t y m odpowiadają
m . in. rysunki
1 3
r y t u a l n y c h p r z e d m i o t a c h czy strojach o b r z ę d o w y c h ,
stawiające
n p . drzewo z k o r o n ą
ne o d g a l ę z i o n i a
oznaczają
licznych
gałęzi.
na
go t z w . ż y w y m
o g n i o m . R o z n i e c a ł y go
techniką
14
nie m i a ł y do niego takiego p r z y s t ę p u " " . W ź r ó d ł a c h
często
przed
s p o t y k a m y informacje, że ognisko rozpalano po p r o s t u o d p ł o
Poszczegól
n ą c e j g ł o w n i , lecz w ó w c z a s t a k i o g i e ń n a l e ż a ł o p r z e ż e g n a ć , a b y
kolejne w a r s t w y ś w i a t a
pozaziem
skiego .
z y s k a ł on o w ą szczególną, moc o d p ę d z a n i a
„złego".
Z d e j m u j ą c z tego rodzaju i n f o r m a c j i „ w a r s t w ę c h r z e ś c i j a ń
W y d a j e s i ę zatem, że zarzucanie w i a n k ó w na g a ł ę z i e drzewa
m o ż e m y t r a k t o w a ć j a k o p r ó b ę k o n t a k t u ze ś w i a t e m
transcen
d e n t n y m poprzez dotarcie do k t ó r e j ś z jego w a r s t w . M o ż l i w e
s k ą " d o c h o d z i m y do p o j ę c i a ognia j a k o „ c z y s t e j " siły kosmicz
nej antagonistycznej wobec innego ż y w i o ł u — w o d y .
J.R. Tomiccy analizując
słowiańskie m i t y
kosmogoniczne
jest t e ż jednak p r z y j ę c i e innego w y j a ś n i e n i a . Zabawa z w i a n k a m i
doszli do stwierdzenia, iż „ w s z y s t k i e , n a w e t n a j u b o ż s z e
zaczyna się j u ż po zasadniczej części ceremonii, t z n . po r y t u a l
mitu, kończące
11. 2. Sobótka
г Bilczy
się w momencie u t w o r z e n i a l ą d u ,
wersje
przekazują
repr. za D w o k , Sandomierskie, t . 2
71
11. 3. A u g u s t Weckesser, Reigentariz,
nach Gottfried
dwóch
antagonistycznych
bóstw,
z
których
W ł a ś c i w o ś c i ą i s t o t niebieskich jest i o h o g n i s t o ś ć ( b ł y s k a w i c e ,
słoneczna).
Woda. n a t o m i a s t
—
1893, K u n s t h a u s
obrzędowej
potwierdzałby
nagości
przyjęto
Zurich
dziewcząt
wcześniej
w pewnym
założenio,
iż
w
stopniu
obrzędzie
i n i c j a c j i p o w i n i e n p o j a w i ć się w ą t e k p o w r o t u do c z a s ó w m i
1 5
jedno skojarzone jest z niebem, a, drugie z m o r z e m " .
g w i a z d y , tarcza
Hadlaub,
Fa,kt
j e d n a k n a j i s t o t n i e j s z ą i n f o r m a c j ę : ziemia p o w s t a ł a w rezultacie
współdziałania
Kellers
żywioł
sfer
tycznych;
zgodnie b o w i e m ze stwierdzeniem
natury
ogólnej
„ n a g o ś ć o b r z ę d o w a jest r ó w n o z n a c z n a z i n t e g r a l n o ś c i ą i p e ł n i ą .
p o d z i e m n y c h — funkcjonuje j a k o ź r ó d ł o wszelkich m o c y i za,-
R a j i m p l i k u j e b r a k u b r a n i a , t o znaczy b r a k z u ż y c i a . . . Wszelka
r o d k ó w , „macierz uniwersalna", k t ó r a „pioprzedza k a ż d ą
nagość obrzędowa implikuje
for
m ę i jest u p o d ł o ż a k a ż d o g o stworzenia... zawiera ż y c i e , krzep16
Ów „brak
wzorzoc aczasowy, obraz
1 9
raju" .
zużycia" należy, jak sądzę, odnieść także
dziewiczej c z y s t o ś c i d z i e w c z ą t
w o p o z y c j i do
do
k o ś ć i n i e ś m i e r t e l n o ś ć " ' . N i e k a ż d y j e d n a k i nie w k a ż d y m
stanu
kobiecej
momencie m o ż e do niej d o t r z e ć , b o w i e m jej s t r a ż n i k a m i s ą
d o j r z a ł o ś c i . Zaznaczmy t u , żc do u d z i a ł u w S o b ó t c e nie b y ł y
straszliwe p o t w o r y , n i e p r z y c h y l n e l u d z i o m
demony i b ó s t w a .
dopuszczane d z i e w c z ę t a „ z h a ń b i o n e " , „ s p l a m i o n e n a o p i n i i " .
T y m z ł y m m o c o m o charakterze a k w a t y c z n y m m o g ą n a t o m i a s t
Z r ó b m y toż w t y m miejscu u w a g ę , żo d z i e w i c t w o uznawano za
p r z e c i w s t a w i ć s i ę s i ł y ogniste. T e m a t ten p o s t a r a m y się szerzej
s t a n s z c z e g ó l n i e s p r z y j a j ą c y n a w i ą z y w a n i u k o n t a k t u z sacrum.
2 0
r o z w i n ą ć w i n n y m miejscu niniejszego opracowania.
E l e m e n t e m n i e z b ę d n y m w s t r o j u d z i e w c z ą t jest
b у 1 i с a.
W z m i a n k o w a ł o niej w r. 1562 M a r c i n z U r z ę d o w a , nazwa jej
pojawia
się, pośród
materiałach
Strój obrzędowy
i n n y c h ziół leczniczych, we w s z y s t k i c h
XIX-wiecznych.
Nawiązując
po raz
k o l e j n y do
znanych u s t a l e ń M . E l i a d e g o , p o t r a k t u j e m y b y l i c ę j a k k a ż d e
Z d u ż y m , jak sądzę, p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m m o ż e m y przy
cudowno ziele, k t ó r o s w ą w a r t o ś ć m a g i c z n ą , czy l e c z n i c z ą za
2 1
j ą ć , że p i e r w o t n i e r y t u a l n y taniec s o b ó t k o w y d z i o w c z ę t a w y
w d z i ę c z a t y l k o t e m u , że m a s w ó j p r o t o t y p w drzewie ż y c i a .
k o n y w a ł y nago. I n f o r m a c j e na t e m a t s t r o j u o b r z ę d o w e g o
za
Z d o b y c i e , czy posiadanie ziela, k t ó r e m a w a r t o ś ć drzewa kosmicz
dotyczą
nego, t z n . jest n i e w y c z e r p a n y m , w c i ą ż o d r a d z a j ą c y m się ż y c i e m ,
warte
w
w y k o r z y s t a n y c h przeze
mnie
materiałach
przede w s z y s t k i m w i e k u X I X ; m i m o t o w o d n o t o w a n y c h w y p o
b y ł o b y r ó w n o z n a c z n e z p r z e j ę c i e m jego w ł a ś c i w o ś c i , jego m o c y .
wiedziach p o j a w i a ł y się w z m i a n k i o t y m , że „ d z i e w c z ę t a wiejskie
Z a t e m w s y t u a c j i , g d y poddawane
o b r z ę d o w i i n i c j a c j i dziew
s c h o d z i ł y s i ę do jednej c h a t y i t a m r o z b i e r a ł y s i ę do n a g a " .
c z y n y p r z e k r a c z a j ą c granico ś w i e c k i e j przestrzeni n a r a ż o n e b ę d ą
P r z y p o m n i j m y w t y m miejscu, że o d pierwszych w i e k ó w c h r z e ś c i
n a k o n t a k t z niebezpiecznymi d l a c z ł o w i e k a m o c a m i kosmicz
j a ń s t w a ze z w y c z a j a m i s o b ó t k o w y m i w a l c z y ł k o ś c i ó ł , t r a k t u j ą c
n y m i , b y l i c a j a k o n a m i a s t k a drzewa ż y c i a stanie się dla n i c h
je j a k o p r z e j a w y p o g a ń s t w a . Z t e r e n ó w P o l s k i n a j s t a r s z ą w z m i a n
„ p r z e p u s t k ą " na szczęśliwy p o w r ó t do ziemskiej r z e c z y w i s t o ś
k ę o sobótce spotykamy w w a r m i ń s k i c h statutach synodalnych
ci.
1 7
b i s k u p a H e n r y k a I I I (1375—1401), k t ó r e z a k a z y w a ł y o b c h o d ó w
świętojańskich.
Źródła
z rozpustnych
hulanek,
zachowań i tańców.
1 8
historyczne p o d a j ą ,
„plugawych"
iż noc t a
pieśni,
słynęła
orgiastycznych
Taniec w aspekcie symboliki ruchu obrotowego
N i e d z i w i nas zatem f a k t , iż surowe zakazy
k o ś c i o ł a s p r a w i ł y , że o b r z ę d o w a n a g o ś ć i n i c j o w a n y c h d z i e w c z ą t
W wierzeniach s p o ł e c z n o ś c i r ó ż n y c h k r ę g ó w
kulturowych
została okryta białą, płócienną koszulą. W źródłach XIX-wiecz
ruch „zo słońcem"
n y c h p r z e w a ż a b o w i e m t a wersja w opisa.ch s o b ó t k o w e g o s t r o j u ,
„ p o d s ł o ń c e " — u z n a w a n y jest za n e g a t y w n y . M i m o to w pew-
72
nacechowany
jest p o z y t y w n i e , n a t o m i a s t
nych szczególnych
r u c h u na
opak.
sytuacjach
obowiązuje
stosowanie
właśnie
2 2
W dalszej części swoich r o z w a ż a ń p o s ł u ż ę s i ę j e d y n i e w y
branymi ustaleniami,
w
myśleniu
p o t o c z y ł o b y się nasze rozumowanie, g d y b y m a t e r i a ł y ikonogra
ficzne u z n a ć za w y s t a r c z a j ą c o miarodajne. M o ż e m y t e ż po p r o s t u
dotyczącymi
tradycyjnym.
2 3
struktury
Przytoczę
dla m o i c h dalszych d o c i e k a ń
czasoprzestrzeni
jedynie
p o r u s z a ć się w sferze h i p o t e z , s z u k a j ą c dla n i c h u w i a r y g o d n i e n i a
w t o k u dalszych
najważniejsze
stwierdzenia.
charakter
B u c h w k i e r u n k u „ p o d s ł o ń c e " — w lewo — k o j a r z o n y jest
rozważań.
J e ś l i zgodnie z p r z y j ę t y m w c z e ś n i e j z a ł o ż e n i e m
w
obrzędu
obrzędzie
polega
musi istnieć
kosmicznymi.
na
inicjacyjny
w y p r a w i e do sfery
moment
poziomami
sens o t w a r c i a g r a n i c y d w ó c h
w przestrzeni. J . S. W a s i l e w s k i a n a l i z u j ą c sens r u c h u obrotowego
więc
w m o m e n t a c h p r z e j ś c i a (w weselu i przekoczowaniu), dochodzi
K r ą ż ą c w t e m p i e coraz szybszym i szybszym d z i e w c z ę t a d o p r o w a
światów,
ma
to
między
acjach o b r z ę d o w y c h r u c h w czasie zostaje p r z e ł o ż o n y na r u c h
najważniejszym
obrotowy
granicy
z ruchem w t y ł , w dół, w z a ś w i a t y , w przeszłość. Zatem w sytu
owym
Ruch
przejścia
sacrum,
strukturalny
taniec d z i e w c z ą t
momentem
w
całym
jest
obrzędzie.
do stwierdzenia n a t u r y o g ó l n e j , iż „ r u c h o b r o t o w y w o b r z ę d a c h
dzają
p r z e j ś c i a m a s t r u k t u r a l n y sens otwarcia, granicy m i ę d z y s t a n a m i ,
nie k o n t r o l u j ą c w ł a s n e g o zachowania. B y ć m o ż e dlatego w ź r ó d
sytuacjami."
2 4
Zakłada
j e d n o c z e ś n i e , że w i n i c j a c j a c h
dorastania oraz w i n n y c h ceremoniach
jących fakt
wejścia
o b o w i ą z u j e
j e d n o s t k i na
ruch
okresu
o b r z ę d o w o potwierdza
n o w y etap drogi
„ze s ł o ń c o m "
życiowej
w znaczeniu r u c h u
Na
transie,
ł a c h h i s t o r y c z n y c h pojawiają, się t a k i e o k r e ś l e n i a , j a k : s z a l e ń
stwo, w y u z d a n i e , rozpasanie. Zgodnie z wierzeniami" stan eksta
tycznego uniesienia p o j a w i a s i ę w ł a ś n i e na p r o g u d w ó c h ś w i a
tów.
w p r z y s z ł o ś ć . Czy r z e c z y w i ś c i e jest to jedyne m o ż l i w o do p r z y
j ę c i a w y j a ś n i e n i e °>.
się do g r a n i c y u t r a t y ś w i a d o m o ś c i . T a ń c z ą w
Schemat i n i c j a c j i z a k ł a d a cofnięcie się do czasu m i t y c z n e g o .
Z a u w a ż m y , że j e d y n i e r u c h „ p o d s ł o ń c e " u m o ż l i w i a r e a l i z a c j ę
gruncie k u l t u r y
polskiej taneczne k r ą ż e n i e
dziewcząt
w ą t k u p o w r o t u do p o c z ą t k ó w , do p a r y p r a r o d z i c ó w . Dziewczęta,
w o k ó ł s o b ó t k o w e g o stosu czy drzewa, b y ł o b y o d p o w i e d n i m , j a k
zaskują w ten sposób wiedzę z czasów
sądzę, materiałem
wszystko ustanawiane b y ł o przez b o g ó w .
do p o d j ę c i a p r ó b w y j a ś n i e n i a
sensu r u c h u
o k r ę ż n e g o w tej s y t u a c j i o b r z ę d o w e j .
Ruch
P r z y p o m n i j m y , że po roznieceniu ognia d z i e w c z ę t a s i a d a j ą
w o k ó ł stosu i z a c z y n a j ą „ z a w o d z i ć " p i e ś n i o b r z ę d o w e
t o k s t ó w i m e l o d i i z a j m i e m y s i ę p r z y innej okazji).
(analizą
Następnie
c h w y t a j ą s i ę za r ę c e i r o z p o c z y n a j ą swój taniec. K r ą ż ą
wokół
„pod
„ n a początku", kiedy
s ł o ń c e " o t w i e r a zarazem d o l n y p o z i o m kos
mosu — z a ś w i a t y . D z i e w c z ę t a m u s z ą b o w i e m d o t r z e ć do w o d y
ż y c i a , owego z b i o r n i k a p ł o d n o ś c i i z a r o d k ó w
wszelkich f o r m
i s t n i e n i a . W ę d r ó w k a po z a ś w i a t a c h , t z w . okres marginesowy to
najniebezpieczniejszy
etap i n i c j a c j i . D z i e w c z ę t a n a r a ż o n e są na
ognia, n a j p i e r w p o w o l i ; stopniowo t e m p o t a ń c a r o ś n i e , dziew
działania
do w o d y
życia
c z y n y t a ń c z ą coraz szybciej „ w rozpasaniu i s z a l e ń s t w i e " , w za
b r o n i ą straszliwe b ó s t w a i p o t w o r y . M a j ą one charakter
chto-
p a m i ę t a n i u ; o g i e ń strzela w y s o k i m p ł o m i e n i e m w c i e m n o ś ć nocy.
Niestety,
w
tym
miejscu
dalsze r o z w a ż a n i a
mocno
się
wszelkich sił n i s z c z ą c y c h .
niczno-akwatyczny,
zatem
Dostępu
siłą i m p r z e c i w s t a w n ą
jest
ogień.
J u ż w t y m miejscu m o ż e m y p o k u s i ć się o w y j a ś n i e n i e k o ń c o w y c h
k o m p l i k u j ą . W naszych poszukiwaniach b o w i e m nie u d a ł o n a m
faz o b r z ę d u : c h ł o p c y p r z e c i ą g a j ą d z i e w c z ę t a przez
się d o t r z e ć
dla dalszego w n i o s k o w a n i a
ognisko, n i e k i e d y p r z e s k a k u j ą przez nie sami. O g i e ń j a k o prze
i n f o r m a c j i —• opisy o b c h o d ó w nocy ś w i ę t o j a ń s k i e j nie z a w i e r a j ą
c i w i e ń s t w o sił c h t o n i o z n o - a k w a i y c z n y c h z z a ś w i a t ó w m a n a j
ż a d n y c h d a n y c h na t e m t k i e r u n k u t a ń c a w o k ó ł ogniska.
pierw
Istnieją
do
tej j a k ż e w a ż n e j
co p r a w d a
źródła
ikonograficzne,
na
podstawie
Wędrówka
k t ó r y c h m o ż n a b y p r z y j ą ć , iż k r ą ż e n i e d z i e w c z ą t w o k ó ł s o b ó t k o
wego stosu o d b y w a ł o s i ę w k i e r u n k u „ p o d s ł o ń c e " ;
zdajemy
zabezpieczyć
dziewczęta
przed
p o t e m z a ś owe złe moce ewentualnie
dogasające
destrukcyjnymi
siłami,
zniszczyć.
d z i e w c z ą t po z a ś w i a t a c h nasuwa n a m jeszcze
jodno skojarzenie. K i l k a o p i s ó w o b c h o d ó w nocy
świętojańskiej
sobie j e d n a k s p r a w ę , że w plastycznej w i z j i tego j a k ż e t a j e m n i
zawiera informacje o o b e c n o ś c i p r z y s o b ó t k o w y m stosie k o t a
czego o b r z ę d u z b y t wiele z a l e ż a ł o od w y o b r a ź n i a r t y s t y ,
lub
aby
psa.
25
Czarnego k o t a przynoszono
w worku
do
ogniska,
ź r ó d ł a to m o ż n a b y ł o u z n a ć za dostatecznie w i a r y g o d n e . W tej
po c z y m z o k r z y k i e m „ d u s a leci, dusa l e c i " p r z e p ę d z a n o
s y t u a c j i pozostaje n a m j e d y n i e p r z e d s t a w i ć c z y t e l n i k o w i ,
w ciemność.
г
jak
go
I ] . 5. H . Pillat-i, Sobótko,
repr. za. „ T y g o d n i k I l u s t r o w a n y " , 1861 (1), 232
W strofach „ P i e ś n i ś w i ę t o j a ń s k i e j o S o b ó t c e " K o c h a n o w
po z a ś w i a t a c h i p o w r ó t do ziemskiej r z e c z y w i s t o ś c i .
skiego z w i e r z ę to j a w i n a m s i ę j a k o z ł o w r ó ż b n e i p r z e j m u j ą c o
Z b l i ż a m y się p o w o l i cło k o ń c o w y c h faz o b r z ę d u .
Dopóki
l u d z i strachem. W p i e ś n i p a n n y trzeciej p o j a w i a się przestroga
ognisko p ł o n i e , a dziewczęta, t a ń c z ą , c h ł o p c y t r z y m a j ą się na
dla c h ł o p a k a , k t ó r y „ c i ą g n ą ł k o t a " :
uboczu
w krzakach,
trans m i j a ,
zaroślach,
a o g i e ń przygasa,
za
drzewami. Gdy
chłopcy
wybiegają
taneczny
z ukrycia,
Nie znasz l u d z i , co p r z e d k o t e m
k a ż d y z nich chwyta wybraną
Pierzchają, n a j w i ę t s z y m biotem ?
w p i e ś n i a c h ) i p r z e c i ą g a j ą przez p ł o m i e n i e d o g a s a j ą c e g o ogniska.
A na jego glos s t r a s z l i w y
N a s t ę p n i e m ł o d z i p a r a m i r o z c h o d z ą s i ę po o k o l i c y ,
Ledwie drugi będzie ż y w y .
2 6
clziowczymę (skojarzenie
ze s o b ą noc. C h ł o p c y w y s t ę p u j ą t u w charakterze
imion
spędzają
akceptujących
dziew-częta w i c h nowej r o l i s p o ł e c z n e j . W s p ó l n i e s p ę d z o n a noc;
Czarny k o t jeszcze i d z i ś k o j a r z o n y jest, g ł ó w n i e w m y ś l i
ma być świadectwem
tego, że w t r u d n y m i niebezpieczivym
l u d o w e j , lecz nie t y l k o , z n i e s z c z ę ś c i e m . J e ś l i przebiegnie n a m
procesie wtajemniczania o s i ą g n ę ł y one w y m a g a n ą w i e d z ę u p r a w
d r o g ę , s t a r a m y s i ę w y b r a ć i n n ą , g d y zjeży się i p r y c h n i e —
niającą
niepow odzonie pewne. Podobne odczucia powoduje n p . pojawienie
d z i a ł a ń p r o k r e a c y j n y c h m a b y ć tego m a n i f e s t a c j ą . Stan dziewi
się we wsi w i l k a l u b obcego psa. N i e r z a d k o z w i e r z ę t a te u t o ż s a
czej c z y s t o ś c i u s t ę p u j e miejsca kobiecej
miane s ą z p r z y b y s z a m i z „ t a m t e g o ś w i a t a " . W w i e l u m i t o l o
giach f u n k c j o n u j ą
ono j a k o s t r a ż n i c y ś w i a t a podziemnego l u b
w r o l i p r z e w o d n i k ó w , czy raczej „ ś r o d k a t r a n s p o r t u " do pod
ziemnej k r a i n y .
mitologii
roli kobiety-matki; podjęcie
wspólnych
dojrzałości.
Z f a k t u , że u d z i a ł c h ł o p c ó w w o b r z ę d z i e polega, niejako na
potwierdzeniu
nowego
statusu
społecznego
dziewcząt
należy
w n o s i ć , że o n i sam m o m e n t inicjacji m a j ą j u ż za s o b ą . W z w i ą z k u
z t y m r o d z i się o c z y w i ś c i e wiele p y t a ń d o t y c z ą c y c h m o ż l i w o ś c i
N a j p r o ś c i e j b ę d z i e o d w o ł a ć się t u do powszechnie znanych
wątków
do p e ł n i e n i a
greckiej
czy
egipskiej. G r e k o m
„Echidne
zidentyfikowania
jakiegoś
rytuału
jako
inicjacji
chłopców,
p r z y z a ł o ż e n i u , że poprzedza on w k a l e n d a r z u o b r z ę d o w y m noc
psa
s o b ó t k o w ą . Jest to jednak t e m a t na o b s z e r n ą p r a c ę , na razie
pilnującego w r ó t p i e k ł a " . W Egipcie b ó g Anubis, k t ó r y prowa
m u s i m y więc z a d o w o l i ć się j e d y n i e nie p o t w i e r d z o n y m w zasadzie;
d z i ł dusze do ś w i a t a podziemnego
stwierdzeniem, żo c h ł o p c y b i o r ą c y u d z i a ł w S o b ó t c e s ą przedsta
u r o d z i ł a . . . p o t w o r n e p o t o m s t w o : Cerbera
— trójgłowego
2 7
ś m i e r c i H c k a t e przedstawiano
m i a ł g ł o w ę psa, a b o g i n i ę
j a k o s u k ę . W m i t o l o g i i meksy
wicielami grupy dorosłych.
kańskiej w roli „ p r z e u o ś n i k ó w " w zaświuty występowały kojot
i
jaguar.
Łączenie
imion
chłopaka
i dziewczyny
w
sobótkowych
p i c n i a c h (informacje p o w t a r z a j ą się w w y p o w i e d z i a c h , d o t y c z ą
W y d a j e s i ę , że od lego rouzaju z w i e r z ą t droga wcale nio t a k a
cych I p o l . X I X w.) b y ł o n i e g d y ś o b o w i ą z u j ą c e i p o c z ą t k o w a ł o
z n ó w k r ę t a do naszego rodzimego (europejskiego) k o t a . Wielce
okres n a r z e c z e ń s t w a p a r y . M o ż e m y p r z y p u s z c z a ć , że n i e g d y ś
zatem
sam
prawdopodobno,
że kot
w S o b ó t c e , pozornie r e k w i z y t
rytuał
sobótkowy
był ceremonią
zawierania
małżeństw.
bez cc i ę k s z e g o znaczenia, p e ł n i ł n i e g d y ś cv o b r z ę d z i e r o l ę bardzo
W okresie p ó ź n i e j s z y m to w i ą ż ą c o kojarzenie p a r p r z y s o b ó t k o
ważną
w y m o g n i s k u p o t w i o r d z a n o o b r z ę d e m weselnym. Z r e s z t ą h i p o -
74
— i s t n i a ł realnie, a u m o ż l i w i a ł i n i c j o w a n y m w ę d r ó w k ę
toza, żo wosele w y p a r ł o i z a s t ą p i ł o inicjację w y p o w i a d a n a jest
wypadały
(Zielone Ś w i ą t k i ,
23/24
d o s y ć c z ę s t o . J e ś l i t o k prowadzouogo |,u r o z u m o w a n i a u z n a m y
czerwca), z a d o w a l a j ą c się na razie w y j a ś n i e n i a m i i n n y c h
auto
za, p o p r a w n y , wówcza,s b y ł b y t o argument na jej potwierdzenie.
rów.
Z d a j e m y sobie s p r a w ę , że przedstawione r o z w a ż a n i a t k n ę ł y
j o d y n i e t e n j a k ż e , . n o ś n y " t e m a t . W i e l u spraw nie poruszono
w ogóle (magia miłosna,, w r ó ż b y ) , inne przeanalizowano za.lodw ie
pobieżnie.
Nie
ustosunkowano się też
do
terminu,
w
jakim
obchody nocy s o b ó t k o w e j
2 8
Schemat przebiegu o b r z ę d u jest n i e w ą t p l i w i e uproszczony
i b y ć m o ż e n i e p e ł n y . Pozostaje n a m jednak nadzieja, że w y n i k i
a n a l i z y semiotycznej p o z w o l ą n a m go w p r z y s z ł o ś c i u z u p e ł
nić.
l' R Z Y P I S Y
1
W i ę k s z o ś ć m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h w y k o r z y s t a n y c h do
opracowania a r t y k u ł u pochodzi z eza,sopism e t i m ^ n i l i c z i i y c l i
Z W A K , M A A E ' , „ W i s ł y " , „ L u d u " , oraz Ludu
O. K o l b e r g a .
M a t e r i a ł y /. niemieckiego obszaru
językowego
czerpaliśmy
z n a s t ę p u j ą c y c h p u b l i k a c j i : R. U e i t l . Deutsche
Yolkskunde,
B e r l i n 1968, s. 282 п . ; E . Fehrlo, Vest utul Yołksbrauche
im
Juhreslauf
europiiischcr
Yólker, Kassel, J . Pb. H i n o n t h a l , 1955,
s. 219; J . B . Fischer, Bcschrcibung
der rorziiglichslcn
Yolksfestc,
Unterliultuttgeu, Spicie utul Tanze der mcisten Nationen in
Europu.
B d . 1.2., W i o n 1799, s. 134; T l . Oetke. Der deutschc
Yołkstanz,
B e r l i n 1982. s. 403
473
S. Ż ó ł k i e w s k i , Przedmowa
| w : ] Semiotyku
kultury, W a r
szawa 1977, s. 26 n .
Schemat o b r z ę d u inicjacji obejmuje r ó w n i e ż s y m b o l i c z n ą
ś m i e r ć wtajemniczonego, jego k o n t a k t z d u c h a m i , s i ł a m i de
m o n i c z n y m i oraz ponowne narodziny w nowej r o l i s p o ł e c z n e j .
Por. E . M i c l e t y i i s k i . Poetyka mitu, Warszawo, 1981, s. 281
J . S. W a s i l e w s k i , Podróże
do piekieł,
Warszawa 1979.
s. 217—218
W . P r o p p , Morfologia
bajki, Warszawa 1976, s. 56, 164
J . Tokarska, , 1 . Wasilewski, A . Znrysłowska,, Śmierć
jako
organizator kultury, E t n o g r a f i a Polska, t . X X V I 1982, z. 1. s.
104—105
T a m ż e , s. 92
M . Kliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966, s. 388
J . Tokarska, , 1 . W a s i l e w s k i , A . Zmyslowska, op. c i t . ,
s. 94
uczepi się na gałęzi, to ta za m ą ż p ó j d z i e
- k t ó r e j zaś spadnie
na z i e m i ę , ta w t y m r o k u nio dostanie m ę ż a " .
Por. ,1. S. Wasilewski, op. cit., s. 106—110:
oto
pyszny kobiecy s t r ó j weselny... w y k o n a n y z c h i ń s k i e g o j e d w a b i u ,
p o k r y t y jest m i s t e r n y m , w i e l o b a r w n y m h a f t o m , przedstawia
j ą c y m drzewo z koroną, w i j ą c y c h się gałęzi. S i e d z ą w ś r ó d n i c h
p t a k i , za,ś po obu stronach p n i a s t o j ą dw a, ronifery. ... To w ł a ś n i e
dusze p r z y s z ł y c h dzieci uwidoczniono s ą j a k o p t a k i w ś r ó d gałęzi
drzow-a — rodowej siodziby dusz. Dorastając, z l a t u j ą na coraz to
niższe g a ł ę z i e , by wreszcie wcielić się na, z i e m i . . . " .
1 3
r
»* L . Lissowski,
So!>ólka,
„Wisła"
1892,
t. V I , z. 4,
924
2
3
4
5
6
7
8
9
1 0
Por. D W O K , Wlk. Ks. Poznańskie,
t. 9, cz. I s. 143;
w wiliją ś. J a n a Chrzciciela po zachodzie s ł o ń c a u d a j ą się
k o b i e t y na b e z d r o ż a , ł ą k i i p a g ó г к i . . . " Sz. J a s t r z ę
bowski, Sobótka we wsi Mikułowice,
„ W i s ł a " 1891, t . V , s. 33;
W M i k u ł ó w i c a c l i pod ogień s o b ó t k o w y s ł u ż y od dawien
d a w n a jedno i to samo miejsce. L e ż y ono p r z y drodze, wycho
dzącej z głębokiego wąwozu, a jak tu n a z y w a j ą wąkopu... T u
na ugorze l u b wygonie... wieczorem zbiera się prawie cala, m ł o
dzież"
11
Por. J . S. Wasilewski, Podróże do piekieł, Warszawa 1979,
s. 128 u . , oraz Z nad Bugu. Szkic etnograficzny przez Z. St. „ b u d "
1897, t . 3, s. 2 1 ; „ C z a r o w n i c e lubują, się przede w s z y s t k i m w porze
nocnej, b e z k s i ę ż y c o w e j , wietrznej i zimnej... N a granicach wsi,
na r o z d r o ż a c h z b i e g a j ą się o p ó ł n o c y w k i l k a i ze z ł y m n a r a d z a j ą
się...".
1 2
Por. D W O K , Kaliskie,
t . 23, s. 100: „ W wigilię ś. J a n a
Chrzciciela d z i e w c z ę t a w ten s p o s ó b o d p r a w i a j ą s o b ó t k ę , że
r z u c a j ą w i a n k i z k w i a t ó w i ziół na drzewo, i k t ó r e j z n i c h wianek
1 5
J . R . Toiniecv, Drzewo życia, Warszawa 1975, s. 2K
M . Eliado, op." c i t . , s. 193 '
A . Bohdanowicz, Przeżytki
starożytnego
świfttopogłątlit
u Białorusinów,
Grodno 1896, cyt. za, J . W i t o r t , „ L u d " , J893.
t. 2, s. 214—215
J . D ł u g o s z , Dziejów
polskich
ksiąg 12, p r z e k ł . Mooher z y ń s k i o g o , 1867, I , s. 40; M . R e j , Postylla,
w y d . K . Górski
i W . K u r a s z k i c w i c z , W r o c ł a w 1965; M a r c i n z F / r z ę d o w a . Herbarz
polski...
K r a k ó w 1595
M . E i i a d e , Sacrum,
mit, historia.,
Warszawa 1974, s.
138
Por. Sz. J a s t r z ę b o w s k i , op. cit., s. 33, „ . . . D z i e w c z ę t a
u p a d ł e , splamione na o p i n i i nic b y w a j ą dopuszczane do ogólnej
zabawy, jeżeli zaś k t ó r a z p o d o b n y c h posiada o d w a g ę u k a z a ć się
na s o b ó t c e , to n a r a ż a się na złośliwiść i szykany c h ł o p a k ó w , na
o b o j ę t n o ś ć , l e k c e w a ż e n i e i u s z c z y p l i w o ś ć towarzyszek...".
M . Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966, s. 290
i następno
J . S. Wasilewski, Symbolika
ruchu obrotowego i rytual
nej inwersji,
Wa.rszawa 1978, E t n o g r a f i a Polska, t. X X I I , z. 1.
s. 83
J . S. Wasilewski, t a m ż o s. 8-1—86. oraz P o d r ó ż e do pie
kieł, s. 146—147
J . S. Wasilewski, t a m ż o s. 98
A d n a w , Zabobony, pieMii i obrzędy ludu
mieszkającego
u źródeł Sanu i Dniestru,
W ę d r o w i e c 188:.', t . 1, nr 1.1, c y t . za.
S. J a s t r z ę b o w s k i , W i s ł a , 1. V I I I , z. 2, s. 365, „ K u p a ł o u pastu
c h ó w w g ó r a c h . Ś p i e w a j ą : C h o d ź m y , c h o d ź m y na, S o b i t k u , upie
czemy c z o r m i k i t k u ; c h o d ź m y , c h o d ź m y na n i ą , upieczemy czorn u l a n i u " . , Por. też J . R . Tomiccy, op. cit., s. 197
1 6
1 7
1 8
1 9
2 0
2 1
2 2
2 3
2 4
2 5
2 6
J . K o c h a n o w s k i , Dzieła
2 7
R . Graves, Mity (/reckie. Warszawa 1982, s.
J . R . Tomiccy, op. cit., s. 195—201
Polskie,
Kraków
1952, s. 295—
-311
2 8
123